Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 463,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dissertasiyanın mövzusu ilə əlaqədar aşağıdakı məqalə və tezislər nəşr olunmuşdur
- РЕЗЮМЕ
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ
- АЙСЕЛЬ НИЗАМИ кызы ГУЛИЕВА
- 1930-x ГОДОВ
18
lirik səviyyədə əks etdirməsilə kifayətlənmirdi. Onun daha mürəkkəb formalardan istifadəsinin zəruriliyi vurğulanırdı. Yeni “yüksək fikri səviy- yənin” (M.Hüseyn) ifadəsi üçün poema daha uyğun janr hesab edilirdi. Sənətkarın ictimai mövqeyini, yaradıcılıq yolunu açmaq üçün onu yetirən, fəaliyyətinə qida verən əsrin özünün nə kimi ideallar ardınca getdiyini müəyyən etmək lazım gəlir. Dövrün tələbindən irəli gələrək 1930-cu illərin ortalarından epik poema janrına daha çox üstünlük verilirdi. Bu dövrdə romantik-epik poeziyanın mükəmməl nümunələrinə S.Vurğun yaradıcılığında rast gəlmək olar. Ədəbi tənqidin də buna göstərdiyi münasibət xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tənqidçi A.Musaxanlının “Böyüyən şair (Bu günün şairi – gələcəyin şairidir)” məqaləsində S.Vurğunun “Komsomol” poeması ilə bağlı yazdığı fikirlər öz estetikliyi və dolğunluğu ilə bu gün də elmi dəyərini saxlayır. “Tənqidin estetiklik axtarışlarında “bədii dəyər uğrunda” mübarizə məsələsi” adlı üçüncü yarımfəsildə 1930-cu illər ədəbi tənqidimizin görkəmli nümayəndələrinin məqalələri əsasında “bədii dəyər uğrunda” mübarizənin əsas istiqamətləri araşdırılıb. Nəzəri-estetik cəhətdən bu dövrdə yeni ədəbi meyar axtarışları özünü qabarıq göstərirdi. Ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslığın bütün janrlarında bədiiliyin yeni meyarı axtarılırdı. Yarımfəsildə bu kimi məsələlərin izahı nəzərdə tutulub. Ədəbi tənqidimizin mürəkkəb və ziddiyyətli bir yol keçdiyi, siyasi rejimin proletar ədəbiyyatı uğrunda mübarizəsi ilə səciyyələnən bu onillikdə tənqid bədii yaradıcılıqda sosioloji aspektlə bərabər, bədiilik məsələsinə də xüsusi diqqət yetirmiş, bədiiliyin meyarlarını aşkarlamağa çalışmışdır. 1930-cu illərin əvvəllərində proletar ədəbiyyatının vəziyyəti ədəbi tənqidi qane etmirdi. Buna görə də, tənqid ədəbiyyata, poeziyaya ancaq sırf sosioloji tərəfdən, məfkurəvilik mövqeyindən, məzmun baxımından deyil, həm də bədiilik meyarları baxımından, estetik dəyər prizmasından yanaşmağa çalışırdı. Ədəbi inkişaf sürətlə irəliləyir, əvvəl tənqidi razı salan poeziya nümunələri artıq 1930-cu illərdə tənqidi təmin etmirdi. 1930-cu illərdə bədiilik problemi nöqteyi-nəzərindən tənqidin ədəbiyyata münasibəti və onu təhlil etməsi onun özünün müəyyən mənada ideya- estetik cəhətdən təkmilləşməsini və inkişafını əks etdirirdi. Dövrün görkəmli tənqidçilərinin – M.Hüseyn, Ə.Nazim, M.Rəfilinin və b. məqalələrində əksini tapan poetik prosesin bədiilik baxımından təhlili ədəbi tənqidə bu prosesin mühüm tərəflərini açıb göstərmək imkanı ilə yanaşı, ona yeni dövr poeziyasının perspektiv yollarını və vəzifələrini işıqlandırmaq imkanı da verirdi.
Ədəbiyyat və sənətin cəmiyyətdəki 19
vəzifəsi ancaq yazarın sosial əndişəsi ilə birlikdə “sənət əndişəsi” olması sayəsində mümkündür. Sənət əndişəsini qəbul etməyən ədibin əsəri canlılıqdan məhrum bir əsər olacaq. Belə əsərlər sxematik olmaqla heç bir estetik həyəcan doğurmaz, cəmiyyətdə müəyyən rol oynaya bilməz. Zamanın, rejimin kəskin təzyiqinə baxmayaraq, bu tənqidçilər də sənət əndişəsi ilə bədii əsərə münasibət göstərməyə çalışırdılar. Bu mənada dövrün ədəbi tənqidində öz əksini tapan “bədii dəyər” problemi çox zəruri problem idi.
