Azərbaycan respublikasinda regional ümumi daxiLİ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I.ÜDM-un məsrəflər üzrə hesablanması: 1.
- ÜDM = W + r + R + m + d + T + T 1
19
edilir və bura aralıq məhsullar daxil edilmir. Axı aralıq məhsullar bir neçə dəfə istehsal prosesinə daxil olur və təkrar hesablanır. ÜDM və ÜMM hesablanarkən təkrar hesablanmaya yol verməmək üçün hər aralıq emal mərhələsindən sonra yaradılmış əlavə dəyər nəzərə alınır. Son məhsul istehlakçıların təkrar satış üçün deyil, öz istifadələri üçün aldıqları əmtəə və xidmətlərin dəyərinə deyilir. Aralıq məhsul isə gələcəkdə emal olunacaq və yaxud gələcəkdə bir neçə dəfə təkrar satılacaq əmtəə və xidmətlərin dəyərinə deyilir. ÜDM əsasən 3 metodla hesablanır: məsrəflər üzrə; gəlirlər üzrə; əlavə edilmiş
X n II.ÜDM-un gəlirlər üzrə hesablanması: 1. əmək haqqı - (W), 2. faiz – (r), 3. renta – (R), 4. mənfəət – (m). Bu gəlirlərin cəminə amortizasiya ayırmaları (d), dolayı vergilər (T) və mülkiyyətdən vergi (T 1 ) də əlavə edilir. Onda ÜDM = W + r + R + m + d + T + T 1 Ölkədə fəaliyyət göstərən daxili və xarici vətəndaşların gəlirləri ÜDM-a daxil edilir.
Bu metod istehsal metodu adlanır və ÜDM-un bir il ərzində istehsal olunmuş son məhsulun hər bir mərhələsində əlavə edilmiş dəyərlərin məcmusudur. Əlavə
20
edilmiş dəyər firmaların istehsal etdiyi məhsulun dəyəri ilə başqa firmaların xammalın, materialın, yəni aralıq məhsulların alınmasına sərf etdiyi məbləğ arasındakı fərqdir. Bu halda ÜDM-un kəmiyyəti bütün istehsalçı firmaların əlavə etdikıəri dəyərlərin cəminə bərabərdir. Makroiqtisadi göstəricilər əksər hallarda MHS-nə aid olan göstəricilərlə eyni məzmun daşıyır. Lakin makroiqtisadiyyat təhlil prosesində həmin göstəricilərinin bir qismini ümumiləşdirə bilər: əgər ölkədə ÜDM hesablanirsa, bu zaman aralıq istehlak müəyyən edilmir, çünki həmin istehlak yeni yaranan dəyərdə qiymətlə ifadə olunur. Əgər aralıq istehlak da nəzərə alınardısa, onda ÜDM-un qiyməti şişirilmiş olardı. Makroiqtisadiyyat etibarilə ÜDM il ərzində ölkədə istehsal edilən son məhsul və xidmətlərin bazar dəyərindən ibarətdir. Burada son məhsul dedikdə ÜDM-un o hissələri nəzərdə tutulur ki, həmin hissə cari istehsaldan kənarlaşdırılır və istehlakın ödənilməsi üçün istifadə edilir. Bəzi hallarda bu göstəricilər altında xalis ixrac və fondların amortizasiyası da əks etdirilir. Ümumilikdə son məhsul cəmiyyətin ehtiyacları üçün, habelə şəxsi istehlakın ödənilməsi baxımından istifadə edilən məhsul və ya xidmətdir. Bundan fərqli olaraq aralıq istehlak ÜDM-dan çıxılır. Makroiqtisadi göstərici olan qiymətin ümumi səviyyəsi üzrə əldə olunan qiymət indeksi ölkədə yeni yaranan dəyərin real artımını müəyyən etməyə imkan verir. Başqa sözlə, qiymət indeksi vasitəsilə ÜDM-un artımında inflyasiyanın təsiri aradan qaldırılır. Əgər qiymət indeksi cari il üçün müəyyən edilirsə, bu zaman cari ilin qiymət indeksi baza ilindəki qiymətə bölünməklə əldə olunur və “%” formasında ifadə olunur. Makroiqtisadi baxımdan iqtisadiyyatın mövcud vəziyyətinin müəəyyənləşdirilməsi üçün müvafiq göstəricilərin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bu baxımdan ümumi iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliyi ÜDM özündə əks etdirir. Başqa sözlə, ÜDM-un tərkib elementlərində baş verən bu və ya digər dəyişiklik son nəticədə onun kəmiyyətcə dəyişməsinə səbəb olur. Qəbul olunmuş qaydaya əsasən ÜDM-un strukturunda istehlak, investisiya, dövlət xərcləri, xalis ixrac kimi
21
fərqləndirilən elementlər daxil edilir. Həmin göstəricilər arasında olan münasibətlər istənilən halda ÜDM-un ümumi həcminə bərabər olmalıdır. Ölkədə milli hesablar sisteminin işlənməsi üçün əsasən Avropa İttifaqında istifadə olunan və “ Birləşmiş iqtisadi hesabların Avropa sistemi ” kimi məşhur olan BMT MHS variantından istifadə edilir. Bu variantdan istifadə etməklə , 1990 – 1998-ci illər üçün respublika səviyyəsində milli hesablar yaradılmışdır. Ümumi daxili məhsul göstəricisinin milli hesablar sistemində əsas makroiqtisadi göstərici hesab edildiyini nəzərə alaraq, BMT – nin mövcud metodologiyasına uyğun olaraq Dövlət Statistika Komitəsi cari və müqayisəli qiymətlərlə sahə və bölmələr üzrə ÜDM-un illik, rüblük və aylıq hesablamalarını həyata keçirir. 1993 – cü ildən başlayaraq, müqayisəli qiymətlərlə ÜDM-un aylıq qiymətləndirilməsi Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən təhlil edilir və müxtəlif nəşrlərdə dərc etdirilir. Bu işlər Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF), İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) və Dünya Bankının metodoloji köməyi və məsləhətləri ilə həyata keçirilmişdir. Milli hesаblаr sistemi istehsаl, ilkin və təkrаr bölgü və sоn istifаdə prоseslərini bir-biri ilə qаrşılıqlı əlаqəsi оlаn аyrı-аyrı hesаblаrdа (sаhələr və institusiоnаl bölmələr üzrə) qruplаşdırır. Tоplu MHS-ə аşаğıdаkı hesаblаr dахildir: - Məhsul və хidmətlər hesаbı
Milli hesаblаr sistemində funksiyаlаrı və mаliyyələşmə mənbələri eyni оlаn iqtisаdi vаhidlər aşağıdakı sektorlar (bölmələr) üzrə qruplаşdırılır: - Qeyri-mаliyyə korporasiyaları sektoru Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|