munda dərk olunması nəticəsində baş verir.
Deməli, bu və ya digər leksik formanın hansı nitq h issə
sinə aid olması birbaşa onun birinci intellekt obrazından ası
lıdır. Psixolinqvistik analiz zamanı birinci intellekt obrazı
bəlli olan formanın hansı nitq hissəsinə aid olması ilə bağlı
onun qrammatik əlamət və y a sintaktik funksiyasına istinad
etməyə ehtiyac qalmır. Çünki həmin formanın birinci intel
lekt obrazı məhz onun haqqında tam təsəvvür yarandıqdan
sonra müəyyən olunur. Başqa sözlə desək, bu və ya digər sö
zün qrammatik forma və ya sintaktik funksiyasına onun bi
rinci intellekt obrazının müəyyənləşdirilməsi prosesində ehti
yac duyulur.
M əsələn, ayrılıqda işlənən “yaz” sözünü və ya form ası
nı ilk dəfə oxuduqda, yaxud eşitdikdə bu forma ilə “bahar”
mənasında ilin fəslininmi, yoxsa “yazmaq” felinin kökü ilə
ifadə olunmuş hərəkətinmi nəzərdə tutulduğunu müəyyənləş
dirməkdə çətinlik çəkirik. Əslində bu çətinlik elə birinci in
tellekt obrazının müəyyən olunması ilə bağlı qarşıya çıxan
çətinlikdir. Bu forma ilə obyektiv aləmdə mövcud olan ger
çəklik elementi və ya onun birinci intellekt obrazı arasındakı
əlaqəni müəyyənləşdirmək üçün həmin formanın digər dil
struktur vahidləri zəncirindəki mövqeyinə, yəni, qrammatik
əlamətinə və ya sintaktik funksiyasına ehtiyac duyulur. Onu
da qeyd edək ki, bu ehtiyac məhz passiv kommunikanta, yə
ni, informasiyam alan şəxsə məxsus olan bir ehtiyacdır. A k
tiv kommunikant isə, həmin sözü söyləyərkən, onun hansı
gerçəklik elementi və ona ekvivalent olan birinci intellekt ob
razı ilə bağlı olduğunu, təbii ki, bilir.
L eksik form aların ikinci tipi. Leksik məna yaratmaq
məqsədilə konkret leksik şəkilçilərlə işlənən söz qəlibləri
Mayıl
В.
ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə
___________________
mexanizminin lingvopsixoloji m odeli
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 54
hansı nitq hissəsinə aid olmasına baxmayaraq, müəyyən mə
nada kateqoriya xüsusiyyəti daşıyır. Belə ki, hər bir konkret
leksik şəkilçi bu kateqoriyanın şəkli əlaməti, yaxın və ya bən
zər məna çalarları isə ümumi kateqoriya məzmunu kimi qə
bul olunur1.
Məsələn, -çi şəkilçisi müxtəlif adlardan isim düzəldən
bir kateqoriyanın şəkli əlaməti, onun yaratdığı peşə, sənət,
fəaliyyət növü ilə bağlı olan şəxs məzmunu isə, bənzər məna
çalarlan kimi qəbul edilir.
Leksik kateqoriyaya daxil olan və ya bu kateqoriya əsa
sında yaranan hər bir sözün, formanın birinci intellekt obrazı
kök və ya əsasın birinci intellekt obrazı ilə eyni dərəcədə əhə
miyyət kəsb edən, amma bununla belə həmin obrazdan əsaslı
şəkildə fərqlənən, tamamilə müstəqil bir intellekt obrazıdır.
Məsələn, -çi şəkilçisinin köməyi ilə dəmir sözündən əmələ
gələn dəmirçi sözü və ya formasının birinci intellekt obrazı,
həmin formanın əmələ gəldiyi kökün {dəmir) birinci intellekt
obrazı ilə eyni dərəcədə əhəmiyyət kəsb edir. Yəni, “dəmir”
sözünün dildə əks etdirdiyi birinci intellekt obrazına ekviva
lent olan gerçəklik elementinin insan tərəfindən qavramlması
üçün həmin birinci intellekt obrazı nə qədər vacibdirsə, “də
m irçi” sözünün birinci intellekt obrazına ekvivalent olan ger
çəklik elementinin insan tərəfindən qavramlması üçün də
onun birinci intellekt obrazı o qədər vacibdir.
Başqa sözlə desək, metal parçası olan dəmiri dərk et
mək üçün beynimizdə dəmir adlı gerçəklik elementinə ekvi
valent olan intellekt obrazı yarandığı kimi, metal məmulatları
hazırlayan bir sənətkarı dərk etmək üçün də beynimizdə də-
AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, Ш cild, Bakı, 2012
1 И ван о в C .И. К урс ту р ец к о й грам м атики. 4 .1 . Л ен и н гр ад , 1975, 100 с.;
И ван о в С .Н . К урс ту р ец к о й грам м ати ки . 4 .2 . Л ен и н гр ад , 1977, 88 с.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 55
mirçi adlı gerçəklik elementinə ekvivalent olan tam am ilə
fərqli bir intellekt obrazı yaranır. Göründüyü kimi, bu intel
lekt obrazlarından biri bir parça metalın real obrazına, digəri
isə müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlərə malik olan insan ob
razına ekvivalentdir.