Tənqidin bu meyli Ə.Nazimin “Şeirimizin və şüurumuzun xəstəlikləri” 1 , M.Rəfilinin “Proletar ədəbiyyatında mündəricə və şəkil” 2 , M.Hüseynin “Ədəbiyyatda rekonstruksiya” 3 məqalələrində daha qabarıq ifadə olunurdu. Bu məqalələrin timsalında dövrün tənqidində bədiilik və onun kriteriayalarının necə qoyulub aydınlaşdırılmasının xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq mümkündür. Dissertasiyanın Nəticə hissəsində isə dissertasiyanın ayrı-ayrı fəsillə- rində irəli sürülən fikir və mülahizələr, elmi-nəzəri müddəalar ümumiləşdi- rilmişdir.
Tədqiqatın işlənməsi zamanı bir sıra məsələlərə - proletar şeiri və bədii yaradıcılıq metodu problemi, dövrün ədəbi prosesinə və klassik irsə sinfilik və millilik kontekstlərində baxış, ədəbi tənqid və poeziyada vəzn, janr axtarışları kimi problemlərə elmi-nəzəri şərh verilmişdir. Bunları ətraflı şəkildə tədqiq edərək aşağıdakı nəticələrə gəlmək olur: -1930-cu illər Azərbaycan ədəbi tənqidi siyasi-metodoloji baxımdan marksizm-leninizm dünyagörüşünə əsaslanırdı. Onun nəzəri-metodoloji bazasını ÜİK(b) P MK-nın ədəbiyyat və incəsənət haqqında göstərişləri və qərarları təşkil edirdi. Dövrün tənqidçiləri də ədəbiyyatın, o cümlədən poeziyanın məziyyətlərini ÜİK(b) P MK-nın “Partiyanın ədəbiyyat sahəsindəki siyasəti haqqında” (18 iyun 1925-ci il), “Ədəbi-bədii təşkilat- ların yenidən qurulması haqqında” (23 aprel 1932-ci il) qərarlarındakı müddəalara istinadən qiymətləndirmə aparırdılar. Bu şəkildə olan qiymət- ləndirmə üsulu bir sıra hallarda sənət əsərinin bədii-estetik gözəlliyini müəyyənləşdirməyə mane olur, birtərəfli, yanlış mülahizələrin meydana gəlməsinə şərait yaradırdı. Yeni sənətin estetikası bu mürəkkəblik
1 Nazim Ə. Şeirimizin və şüurumuzun xəstəlikləri haqqında // “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, 1929, №12, s.27-32.
2 Rəfili M. Proletar ədəbiyyatında mündəricə və şəkil // “İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, 1930, №1, s.24-30.
3 Hüseyn M. Ədəbiyyatda rekonstruksiya // “Ədəbiyyat cəbhəsində” jurnalı, 1930, №3, s.14-18.
20
içərisində törənir, qüvvə toplayır, təcrübə qazanır, ideya-estetik meyarlarını təcrübə qazanır, ideya-estetik meyarlarını, bədii hadisələri qiymətləndirmə prinsiplərini işləyib hazırlamağa çalışırdı. Belə bir şəraitdə ədəbi tənqidin müəyyən məsələlərdə səhv etməsi gözlənilən bir hal idi. - 1930-cu illər ədəbi tənqidi ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə məşğul olub həll etməyə çalışırdı. Bu baxımdan dövrün ədəbi tənqidində yaradıcılıq metodu problemi ilə bağlı fikirlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. - Tədqiq olunan dövrdə ədəbi tənqidin ən çox məşğul olduğu məsələlərdən biri klassik irsə münasibət idi. Dövrün ədəbi tənqidi klassik irsi yeni zəmanənin, yeni mədəniyyət tələbləri baxımından tədqiqata cəlb edirdi. Tənqidin klassik irs təlimində ədəbiyyatın ictimai əhəmiyyəti ideyası onun bədii-estetik rolunu üstələyirdi. Ədəbi tənqiddə klassik Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrinin bədii irsinin təhlilində ideoloji münasibətlə yanaşı, estetik yanaşmalar da özünü göstərirdi. Tənqidi fikrin nümayəndələri müasir poetik axtarış üçün klassik irsi çıxış nöqtəsi hesab etdiyindən ədəbi irs və müasirlik problemi diqqəti xüsusilə cəlb edirdi. Zəngin ədəbi-estetik təcrübəni mənimsəmədən müasir ədəbiyyatın inkişafı qeyri-mümkündür. Tənqidi fikrin klassik poeziya ilə əlaqəsi onun müasir poetik axtarışlarına da ciddi təsir göstərirdi. - Tədqiqatda dövrün poeziyasında qabarıq şəkildə özünü göstərən sxematizmin sinfilik amili ilə birbaşa bağlılığı, ədəbi tənqidin tədricən sinfilik amilini arxa plana keçirməsi, ədəbi-elmi qiymətləndirmədə millili- yin təzahür xüsusiyyətlərinə daha artıq diqqət yetirməsi və s. cəhətlər şərh olunmuşdur. - Tədqiqat işində proletar şeirinin inkişafını şərtləndirən amillər, sərbəst şeirin imkanları ilə bağlı ədəbi-tənqidi mülahizələr, heca və sərbəst şeir qarşıdurmaları, bu məsələlərə çağdaş düşüncə müstəvisində münasibət öz əksini tapıb. Dissertasiyada həm ilk mənbələrdə əks olunan ədəbi tənqid materiallarına istinad olunur, həm də bu barədə sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığındakı mövqelərə münasibət bildirilir. - 1930-cu illərdə Azərbaycan ədəbi tənqidi müəyyən büdrəmələrinə, səhvlərinə baxmayaraq, yeni bir yüksəliş dövrü keçirdi. Müəyyən çətinliklərə baxmayaraq, nəzəri-estetik cəhətdən dolğun tənqid nümunələri yaratmağa müvəffəq olurdu. Ədəbi tənqid çətin şəraitdə olsa da, öz daxili mahiyyətinə, vəzifəsinə sadiq qalmağa çalışır, amansız totalitar siyasi rejim şəraitində də ədəbiyyatın insanşünaslıq amalına xidmətindən qalmırdı.
