Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin akademiK Ə. HÜseynov adma

Beləliklə, layihə - nadir məhsul istehsal edən və xüsusi xidmətə malik olan müvəqqəti müəssisədir. Bu möv^ya kita- bm ilk fəslində geniş yer aynlmışdır.

Biz müasir dövrdə “layihə” sözünün tamamilə başqa təsəvvürdə dərk etdik, onu “çertyojdan” fərləndirməyi bacardıq. Bu fərqləri öyrəndikcə, müasir dünyaya daxil olduqca, yeni terminlər bizi yenə də qanşıq dünyanın sərhədində gözlətməyi məcbur edir. Hər gün qəzet və jurnallarda, radio və televiziyada “menecment”, “proyekt-menecment”, “menecer” və s. sözlərini eşidirik. Bu terminlərin kökündə öz ana dilimizdə desək bir söz durur: idarəetmə, yəni, layihələrin idarə edilməsi.

İstər istəməz sual ortaya çıxır: Bu nədir? Bu nə üçün və ya 12

kim üçündür? Bunu mənası nədir? Bəlkə bu populyarlıq xatirinə deyilən sözdür?

Əgər biz “layihəni” maddi və mənəvi sistemimizin məqsədyönlü dəyişdirilməsi kimi dərk ediriksə, onda “layihələrin idarə edilməsi” bu dəyişikliklərin idarə edilməsi kimi dərk olunmalıdır. Hər hansı bir nəticəyə gəlmək xatirinə yox, məhz dəyişikliklərin uğurla idarə olunması nəzərdə tutulur. Layihələrin uğurla başa çatması onun düzgün idarə edilməsindən asılıdır.

Layihələrin idarə edilməsi insanlardan mədəniyyət, bacarıq və istedad tələb edir. Layihələri idarə edən şəxslərin kompetensiyalı (bilik+təcrübə+şəxsi keyfiyyət) olması onun uğurla başa çatmasına zəmanət verir.

Layihələri idarə etmək elə de asan məsələ deyildir. Heç bir kənar təsiredici qüvvələrdən asılı olmayaraq bütün layihələr idarə olunmalıdır. Layihələri idarə edirik ki, onlar dayanıqlı olsunlar. Əgər layihələr dayanıqlıq vəziyyətindən çıxarsa, onda biz idarəetməni itirmiş oluruq və onu dayanıqlı vəzi)^ətə gətirmək üçün çoxlu vaxt və vəsait tələb olunur.

Layihələri insanlar öz bilk və bacanqlan əsasında həyata keçirirlər. Layihənin hər fazasında müxtəlif peşə sahibi olan insanlar işə cəlb olunurlar. Bunu üçün layihəni rəhbər başda olmaqla onun komandası həyata keçirməlidir.

Bununla yanaşı layihə müvəqqəti xarakter daşıdığı üçün müəyyən müddətə mütəxəssislər işə cəlb olunmalıdır. Onlann vəzifələri və funksiyaları aydmiaşdınimalıdır. Ona görə də layihələrdə insan ehtiyatlarının idarə edilməsi zəruriyyəti meydana çıxır.

Layihə yerinə yetirilərkən hər bir işin nəticəsi yoxlanılmalı və məhsulun keyfiyyətinə nəzarət olmalıdır. Bu səbəbdən mütəmadi olaraq monitorinq keçirilməlidir.

Nəzarət mexanizmi o zaman səmərəli olur ki, layihə iştirakçılan öz funksiyalanm yaxşı dərk etmiş olsunlar, planlaşdırsınlar və koordinə etsinlər. Layihə iştirakçılan bir-birindən asılı olduqlan üçün əlaqələrin idarə edilməsinə ehtiyac duyulur.

İnsanlarm və əlaqələrin mövcudluğu layihələrin uğurlu olması demək deyildir. Layihələrdə qeyri müəyyən vəziyyətlərin müşahidə olunması obyektiv faktorlarla, müəyyən risk ehtimalınm olması ilə bağlıdır. Peşəkar menecer antirisk tədbirlərini planlaşdırmalı və risk ehtimalmı minimuma endirməlidir. Bunu üçün layihələrdə riskin idarə edilməsinə xüsusi yer verilir.

İstənilən layihə “nəyisə dəyişmək’’ ideyasından başlayır. İnsanın fəaliyyət göstərdiyi istənilən sahədə - elmdə, incəsənətdə, istehsalatda, məişətdə və s. ətraf mühitimizi dəyişmək ideyası mövcuddur. Bu dəyişiklik qlobal dəyişüdiklərdən başlayaraq zavodlarda yenidənqurma və daha sonra məişət əşya- lannı alınması sahəsinə kimi əhatə edə bilər. Bu səbəbdən deyilir ki, layihələr dünyasının sərhədi yoxdur. Sadəcə olaraq onlar yalnız kateqoriyalara bölünürlər: tədqiqat layihəsi, istehsalat ilə bağlı layihə, təhsil, səhiyyə, informasiya texnologiyaları, maliyyə, mədəniyyət və investisiya fəaliyyəti ilə bağlı layihə.

Layihələr müəyyən mühitdə “dünyaya gəlirlər”. Ev, paltar, yaşayış, münasibətlər, yeməklər insanlar üçün mühit yaratdığı kimi ətraf mühit də layihəni müxtəlif ideyalar, alətlər, ehtiyatlar, problemlərin həlli üsullan və başqa parametrlər ilə qidalandıraraq layihənin mühitini formalaşdınr.