İlkin gerçəklik elementi kimi tamamilə müstəqil, hətta
biri canlı insan, digəri isə cansız metal parçası olan bu ger
çəklik elementlərinin dildə bənzər adlarla adlandırılması, hət
ta onlardan birinin adının digərinin adından əmələ gəlməsi,
birinci intellekt obrazları baxımından tamamilə təsadüfi xa
rakter daşıyır. Belə ki, dəmir-dəmirçi, kömür-kömürçü cütləri
ilə yanaşı daş-bənna, ağac-dülgər-xarrat kimi heç bir uyğun
luğu olmayan analoji cütlər də vardır.
Burada hər hansı bir uyğunluqdan yalnız ikinci intellekt
obrazı səviyyəsində danışmaq olar. Belə ki, tamamilə fərqli
mahiyyətə malik olan gerçəklik elementləri (əşya və insan)
dərk olunarkən onların birinci intellekt obrazları bir-birindən
əsaslı surətdə fərqlənir. Amma bununla belə, müəyyən olu
nan bəzi ümumi cəhətlər əsasında birinci intellekt obrazları
bir-birindən fərqlənən gerçəklik elementlərinə bənzər adlar
verilir. Beləliklə, onların ikinci intellekt obrazlarında müəy
yən uyğunluq yaranır. İkinci intellekt obrazlarmdakı eyni tip
uyğunluqlar (məsələn, -çı şəkilçisi ilə bağlı əşya və əşyanın
istehsalı, yaxud da satışı və s. ilə məşğul olan şəxs) V.Q.Qu-
zevin qeyd etdiyi kimi, “leksik kateqoriya olaraq qəbul edilən
analoji leksik formalarla yaranır” 1.
Bir cəhəti də qeyd edək ki, leksik kateqoriyaların eyni
Mayıl В. ƏSGƏROVSöz və formaların yaranma və manimsanilma
_________ _____
mexanizminin linqvopsixoloji modeli
' Гузев В .Г. С и стем а тю ркских сло во и зм ен и тел ьн ы х категорий в ф ункц ио
н ально-сем антич еском аспекте.
Диссертация на соискание ученой степе
ни доктора филологических наук.
Л ., 1986.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, sahifa 56
məna çaları yaradan formaları qohum dillər üzrə bir-birini ta
mamlayır. Məsələn, Azərbaycan dilində dəmirçi, kömürçü
formaları olduğu halda taxtaçı, daşçı formaları yoxdur. Bu
formaların əvəzinə Azərbaycan dilində dülgər, xarrat və bən
na sözləri işlənir. Türk dilində isə analoji olaraq ahşapçı (ah-
şap - taxta, ağac) və taşçı formaları işlənir. Türk dilində işlə
nən tişçi, gözcü formalarının yerinə Azərbaycan dilində diş
həkimi və göz həkimi ifadələri işlənir. Özbək dilində işlənən
ukituvçi (müəllim), terimçi (əsasən pambığı, ümumiyyətlə isə
məhsulu yığan adam), eskiçi (köhnə əşyalar alan və ya satan
adam), kükçi (göy-göyərti becərən və satan adam), olmaçi
(alma yetişdirən və ya satan adam) və s. kimi formalara da
Azərbaycan dilində təsadüf olunmur. Bunun səbəbi dillərdən
birinin zənginliyi, digərinin kasıblığı yox, əvvəldə də qeyd
olunduğu kimi, nitq ehtiyacıdır. Yəni, özbək dilində terimçi
forması - bu forma ilə adlandırılan şəxsləri pambığın əkilmə
si (ekinçı), suvarılması (suçi), becərilməsi proseslərində işlə
yən işçi və digər muzdlu fəhlələrdən (botrak) fərqləndirmək,
onların yalnız və yalnız pambığın dərilməsində iştirak etdiyi
ni vurğulamaq üçün yaranmışdır.
Müəyyən leksik və qrammatik ənənələr yaranıb inkişaf
etdikdən sonra isə, analogiya prinsipinin məna məsələsindən
önə keçmə ehtimalı yüksəlir. Belə ki, dəmirlə işləyən adama
dəmirçi, kömürlə işləyən adama kömürçü deyilməsi ənənəsi
yarandıqdan sonra, kompüter proqramı ilə işləyən adama
proqram çı', perforasiya ilə məşğul plan şəxsə perforatorçu2
deyilməsi artıq məna tərəfindən deyil, sadəcə analogiyadan
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun litrk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
1 M əm m ədli N .A lınm a term inlər (1 9 2 0 -1 995-ci illər). Bakı, “ E lm ” , 1998, s. 114.
2 İsrafilova S. A zərbaycan d ilində inform atika term in lərin in leksik-sem antik
təhlili. B akı. “ B eynəlxalq u niversitet” . 2006, s. 90.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, sahifa 57
Dostları ilə paylaş: |