Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
Qiymətli kağızların mahiyyətini tam başa düşmək üçün onların, dövr etmə,likvidlik, bazar xarakterliliyi, standartlıq, seriyalılıq, mülki dövriyyədə iştirak etmə kimi əlamətlərini nəzərdən keçirmək lazımdır. Qiymətli kağızlar xüsusi bir əmtəə olub özünəməxsus iş qaydaları və təşkilati quruluşu olan qiymətli kağızlar bazarında dövr edir. Seriyalılıq, qiymətli kağızların seriya ilə buraxılışını nəzərdə tutur. Bu xüsusiyyət standartlıqla sıx bağlıdır. Belə ki, eyni tipli qiymətli kağızlar məzmununa(standart forma, qiymətli kağızların verdikləri hüquqların standartlığı, fəaliyyət müddətinin standartlığı və s.) malik olmalıdır. Qiymətli kağızların mülki dövriyyədə iştirak etməsi, onların mülkiyyət münasibətlərinin obyekti kimi də çıxış edə bilməsi imkanı ilə bağlıdır. Məsələn, qiymətli kağızlar kredit alınarkən girov qoyula bilər, öhdəliklərin icrasını təmin edə bilər, miras qoyula bilər və s. Qiymətli kağızlar tənzimlənə bilməsi, dövlət tərəfindən tanınması, risklik kimi fərqləndirici xüsusiyyətləri də var. Bu xüsusiyyətləri nəzərdən keçirək. Qiymətli kağızların mövcudluğu müəyyən
qanunlarla tənzimlənir. Qanunvericilikdə qiymətli kağızların bir sıra xassələri tənzimlənir.Məsələn onun təstiq etdiyi hüquqlar, onun məcburi rekvizitləri, emissiya qaydaları qiymətli kağızların formasına olan tələblər, onların dövriyyəsinin digər parametrləri tənzimlənir. Dövlət tənzimlənməsi investorların maraqlarının müdafiə edilməsinə, onlara qiymətli kağızlar bazarında bərabər şərait yaradılmasına yönəldilmişdir. Qiymətli kağızların gətirdiyi gəlir, qoyulmuş vasitələrin geri qaytarılması imkanı bir sıra amillərdən asılıdır. Bu qiymətli kağızlara investisiya qoyuluşunun riskliliyini müəyyən edir. Belə ki, investor vasaitlərin geri qayıtması və gəlir gətirməsi ilə, emitent isə öhdəliklərin icrası ilə əlaqədar risk edir. Qiymətli kağızla təstiqlənən hüquqların, qiymətli kağızların məcburi rekvizitləri, qiymətli kağızın formasına aid tələblər və digər zəruri tələblər qiymətli kağızlar haqqında qanunlarla və ya onların müəyənləşdirdiyi qaydada təyin edilir. [11] Qiymətli kağız nominal qiymətə malik olaraq müəyyən miqdarda real kapitalı göstərir. 11
Qiymətli kağızların bazar qiyməti onların nominal qiymətindən əsaslı surətdə fərqlənə bildiyindən, bu ―saxta‖ kapitaldır. Bu kapitalın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kapitalın sahibində kapitalın özu yox, ona olan hüquqları təstiq edən qiymətli kağız var. Beləliklə, təbii olaraq kapitalın ikiləşməsi baş verir. Bir tərəfdən real kapital mövcuddur, digər tərəfdən isə onun qiymətli kağızda əksi – ―saxta‖ kapital mövcuddur. Real kapital istehsal prosesində fəaliyyət göstərir, qiymətli kağız isə öz sərbəst hərəkətinə bazarda başlayır. Qiymətli kağızların sahibi onları bazarda satıb öz kapitalını geri ala bilər. Çünki, qiymətli kağızların pula çevrilməsi real kapitalın dövriyyəsi başa çatdırmamış, qiymətli kağızların pula çevrilməsi real kapitalın dövriyyəsi ilə bilavasitə bağlı deyil. Bununla yanaşı qiymətli kağızların yaranması (buraxılışı) əsasən real kapitalın əsasında baş verir. Qiymətli kağızların aşağıdakı növlərini nəzərdən keçirək: -
