Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin akademiK Ə. HÜseynov adma

Məhdudiyyətçilik əlaməti

Layihə digər obyektlər kimi ətraf mühitlə sıx bağlıdır. Layihədə görülən işlərin hər birinin dəqiq həddi olmalıdır. Ümumiyyətlə, layihələr hər hansı çərçivə daxilində yerinə yetirilir. Layihə yerinə yetirildiyi mühitdə özünü qabarıq şəkildə göstərməlidir. Layihə özünə məxsus xüsusiyyətləri ilə digər işlərdən fərqlənməlidir. Layihələr ətraf mühitlə sıx bağlı və

əlaqəli olduqlan üçün onlara müəyyən xüsusiyyətə malik olan tam sistem kimi baxmaq olar.

3. 
   LAYİHƏLƏRİN TƏSNİFATI VƏ NÖVLƏRİ
   

ui V-

Layihələr öz təbiətinə görə müxtəlif olurlar. Onlar predmet sahəsinə, miqyasma, iştirakçılann sayma, mürəkkəblik dərəcəsinə və digər göstəricilərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Beləliklə, layihələrin təsnifatı aşağıdakı kimidir:

Layihənin yerinə yetirildiyi mühit ve omm əsas fəaliyyət sahəsi layihənin növünü müəyyənləşdirir. Məsələn: texniki layihə, təşkilati layihə, iqtisadi layihə, sosial layihə, qanşıq layihə və s.

Layihənin predmet sahəsi, strukturu və tərkib hissələri layihənin sinfini müəyyənləşdirir. Layihələr üç sinfə bölünürlər:

• 
  monolayiho
  
• 
  multilayihə
  
• 
  meqalayihə
  

Monolayihə özünəməxsus növə, miqyasa və struktura malik olan aynca bir layihədir. Multilayihə bir neçə monolay- ihedən təşkil olunmuş layihələr kompleksidir. Meqalayihə özündə mono və multi layihələr birləşdirən məqsədli proqram və ya inkişaf proqramlandır. İştirakçılann sayma, ətraf mühitə təsirinə və ölçülərinə görə layihənin miqyası müəyyənləşdirilir. Miqyasma görə layihələr şərti

olaraq dörd sinfə bölünürlər:

• 
  kiçik layihələr
  
• 
  orta layihələr
  
• 
  böyük layihələr
  

• 
  nəhəng layihələr
  

Miqyasına görə layihələr aşağıdakı sinfləre bölünürlər:

• 
  dövlətlerarası layihə
  
• 
  beynəlxalq layihə
  
• 
  milli və ya ümumi dövlət layihəsi
  
• 
  regional və ya regionlararası layihə
  
• 
  sahələrarası və sahələr üzrə layihə
  
• 
  korporativ layihələr
  

• 
  müəssisələrarası və müəssisə daxili layihələr
  

Layihənin yerinə yetirilməsi üçün sərf olunan vaxta layihənin müddəti deyilir. Müddətə görə layihə üç sinfə bölünür:

• 
  azmüddətli layihə - 3 ilə qədər
  
• 
  ortamüddətli -- 3 ildən 5 ilə qədər
  
• 
  uzunmüddətli - 5 ildən çox
  

Mürəkkəblik dərəcəsinə görə layihələr üç qrupa bölünürlər:

• 
  sadə layihələr
  
• 
  mürəkkəb layihələr
  
• 
  çox mürəkkəb layihələr
  

Bu anlayışlar layihənin mürəkkəblik dərəcəsinin

göstəricisidir.

Layihənin predmet sahəsinin xarakteri layihənin növünü müəyyənləşdirir. Məsələn: investisiya layihəsi, elmi- tədqiqat layihəsi, informasiya texnologiyası layihəsi, iqtisadi layihə, sosial layihə, təhsil problemləri layihəsi və s.

Layihənin növlərini hansı parametrlərlə xarakterizə olunduqlannı nəzərdən keçirək.

