Azərbaycan respublikasi təHSİl naz

29 

 

-Kapitalların  vaxtında  birləşməsinin  möhkəmliyi.  Səhmdar  cəmiyyəti  kapital 

birləşməsinin daha davamlı formasını təqdim edir. İstənilən səhmdarın və ya istənilən 

sayda  səhmdarların  cəmiyyətdən  getməsi  cəmiyyətin  fəaliyyətinin  dayanmasına 

gətirməyəcək.  Nəticədə  səhmdar  cəmiyyəti  məhdudiyyətsiz  vaxt  potensialına  malik 

olaraq, digər kommersiya təşkilatlarına nisbətən daha uzun müddət mövcud olacaq; 

-Qoyulmuş  kapitalı  asanlıqla  geri  qaytarmaq  imkanı.  Səhmdar  istənilən  zaman  öz 

səhmlərinı sata və tamamilə və ya hissə-hissə əmanətini qaytara bilər; 

-Səhmlərə sahibliklə gəlirin əldə edilməsinin bir çox formalarının mövcudluğu. 

Məsələn,  gəliri  səhmlərdən  və  ya  səhmlərin  yenidən  satışından,  səhmlərin  borca 

verilməsindən və s. əldə etmək olar; 

-Borc  kapitalını  cəlb  edən  nisbi  ucuzluq.  Səhmdar  cəmiyyətinin  miqyasları  və  onun 

bazar istirakçıları üçün açıqlığı kapitalın səfərbərliyi üçün emissiyanın, qiymətli borc 

kağızlarının vasitəsilə və ya bank borclarının nisbətən sərfəli faiz qoyuluşları ilə daha 

çox imkanlara malik olmasına kömək edir. 

-Səhmdar  cəmiyyətinin  ictimai  nüfuzu.  Hazırki  nüfuz  səhmdar  cəmiyyətinin  iqtisadi 

və  sosial  əhəmiyyətilə  şərtlənir  ki,  həmin  nüfuza  o,  müasir  milli  iqtisadiyyatda 

malikdir. 

Təsərrüfatın  səhmdar  formasının  çatışmazlıqlarına  onun  bir  çox  üstünlüklərini 

aid  etmək  olar,  lakin  səhmdar  cəmiyyəti  mövqeyindən  baxdıqda  bəzi  əskikliklər  də 

var: 

-Səhmdar  cəmiyyətinin  açıqlıgı  onun  qapalılığının,  gizliliyinin  itirilməsinə  işarədir. 

İllik  hesabatları açıqlamaq, gəlir  və ziyanlar haqda  hesabat, baş verən bütün  mühüm 

hadisələr  haqda  məlumat  vermək  və  s.  səhmdar  cəmiyyətini  onun  rəqibləri  üçün 

zəiflədir; 

-İdarəetmənin  peşəkarlığı  menecerlərlə  səhmdarlar  arasında  maraqlar  toqquşmasına 

çevrilir;  səhmdarların 

məqsədi  dividentlərin 

maksimallıgı  və  cəmiyyətdə 

kapitalizasiyanın  artımı,  menecmentin  mümkün  olan  məqsədlərindən  biri  isə 

cəmiyyət fəaliyyətinin nəticələrinin öz xeyrinə yenidən bölünməsi; 

---

30 

 

-Səhmlərin azad satışı səhmdar cəmiyyətinin menecmenti üçün səhmdarlar tərkibində 

dəyişikliyə  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da  səhmdar  cəmiyyəti  üzərində  nəzarətin 

dəyişilməsinə səbəb olur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

31 

 

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA SƏHM BAZARI VƏ ONUN TƏHLİLİ 

2.1. Azərbaycanda səhm bazarının yaranması və quruluşu 

Hal-hazırda  Azərbaycanda  qiymətli  kağızlar  bazarı  formalaşan,  inkişaf  edən 

bazardır  və  tarixi  prizmadan  baxdıqda  öz  inkişafının  müxtəlif  mərhələlərində  fərqli 

məqsədlərin  realizasiyasına  hədəflənmişdir.  Bütövlükdə,  Azərbaycanda  fond 

bazarının  yaranması  əksər  post  sosialist  ölkələrində  olduğu  kimi  özəlləşdirmə 

proseslərinin başlanması ilə üst-üstə düşür. Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının 

formalaşması  XIX  əsrin  80-ci  illərinə  təsadüf  edir.  O  dövrdə  1886-cı  ildə  “Bakı 

Əmtəə  Birjası”nın  yaradılması  ilə  istiqraz  və  veksellərin  kütləvi  ticarətinə  start 

verildi.  XX  əsrin  əvvəllərində  Bakıda  vüsət  almış  neft  bazarı  isə  maliyyə 

vasitəçiliyinin  və  sərmayə  institutlarının  daha  da  canlanmasına  təkan  verdi.  1913-cü 

ildə  yeni  formalaşan  milli  burjuaziyanın  qabaqcıl  təmsilçiləri  olan  H.Z.Tağıyev, 

M.Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev və M.Muxtarovun təşəbbüsü ilə “Bakı Tacir Bankının” 

təsis  edilməsi  nəticəsində  səhmlərin  buraxılışı  və  tədavülü  də  aktivləşməyə  başladı. 

