Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistr hazirliği məRKƏZİ
Yüklə 5,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
69
olunur. Bu səhmlər fond bazarında dövriyyədə olur, şirkət adətən yeni səhmlər buraxmaq yolu ilə əlavə vəsaitlər cəlb edir. Bununla belə, kiçik səhmdarların malik olduqları səhm zərfləri onlar tərəfindən şirkətin idarə olunması üçün kifayət etmir. Bu tip şirkətlərdə idarəetmə, o cümlədən strateji planlaşdırma güclü menecment tərəfindən həyata keçirilir. Menecment üzərində nəzarət isə müstəqil (nəzarətçi) direktorların səlahiyyətlərinə aiddir. Almaniya modelində iri səhm zərfləri şirkətin əməkdaşlıq etdiyi bank və partnyorlarında mərkəzləşir, fond bazarı isə köməkçi rolunu oynayır. Alman-holland modelində səhmdarlar şirkətin fəaliyyətinin strateji planlaşdırılmasında həll edici rol oynayırlar. Amerikan modeli daha çox səhmdarların maliyyə maraqlarının ödənilməsinə istiqamətlənmişdir. Digər maraqlı tərəflər korporativ idarəetmədə praktiki olaraq təmsil olunmamışdırlar. Almaniya modelində isə ağırlıq mərkəzi bütün maraqlı tərəflərin maraqları və qarşılıqlı məsuliyyətləri arasında balansın qorunması əsasında qurulmuşdur. Hesab edilir ki, Amerikan modeli şirkətə dinamiklik, Almaniya modeli isə davamlılıq qazandırır. Yapon modeli Almaniya modelinə yaxındır. Fərqləndirici cəhət ondan ibarətdir ki, yapon modeli şirkət səviyyəsində "sosial birliyə ", sənaye qrupu səviyyəsində isə "işgüzar birliyə" istiqamətlənmişdir. Alman-holland modelindən fərqli olaraq bu birlik bərabərhüquqlu yox, iearxik xarakter - "böyüklərin" paternalizminə qarşılıq "kiçiklərin" maraqlarının qurban verilməsi - daşıyır. Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq şirkətlərdə korporativ idarəetmənin Almaniya variantından istifadə edilir. Amerika və Alman modeli arasında fərq ondan ibarətdir ki, birincidə əmlak “sovrulur”, korporativ idarəetmədə təsisçilərin maraqları təmsil olunmur, kənar şəxslərin korporativ nəzarətdə iştirakı üçün kifayət qədər stimulları yoxdur, rəqib şirkətlər satılmaq tendesiyaları geniş yayılıb və s. Bunun əksinə, almaniyada isə mülkiyyətin konsentrasiyası,maraqlı tərəflərin maraqlarının qorunması, maraqı tərəflər-banklar, partnyorlar və əməkdaşlar
70
tərəfindən nəzarətin həyata keçirilməsi, rəqiblərə satılma hallarının olmaması və s. ilə səciyyələnir. ABŞ və B.Britaniyadan fərqli olaraq, Almaniyanın səhmdar cəmiyyətlərində üç pilləli idarəetmə modeli mövcuddur: Səhmdarların ümumi yığıncağı, müşahidə şurası və idarə heyəti. Bəzən, ədəbiyyatlarda, xüsusən ingilisdilli ədəbiyyatlarda müşahidə şurası və idarə heyətinə birlikdə ikipalatalı Direktorlar Şurası kimi baxılır. Ancaq, bununla razılaşmaq olmaz. Belə ki, Almaniya qanunvericiliyində onlar müxtəlif funksiyalara və formalaşma xüsusiyyətlərinə malik iki müxtəlif orqan kimi nəzərdə tutur. Korporativ idarəetmənin alman modelini tətbiqi edən ölkələrdə səhmdar kapitalı əhəmiyyətli dərəcədə mərkəzləşməsi ilə seçilir. İri alman şirkətlərində 5 iri səhmdarın payına 40%-dən çox səhm düşür. Bu göstərici mülkiyyətin mərkəzləşməsinin ingilis şirkətlərindən iki dəfə, Şimali Amerika şirkətlərindən isə 60% çox olduğunu göstərir. Almaniyada şirkətlərin 70%-dən çoxunda sahibkar səhm paketinin 50%-dən çoxuna sahibdir. O cümlədən, şirkətlərin 35%-də bütün səhmlər yalnız bir sahibkara məxsusdur. Qeyri-maliyyə korporativ investorlarının iri paya sahib olması Almaniyada səhmlərin "çarpaz alqı-satqısı"nın geniş yayılmasını göstərir. Yəni, bir çox hallarda alman şirkətləri bir-birlərinin səhmdarları olurlar. Alman modelinin əsas üstün cəhəti kimi korporativ münasibətlərin bütün