-
İstiqraz -
Bank sertifikatı -
Veksel -
Xəzinə vekseli -
Çek -
Konansament -
Varrant -
Opsion -
Fyuçers müqaviləsi -
İpoteka kağızı -
Girov kağızı -
Anbar kağızı -
Mənzil sertifikatı Səhm. Səhm – səhmin sahibinin səhmi buraxan şirkətin mənfəətinin bir qismini divident şəklində almaq, onun idarə edilməsində iştirak etmək və o, ləğv edildikdən 12
sonra qalacaq olan əmlakın bir qismini əldə etmək hüququnu müəyyən edən pay qiymətli kağızıdır. Səhmlərin ilk kəşfi coğrafi kəşflər dövrünə təsadüf edir.O zamanlar bir sıra dəniz işlərinin maliyyələşdirilməsi üçün əhəmiyyətli kapital qoyuluşuna ehtiyac duyulurdu.Elə bununla bağlı olaraq tarixdə tacirlərin, bankirlərin, gəmi sahiblərinin öz kapitallarını birləşdirmək məqsədilə xüsusi cəmiyyətlərdə birləşməsi ilə ilk səhmdar cəmiyyətlər də yaranmışdır. Bu cəmiyyətlərdə paylar xüsusi sənədlə təsdiqlənirdi. Bu sənnəddə ümumi kapitaldakı pay göstərilir və ümumi gəlirin müəyyən hissəsini əldə etmə hüququ təsdiqlənirdi. Bu sənədlər ilk səhmlər idi. Səhmlər bir sira hallarda dövriyyəyə buraxılır.Məsələn nizamnamə kapitalı artirildiqda və ya səhmdar cəmiyyət qurulduqda.Həmçinin müəssisə səhmdar cəmiyyətə çevrilən zamanda səhmlər buraxılır. Səhmlər açiq və qapalı ola bilir və bu əsaslarda olan səhmdar cəmiyyətlərin əsas maliyyə mənbəyini səhmlərin buraxılması və yerləşdirilməsindən əldə olunan vəsaitlər təşkil edir. Müxtəlif sənaye və ticarət müəsissələri, banklar, investisya fondları və s. səhmdar cəmiyyət ola bilər. Azərbaycan Respublikasının ―Qiymətli kağızlar haqqında‖ qanununda səhm haqqında belə deyilir: ―Səhm – onun sahibinin (səhmdarın) səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin bir hissəsini divident şəkilində almaq, səhmdar cəmiyyətin idarə edilməsində iştirak etmək və o, ləğv edildikdən sonra qalan əmlakın bir hissəsini əldə etmək hüqüqunu təsdiqləyən sənəddir.‖[11] Səhmdar cəmiyyət öz təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədi üçün nizamnamə fondunu səhm buraxmaq yolu ilə formalaşdıran fiziki və hüquqi şəxslərin könüllü sazişi əsasında yaradılan müəsissədir.Səhm sahibi səhmdar cəmiyyətə bir miqdar vəsait köçürür və bu vəsaitə uyğun cəmiyyətin əldə etdiyi gəlirin bir hissəsini əldə edə bilir.Həmçinin buna uyğun olaraq müəsissənin öhdəliklərinə məsuliyyət daşıyır. Bundan əlavə səhmdarın əlavə güzəşt hüququ da var. Bu güzəştləri səhmdar cəmiyyət özü verir. Səhmlərin bir neçə xüsusiyyəti mövcuddur.Bunlara misal olaraq göstərmək olar ki səhm mülkiyyət tituludur və Səhmin "mövcudluğu" müddəti yoxdur.Həmçinin
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|