Birinci, ikinci və üçüncü tip leksik formalar, leksik-
qrammatik formalar, qrammatik formalarla bağlı şərh olunan
lar əsasında dil struktur vahidlərinin yaranma və m ənim sənil
mə prinsip və normalarını sxematik şəkildə m üəyyənləşdir
mək, başqa sözlə desək, onların yaranma və mənimsənilmə
qanunauyğunluqlarım modelləşdirmək mümkündür.
İstər leksik, istər leksik-qrammatik, istərsə də qram ma
tik formaların yaranması gerçəklik elementi ilə kontakt, ger
çəklik elementinə uyğun dərketmə prosesi, birinci intellekt
obrazının yaranması, nitq ehtiyacı, sinktual dərketmə prosesi,
ikinci intellekt obrazının yaranması, dil struktur vahidinin ya
ranması ardıcıllığı ilə cərəyan edən birinci dərketmə üsulu ilə
baş verir. Dil struktur vahidləri olan formanın yaranma m o
delini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərə bilərik:______
M ayılB. ƏSGƏROV.Söz
уз
formaların yaranma və mənimsənilmə
___________________
mexanizminin linqvopsixoloji modeli
Proses
D il struktur vahidi olaraq form anın yaranm ası
Üsul
Birinci dərketmə üsulu
A k t l
Gerçəklik elementi ilə kontakt
Akt 2
Gerçəklik elementinə uyğun dərketmə prosesi
Akt 3
Birinci intellekt obrazının yaranması
A kt 4
Nitq ehtiyacı
A kt 5
Sinktual dərketmə prosesi
A kt 6
İkinci intellekt obrazının yaranması
Akt 7
D il struktur vahidinin yaranması
Dildə artıq mövcud olan formaların mənimsənilməsi isə
nitq ehtiyacı, dil struktur vahidi ilə kontakt, ikinci intellekt
obrazının yaranması, gerçəklik elementi ilə birbaşa və ya do
layısı ilə tanışlıq, birinci intellekt obrazının yaranması və ya
olunla birləşmə ardıcıllığı ilə cərayan edən ikinci dərketmə
üsulu ilə baş verir. Dil struktur vahidləri kimi formanın mə
nimsənilmə modelini aşağıdakı kimi göstərə bilərik:
Qıpçaq qrupu iiirk dillərinin leksikası, səhifə 94
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
Proses
M övcüd dil struktur vahidi olaraq form anın m ə
nimsənilməsi
Üsul
İkinci dərketmə üsulu
Akt 1
Nitq ehtiyacı
Akt 2
dil struktur vahidi ilə kontakt
Akt 3
ikinci intellekt obrazının yaranması
Akt 4
Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma
Akt 5
Birinci intellekt obrazı ilə birləşmə
Yetkinlik yaşında yaranan ikidillilik, çoxdillilik şərai
tində, yəni, ilkin öyrənilən doğma dildən sonra ikinci, üçüncü
və daha sonrakı dillərin öyrənilməsi prosesində formanın mə
nimsənilməsi, əsas etibarı ilə birinci dilə aid formanın mə
nimsənilməsi mexanizmi əsasında və ikinci dərketmə üsulu
ilə baş verir, fərq sadəcə ikinci dilə aid formanın birinci dilə
aid forma ilə qarşılaşdırılmasmdadır.____________________
Proses
İkinci dilə aid dil struktur vahidi olan form anın
mənimsənilməsi
Üsul
İkinci dərketmə üsulu
A k t l
Nitq ehtiyacı
A k t 2
İkinci dilə aid dil struktur vahidi ilə tanışlıq və
onun birinci dilə aid dil struktur vahidi ilə qarşı-
laşdırılması
A k t3
İkinci intellekt obrazının yaranması
A k t 4
Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma
A k t 5
Birinci intellekt obrazı ilə birləşmə
Öyrənilən dildəki sözlərin doğma dildə qarşılığı olma-
dıqda (məsələn, rus dilinə məxsus
высказывание sözünün
Azərbaycan dilində tam qarşılığı yoxdur, Türk dilində qarşılı
ğı isə
söylemdn) ikinci dilə aid formanın mənimsənilməsi
prosesi eynilə birinci dilə aid formanın mənimsənilməsi sxe
mi ilə baş verir.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 95