1930-cu illərin tənqidi ancaq vulqar-sosioloji tənqid deyildi, bu illərin tənqidində demokratik meyillər də vardı və sinfilikdən milliliyə keçid 21
həqiqət idi. Bütün bunlar 1930-cu illərdə ədəbi tənqidin sosiolojidən estetikliyə doğru zəif də olsa nəzərə çarpan hərəkətdə olduğu fikrini deməyə əsas verir.
tezislər nəşr olunmuşdur:
1. Hacı Kərim Sanılı yaradıcılığı ədəbi tənqiddə // “Dil və Ədəbiyyat” Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnalı, Bakı: 2012, №2(82), s. 192-197 2.
1930-cu illər ədəbi tənqidinin poeziyaya ideoloji və estetik yanaşmaları (M.Hüseyn tənqidinin materialları əsasında) // Pedaqoji Universitet Xəbərləri. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Bakı: 2013, №3, s. 275-282 3.
romantikaya ziddiyyətli münasibətlər // “Dil və Ədəbiyyat” jurnalı. Azərbaycan Dillər Universiteti, Bakı: 2013, №4, s. 202-207 4.
mübarizə məsələləri / Doktorantların və gənc tədqiqatçıların XVIII Respublika Elmi konfransının materialları. Bakı, 19-20 dekabr, 2013, s.78-80 5.
1930-cu illər ədəbi tənqidi proletar (sovet) ədəbiyyatı uğrunda mübarizədə sərbəst şeirin yerinə dair // Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası. Bakı: 2014, №1, s. 265-271 6.
Ümummilli lider H.Əliyevin anadan olmasının 91-ci ildönümünə həsr olunmuş Gənc Tədqiqatçıların II Beynəlxalq Elmi Konfransının materialları. Bakı, Qafqaz Universiteti, 18-19 aprel, 2014, s.236-237 7.
“Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri” jurnalı. Bakı: Mütərcim, 2014, №2, s.192-195 8.
творчестве литературоведа критика М.Рафили // «Культура народов
причерноморья» Таврический Национальный Униерситет им. В.И. Вернадского. Kpым, 2014, №274, c.45-48 22
9. Literary criticism and classical heritage in the 1930s (on the context of attidude towards M.Fuzuli) // “Kültür evreni”, Ankara, 2015, sayı 6, s.136-139 10.
lider H.Əliyevin anadan olmasının 92 illiyinə həsr olunmuş Gənc tədqiqatçıların III Beynəlxalq Elmi Konfransının materialları. Bakı, Qafqaz Universiteti, 17-18 aprel, Bakı: 2015, s.984-986 11.
1930-cu Azərbaycan ədəbi tənqidində lirik və epik poeziya məsələləri (M.Müşfiq poeziyasına münasibət kontekstində) / “Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri” mövzusunda Ümummilli lider H.Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümünə həsr olunmuş VI Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları. Bakı, 5-7 may, 2015, s.136-138 12.
jurnalı, Bakı: Elm və təhsil, 2015, №3, s.246-249 13.