Alimlərin və tanınmış ekspertlərin fikrinə əsasən, adətən layihənin mühiti onun “dünyaya gəlməsinə” maneə olur. Bu maneələr çox vaxt insan faktorları ilə bağlıdır. Layihə rəhbər-

löilnin işo düzgün yanaşmaması, onlann layihə menecmenti HltluiNindo biliklərinin məhdud olması layihələrin uğursuzluğa

«lüçar olmasının başlıca səbəbləridir.

Bu səbəbdən xarakterizə olunmuş müxtəlif parametrləri İiltüo etməklə biz layihələri idarə edirik və məqsədimizə nail oluruq. Məsələn, bizim misalda ad gününün keçirilməsi üçün ım/ordo tutulan vəsaitə əsasən qonaqlann sayını, şənlik məra- alminin keçirildiyi yeri və sairə digər parametrləri idarə elməklə müəyyənləşdiririk.

Layihələrin həcmindən asılı olaraq onun üçün müvafiq İdArəotmə sistemləri seçilir və ya yenisi yaradılır. Elə layihələr mövcuddur ki, onlar yüzlərlə, minlərlə parametrlərlə xarakte- riro olunur. Bütün bu parametləri nəzərə alaraq layihəni idarə clmok bir, iki insamn imkanlan daxilində deyildir. Belə Irtyiholori idarə etmək üçün yeni informasiya texnolo- ylynlarmdan istifadə etməklə bir neçə qrup mütəxəssislər işə lolb olunurlar, layihə ofisi yaradılır. Bütün bu mürəkkəbliyi mi/oro alan dünya şöhrətli alim Lerman qeyd etmişdir: »İstənilən texniki problemi həll etmək olar, sadəcə olaraq hunun üçün pul və vaxt lazımdır. Bu səbəbdən hər hansı bir işi wrinə yetirmək üçün ya pul çatmır, ya da ki, vax:t».

Yalnız bu üç parametr: vaxt, büdcə və keyfiyyət rəhbər- lomı həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır. Layihəni vaxtında bllirməyqndə onun icra müddəti uzanır, icra müddəti uzan- ılujca ona çəkilən xərc artır. Layihələrin idarə edilməsi zamanı mohz bu üç parametrlərin paylaşdırılması elə olmalıdır ki, hər luııiNi bir layihə vaxtında, keyfiyyətli və büdcə müqabilində ycriııo yetirilsin.

Təqdim olunan kitab bu kimi məsələlərdən bəhs edir və Ntıkkiz fəsildən ibarətdir:

Bu fəsil əsasən layihələrə verilən təriflər, layihəni səciyyələndirən əlamətlər, layihənin növləri və təsnifatı, layihənin mühiti və iştirakçılan, layihənin məqsədi, strukturu və həyat dövrü kimi məsələləri əhatə edir. Eyni zamanda layihəni səciyyələndirən on əlamətin hər biri ayn-aynlıqda izah edilmiş və layihələr təsir edən qüvvələrin qrafik təsviri göstərilmişdir.

ikinci fəsil: İkinci fəsildə layihələrin idarə edilməsi prosesi ve zərurəti, layihələrin idarə edilməsindən faydalanan tərəflər və layihələrin intellektual idarəetmə sistemləri ilə bağlı mövzularm izahatı verilmişdir.

üçüncü fəsil: Burada layihələrin idarə edilməsinin Qərb modeli, layihələrin idarə edilməsi üzrə Avropa və Amerika beynəlxalq təşkilatlan haqqında, keçmişin və bu günün müsbət tendensiyalanmn təhlilləri haqqmda məsələlər açıqlanmışdır.

Dördüncü fəsil: Burada layihənin təşkilati strukturlarmın yaradılması prinsipləri və təşkilati strukturlann növləri, layihə komandasının üzvlərinin bilik və təcrübələrinin beynəlxalq standartlar əsasında qurulması prinsiplərinə baxılmışdır. Eyni zamanda Yapon sahibkannm idarəetmə üslubu nəticəsində yüksək nəticələrin əldə edilməsi nümunə kimi və bir model kimi göstərilmişdir.

Beşinci fəsil: Layihələrin idarə edilməsində yaranmış münaqişələrin növləri, layihə rəhbərinin münaqişələrdə rolu, münaqişələrin nəticələri, münaqişənin digər işlərə təsiri və onun idarə edilməsi modelləri kimi mövzular bu fəsildə öz əksini tapmışdır.

Altıncı fəsil: Burada əsasən keyfiyyətin idarə edilməsi, keyfiyyətin idarə edilməsində layihə rəhbərinin rolu və apardığı siyasəti, onun bu istiqamətdə strategiyası, keyfiyyət sistemi və bu sistemə olan tələblər araşdırılmışdır. Bölmənin so

nunda keyfiyyət sisteminə və siyasətinə olan tələblərə nümunələr verilmişdir.

Yeddinci fəsil: Bu fəsildə layihələrin idarə edilməsində biliklər modeli, şlüz texnologiyası və biliyin transfer edilməsi mexanizmi açıqlanmışdır. İkinei paraqrafda layihələrin idarə edilməsinin metodologiyasının konseptual modeli açıqlanmış ve izahı verilmişdir.

Səkkizinci fəsil: Bu fəsildə layihə ofisinin yaradılması, onun idarə edilməsi, treninqlərin keçirilmə standartları, təşkilatın layihə menecerləri ilə təmin edilməsi və diger standartlann izahatı verilmişdir.

GİRİŞ