Kapital qoyuluşu tələb edən və əsas fondun yaradılması məqsədi istiqamətində fəaliyyət göstərən layihələr investisiya layihəsi adlanır. Binaların, körpülərin və digər tikinti obyekt-

lərinin inşası, müəssisələrin yenidənqurulması layihəsini yerinə yetirmək üçün layihənin məqsədi, başlanğıc-son vaxtları və xərclər smetası müəyyənləşdirilmişdir. Ehtiyatlann və layihənin faktiki dəyəri onun işlərinin qrafikə uyğun vaxtı- vaxtında yerinə yetirilməsindən asılıdır.

Yeni sistemlərin və texnologiyalarm yaradılması, nou- xau və digər kəşflər, yeniliklər məqsədi daşıyan layihələrə ionovasixaJQyihdm deyilir.

Yeni proqram kompleksinin yaradılması, yeni məhsulun yaradılması, elmi araşdumalar ilə bağlı layihələr tədqiqat layi- lussi adlanır. Tədqiqat layihələri aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunur:

_n • layihənin ümumi məqsədinin əsasını təşkil edən lokal məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi;

• 
  layihədəki işlərin yerinə yetirilmə vaxtlan redaktə oluna bilər. Buna baxmayaraq yaxşı olardı ki, layihədə nəzərdə tutulan hər bir işin başlanma və tamamlanma vaxtlarma ciddi riayyət edilsin;
  
• 
  layihə xərclərinin planlaşdıniması ona aynimış məbləğdən çox, onun məqsədi və uğurundan isə az asılıdır.
  

Müəssisələrin reformu, yeni idarəetmə sisteminin konsepsiyası, yeni təşkilatm yaradılması və beynəlxalq forumlann keçirilməsi təşkilati layihələr bölməsinə aiddir və aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunurlar:

• 
  layihənin nəticəsinin keyfiyyət və kəmiyyət baxımından qiymətləndirilməsi;
  
• 
  başlanğıc və son müddətlərin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi;
  
• 
  xərclərin planlaşdırılması;
  

• 
  layihəyə çəkilən xərclərin təsbit edilməsi və nəzarətdə saxlanılması.
  

Müəssisələrin özəlləşdirilməsi, audit sisteminin yaradılması, yeni vergi sisteminin tətbiqi və iqtisadiyyat ilə bağlı olan bütün layihələr iqtisadi layihələr adlanır və aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər:

• 
  layihənin əsas məqsədi sistemin, obyektin iqtisadi göstəricilərini yüksəltməkdir. Lakin, layihənin inkişafından asılı olaraq onun məqsəd göstəricilərinin dəyişdirilməsi tələb olunur;
  
• 
  layihənin işlər qrafikine əsasən onlann müddəti müəyyənləşdirilir. Layihənin inkişafından asılı olaraq işlərin başlanğıc və son müddətlərinin dəyişdirilməsi
  

tələb olunur;

• 
  vəsaitlər imkan daxilində ehtiyaca görə paylanır;
  
• 
  xərclər əvvəlcədən müəyyənləşdirilir, nəzarət olunur və layihənin inkişafından asılı olaraq dəqiqləşdirilir.
  

Bu layihələrdə təsbit edilmiş müddətdə müəyyənləşdirilmiş xərclərə əsasən zəruri vəsait tələb olunmaq şərtilə yüksək iqtisadi nəticələr əldə etmək olar.

Sosial sistemin reformu, səhiyyə, aztəminatlı təbəqənin sosial müdafiəsi, təbii və sosial fəlakətlərin nəticələrini aradan qaldıniması və sairə bu kimi layihələr sosial layihəhr adlanır. Bu layihələr aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunurlar:

• 
  layihənin məqsədi müəyyənləşdirilir və layihədəki işlər icra olunduqca məqsədlər bir-birilə əvəz olunur;
  
• 
  layihənin başlanğıc və son müddətləri əvvəlcədən təxmini olaraq təyin olunur, müəyyən mərhələlərdən sonra isə dəqiqləşdirilir;
  
• 
  layihənin xərcləri büdcədən asılı olaraq müəyyənləşdirilir;
  
• 
  ehtiyatlar tələbata uyğun olaraq verilir.
  

Sosial layihələr digər layihələrə nisbətən qeyri-müəy- yən, qeyri-səlist təbiətə malik olurlar.

Təsnifatına görə layihələr daha da genişdirlər.

4.