Atababa Musaxanlı tənqidində poeziya məsələləri (1930-cu illər) // AMEA-nın Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası. Bakı: Elm, 2015, №1, s.113-116 14.
tədqiqatçıların XIX Respublika Elmi konfransının materialları, Bakı, 7-8 aprel, 2015, I c., s.433-434
23
Айсель Низами кызы Гулиева Эстетическое и идеологические отношение к поэзии Азербайджанкой литературной критики 1930-x годов РЕЗЮМЕ Представленная диссертация состоит из трех глав, Введения, Заключение и списка исользованной литературы. Во введной части диссертации отражены вопросы актуальности темы, степень ее изученности, предметь исследования, цели и задачи исследования, вопросы научной новизны, методологические основы, теоретическое и практическое значение диссертации. I глава – «Пролетарская поэзия и проблема творческого метода» состоит из двух подразделов: первой – «Требования предьявляемые к творческим методам в литертурной критике 1930-х годов». Второй подраздел – «Противоречивость мировоззрений литературной критҡи 1930-х годов в отношении к романтизму и романтике в поэзии». Первая глава посвящеңа анализу проблем связанных с творческими методами литературңой ҡритиҡи 1930-х годов. Сформировавшаяся в начале ХХ века советская пролетарское литературная критика, ее сущность и своеобразие, проблемы творческих методов поставленные в литературе, прогресс литературного процесса, творческие, идеологические колебания, противоречивое отношение к литературным традициям – все эти вопросы нашли свое отражение в I -
«Отношение литературной критики 30-х годов к классическому наследию и поэтическому творчеству с позиций классовости и национальных тенденций» также состоит из двух подразделов: первый – «Принцип классовости в социологическом подходе к литературному творчеству», второй подраздел – «Переход от классовости к национальным тенденциям – начальная форма перехода в отношении к поэзии». Основу этой главы составляет анализ того, какое место отведено романтике в направлении социалистического реализма после первого съезда Писателей СССР, отрицание романтического стиля, мотивов литературы и героев поэзии 30-х годов. Основная часть II-ой главы посвящена анализу вопросов классовости в литературе, 24
начавшихся в середине 1920 года и продолжавшихся до середины 1930 годов, затем сменившийся на элементы национального самосознания. Эта смена рассматривается как качественно изменение и скачок вперед в национальной идеологии. III глава называется «Литературная критика, проблемы стихосложения, поиски жанра». Глава также разделена на 3 части. В данной главе анализируется проблема «вольного стиха» в пролетарской поэзии, отношение к социаьному и эпическому жанру, а также ужесточение критики к национальному поэтическому размеру «хеджа». В заключительной части диссертации обобщены основные научно-теоретические результаты к которым мы пришли в результате исследования. Завершает диссертацию список использованной литературы.
25
Aesthetic and ideological approaches of Azerbaijan literary criticism of the 1930s to poetry SUMMARY The paper consists of “Foreword”, 3 chapters, “Conclusion” and “Index”. “Foreword” is devoted to the elucidation of urgency of the issue, extent of its research, object and subject of the study, goals and objectives, scientific innovation, methodological basis, theoretical and practical importance. The first chapter is called “Proletarian poetry and problem of the method of artistic creativity”. The issue set in this chapter is studied in 2 sub-chapters. The object of the first sub-chapter is “Requirements for the method of creativity in literary criticism of the 1930s”. In the development of proletarian-soviet literature attention given to method of creativity by literary criticism is studied in the context of improvement and stumbling of the literary process and antagonistic attitude to literary traditions.
The second sub-chapter deals with “Contrary attitude to romanticism and romance in literary criticism”. In this chapter the focus mainly goes to the character of contrary attitude of literary criticism to manifestation of romantic style, romantic theme, romantic personage, as well as the attitude of socialist realism to romance after the I congress. II chapter is called “The glimpse of the poetry of the 1930s and classical heritage in the context of social class and nationality”. The evaluation of literary poetry proceeding from social class position based on the tradition which began in the late 1920s and its continuation till the mid- 1930s, the beginning of transition from the idea of class to nationality which began after the middle of the 1930s and evaluation of it as a quality difference are forming the first and second chapter’s essential tendency. In three sub-chapters of the chapter called “Literary criticism and poetic metre, genre searching” the attitude to syllabic rhythmic poems, the position of free rhythmic poetry in the struggle for proletarian (soviet) literature, the social and aesthetic attitudes towards lyric and epical genres, as well as the issues that determine artistic merit are explained by means of rich resources. In “Conclusion” the main scientific and theoretical theses of the research are summarized .
26
Kağız formatı: 60/84 16/1 Sayı: 100
AMEA-nın mətbəəsində çap olunmuşdur.
27
ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ
На правах рукописи
АЙСЕЛЬ НИЗАМИ кызы ГУЛИЕВА
ЭСТЕТИЧЕСКОЕ И ИДЕОЛОГИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЕ К ПОЭЗИИ АЗЕРБАЙДЖАНКОЙ ЛИТЕРАТУРНОЙ КРИТИКИ 1930-x ГОДОВ
5716.01 – Азербайджанская литература
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т диссертации на соискание научной степени доктора философии по филологии БАКУ – 2017 Yüklə 463,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|