İqtisadi  elitanın  bu  sahəyə  marağı  emitentlərinin  sayının  artması  və  bazarın 

kapitalizasiyasının  dinamik  yüksəlişi  üçün  əlverişli  şərait  yaradırdı.  Artıq  XX  əsrin 

əvvələrində “Neft məhsulları səhmdar cəmiyyəti”, “Bül-Bülə neft və ticarət səhmdar 

cəmiyyəti”,  “Balaxanı-Zabrat  neft  istehsalı  səhmdar  cəmiyyəti”  kimi  neft  istehsalı, 

emalı, ticarəti və nəqliyyatı ilə  məşğul olan şirkətlərin səhm, veksel və faiz kağızları 

ölkənin kapital bazarlarında ticarət olunurdu. Ölkədə neft sənayesinin sürətli inkişafı 

bu  sahənin  emitentlərinin  qiymətli  kağızlarına  xarici  bazarlarda  da  maraq  oyadırdı. 

Belə  ki,  “Yeni-Bakı  neft  emalı  zavodu”nun,  “Bakı  neft  cəmiyyəti”nin,  “Nobel 

qardaşları  neft  istehsalı  cəmiyyəti”nin,  “Xəzər  neft  istehsalı  və  ticarət  cəmiyyətləri 

şirkəti”nin,  “Bakı  Tacir  Bankı”nın  və  başqa  iri  şirkətlərin  səhmləri  Moskvanın, 

Sankt-Peterburqun və Rusiyanın digər şəhərlərinin fond birjalarında ticarət olunurdu. 

1918-ci  ildə  Azərbaycan  Demokratik  Cümhuriyyətinin  yaradılması  ilə  Azərbaycan 

xalqının dövlət quruculuğu, o cümlədən kapital bazarının inkişafı üçün yeni imkanlar 

açıldı. 

Şərqdə 

ilk 

demokratik 

respublika 

olan 

Azərbaycan 

Demokratik 

---

32 

 

Cümhurriyyətində insan hüquqlarının aliliyi, gender bərabərliyi, vicdan azadlığı kimi 

cəmiyyət  həyatının  mühüm  elementlərinin  təmin  edilməsi,  azad  sahibkarlıq  və  özəl 

mülkiyyət  münasibətlərinin  yeni  əsasda  formalaşması  prosesini  canlandırdı.  Lakin 

Rusiyanın  hərbi  birləşmələrinin  müdaxiləsi  nəticəsində  Azərbaycanın  müstəqilliyini 

itirərək  Sovet  İttifaqının  tərkibinə  daxil  edilməsi  bu  təşəbbüslərin  reallaşmasına  son 

qoydu.  XX  əsrin  sonlarında  dövlət  suverenliyinin  bərpası  və  bu  əsasda  özəl 

mülkiyyətin  aliliyi  prinsiplərinə  əsaslanan  yeni  iqtisadi  sistemin  qurulmasına 

başlanması ölkədə mütəşəkkil fond bazarının yenidən təşkili üçün də imkanlar açırdı. 

Lakin  90-cı  illərin  əvvəllərində  ölkədə  mövcud  olan  hərbi,  siyasi,  sosial  və  iqtisadi 

şərait  fundamental  iqtisadi  islahatların  həyata  keçirilməsi,  o  cümlədən  maliyyə  və 

fond bazarlarının fəaliyyəti üçün zəruri mühiti təmin etmirdi. 1993-cü ildə ulu öndər 

Heydər Əliyevin xalqın iradəsi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra qısa bir müddətdə 

ictimai-siyasi  sabitlik  təmin  edildi  və  bu  əsasda  mülkiyyət  və  azad  sahibkarlıq 

prinsiplərinə  əsaslanan  köklü  iqtisadi  islahatlara  başlanıldı.  Beləliklə,  həyata 

keçirilmiş  çoxsahəli  islahatlar  nəticəsində  iqtisadi  artımın  və  istehsal  potensialının 

bərpası  iqtisadiyyatın  müxtəlif  sektorlarında  kapitallaşma  səviyyəsinin  artmasına 

səbəb  olmaqla,  eyni  zamanda  onların  müasir  istehsal  bacarıqlarını  və  vərdişlərini 

yenidən təşkil etdi. Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarı da bu iqtisadi transformasiya 

proseslərinin  əsas  iştirakçılarından  biri  kimi  çıxış  edirdi.  1995-ci  ildə  iqtisadi 

islahatların  ən  mühüm  istiqamətlərindən  biri  kimi  özəlləşdirmə  proseslərinə  start 

verildi.  Özəlləşdirmənin  birinci  mərhələsinə  başlanılması  ilə  səhmlərin  buraxılışı  və 

tədavülünə dair hüquqi münasibətlər, habelə Auksion Mərkəzi, “Mülk” Milli Depozit 

Mərkəzi  kimi  özəlləşdirmə  prosesləri  üçün  zəruri  infrastrukturu  təmin  edən  və 

müəyyən  mənada  fond bazarı təsisatları  funksiyalarını daşıyan  institutlar  formalaşdı. 

Həmin dövrdə 1000-dən çox səhmdar cəmiyyəti, təxminən 70 min səhmdardan ibarət 

investor  təbəqəsi  yarandı.  Lakin  fundamental  iqtisadi  islahatlar  prosesində  yaranmış 

bu  təsisatlar,  təbii  ki  ilk  dövrlər  klassik  fond  bazarı  institutları  funksiyasını 

daşımırdılar.  Yeni  formalaşan  mülkiyyət  münasibətlərinin  tənzimlənməsi,  habelə 

inkişaf  etməkdə  olan  özəl  sektorun  maliyyə  xidmətlərinə  çıxışının  genişləndirilməsi 

---