iştirakçılarının maraqlarının balanslaşdırılmasına istiqamətlənmiş sosial qarşılıqlı əlaqə prinsipinin tətbiqi və uzunmüddətli məqsədlərə çatmağa, korporasiyaların davamlılığının və onlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin stabilliyinin artırılmasına istiqamətlənməsidir. Bu modelin çatışmayan cəhətlərinə isə alman şirkətlərinin kifayət dərəcədə çevik olmamaları, inkişaf üçün bəzi mühüm qərarların (ştat ixtisarı, şirkətin yenidənqurulması və ləğvi, səmərəsiz biznes strukturlarının satışı və s.) tez bir müddətdə qəbul olunmasının mümkünsüzlüyünü göstərmək olar. Korporativ idarəetmə sisteminə olan tələblərdə açıq tipli korporasiya çərçivəsində sahiblik və nəzarət funksiyalarının bir-birindən ayrılması nəzərə
71
alınmalıdır. İdarəetmə problemi mülkiyyətin əhəmiyyətli dərəcədə «xırdalanması» şəraitində xüsusilə kəskin olur. Bunula yanaşı, nə açıq tipli korporasiyaların əhəmiyyətli sayda olması, nə də mülkiyyətin geniş «xırdalanması» bazar iqtisadiyyatının ümumi cizgilərinə məxsus deyildir. Bir çox ölkələrin səhmləri fond bazarlarında təmsil olunan şirkətlərinin sayı çox azdır. Əgər belə şirkətlərin miqdarı Böyük Britaniyada təqribən 2000 və ABŞ-da 6000-dən çoxdursa, Almaniyada isə cəmi 650, Fransada isə yalnız 440-dır. Məhdud sayda investorun sahiblik etdiyi özəl şirkətlər isə fond bazarında təmsil olunmur. Onlarda idarəetmə və sahiblik funksiyaları arasındakı ziddiyyətlər yoxdur və buna görə də, onlarda idarəetmə üzrə ciddi problemlər çox nadir hallarda baş verir. Böyük Britaniya və ABŞ-da tipik korporasiyanın hər biri korporativ kapitalın nisbətən kiçik payına malik olan çoxlu mülkiyyətçisi vardır. Digərlərindən üstün yeganə səhmdarın olmadığı şəraitdə onlardan, eləcə də səhmdar qruplarından heç biri özünün xüsusi hüquqlarının, o cümlədən idarəetmədə təmsilçilik hüququnun tanınmasını tələb edə bilməz. Digər sənaye ölkələrinin əksəriyyətində (Almaniya, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Koreya, İspaniya, İsveç, İsveçrə və bu siyahını davam etdirmək olar) mülkiyyət təmərküzün yüksək dərəcəsi ilə səciyyələnir . Səhmlərin iri zərfinin az səhmdarın əlində toplandığı ölkələrdə korporativ idarəetmənin rolu s əhmdar kapitalın yüksək dərəcədə «xırdalandığı» ölkələrdəki rolundan olduqca fərqlənir. Bir səhmdarın səhmlərin 25, 50 və daha çox faizinin sahibi olduğu korporasiyada səhmdarların şirkətin idarəedilməsində iştirak edib-etməməsi problemi faktiki olaraq yaranmır. Səhmlərin iri sahiblərini korporasiyanın işləri ilə fəal məşğul olmağa, idarəetmə orqanında birbaşa təmsilçiliyə nail olmağa, lazım gəldikdə idarəetmə aparatını yenisi ilə əvəz etmək üçün hakimiyyət vasitələrini əlində saxlamağa vadar edən əsaslar vardır. Bu halda yarana biləcək idarəetmədə iştirak problemi «minib ödənişsiz getmək» probleminin əksidir: azsaylı səhmdarların korporasiyanın yerdə qalan digər sahiblərinin böyük kütləsinin zərərinə öz maraqlarını həyata keçirmələridir.
Yüklə 5,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|