Azərbaycan miLLİ eləMLƏr akademtyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
imamın adlarmdan ibarət olan bu mətnə Naxçıvanm, ümumiyyətlə Azərbaycanın epiqrafik abidələrində XVI əsrə qədər rast gəlinmir. XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranmasından sonra onlann yeritdiyi şiəlik siyasətiııə uyğun olaraq bir sıra elmi, ədəbi və s. əsərlərdə olduğu kimi, epiqrafık abidələrdə də digər şiəlik ehkamları kimi bu mətnlər də həkk olunurdu. 12-13. Sənduqə formalı bu qəbiriıstü xatirə abidələri şəhər Came məscidiniıı yaxınlığında yerləşən «Təkeşiyi məscidi»nin (yerli əhali onu bəzən «Yəhya bəy» məscidi də adlandırır) şərqdən giriş qapısınm sağ və sol tərəflərində dikinə qoyularaq divara hörülmüşdür. Oııa görə də bədii daşyonma sənətinin gözəl nümunələri olan bu abidələrin kitabələrinin bir hissəsi, xüsusi ilə mərhumun şəxsiyyətinə aid olan hissələr divarın içərisində qaldığı üçün onları oxumaq, kiınə aid olmasını və dəqiq tarixini aydmlaşdırmaq müm kün olmamışdır. 14. Hansı isə qadmm xatirəsinə mərmərdən hazırlanmış sənduqə tipli bu qəbiriistü xatirə abidəsi Came məscidiııin ətrafında abadlıq işləri aparılarkəıı torpağın altm dan aşkar edilmişdir. Abidənin yan haşiyələrində Quranın II surəsindən götürülmüş ayəyə (II-255-Ayətəl-kursi) bütün Azərbaycan ərazisindəki epiqrafik abidələrdə olduğu kimi Naxçıvan bölgəsində də tez-tez rast gəlinsə də, onun ardınca yazılmış və «Ali-İmran» («İmran ailəsi») surəsindən götürülmüş ayələrə (III-16-17) XX əsrin 20-ci illərində Ordubad rayonu ərazisindən Tiflis muzeyinə aparılmış mərmərdən hazııianmış sənduqə tipli xatirə abidəsi istisna olmaqla heç bir məzar kitabəsindo təsadüf olunmamışdıı*. 15. Kitabədə mərhumə Xanbikənin atası «bəy» titulu ilə təqdim olunmuşdur. Bir neçə kitabədə rast gəlinən bu titul adın sonuna əlavə edilirdi. O rta əsrlərdə və sonrakı 118 dövıiərdə bu titul iki yerə bölünürdü: 1. İrsi, 2. Şəxsi. Birinci halda titul irsi olaraq ata öldükdən sonra oğula keçirdi. İkinci halda isə titul irsi olaraq övlada keçmirdi. Bu titul Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulanadək fəaliyyət göstərmişdir. «Bəy» titulu ilə təqdim olunması Sultan Şadi bəyin dövrünün görkəmli şəxsiyyətlərindən olduğunu göstərir. Kitabədə Şadi bəy həm də «sultan» titulu ilə təqdim olunmuşdur. Şadi bəyin yaşadığı Səfəvilər dövründə yerli hakimlərə verilən bu titul irsi deyil, şəxsi olmuş və ömürlük xarakter daşunışdır. Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk illərində «xan» və «sultan» titulları arasmda elə bir fərq olmasa da, birinci Şah Təhmasib hakimiyyətə keçdikdən sonra, xüsusi ilə onun hakimiyyətinin sonlarmda «xan» titulu «sultan» titulunu üstələmişdi (17, s. 103-104). Daşıdığı hər iki titul Sultan Şadi bəyin zəmanəsinin nüfuzlu şəxsiyyətlərindən olduğunu göstərir. 18. O ıta əsrlər zamanı əsasən alimlərə, şairlərə, nüfuzlu din xadimlərinə, sufı şeyxlərinə, bəzən isə dünyəvi hakimlərə müraciət edilən və mərhum Məhəmmədrzanm da daşıdığı «Mövlana» titulu göstərir ki, o yaşadığı dövrün görkəmli şəxsiyyətlərindən olmuşdur. Xatirəsinə yaşılımtıl rəngli daşdan başdaşı hazırlamııası və daşıdığı «Mövlana» titulu mərhum Məhəmmədrzanm sufı şeyxi olduğunu söyləməyə əsas verir. M ətnin əvvəlində 11 saylı kitabədə həkk edilən dini mətn- 14 məsumun adları cüzi fərqlə verilmişdir. 20. Kitabə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasm O rdubad şəhər əhalisini xəzinəyə veriləcək bir sıra vergilərdən azad olunması haqqm da hicri 1012/1604-cü il tarixli fərmanmın mətnindən ibarətdir. 1603-cü ildə Osmanlılarla başlayan müharibədə Ordubad şəhər əhalisi Səfəviləri müdafıə etdiyinə görə I Şah Abbas onları mükafatlandırmış və belə bir fərman imzalamışdır.Bir sıra siyasi-iqtisadi, tarix 119 məsəlolərini özıındə əks etdirən kitabəni daha çox adam oxusun deyə o şəhər əhalisinin ən çox toplaşdığı, cəm olduğu Came məscidinin giriş qapısınm baş tərəfınə qoyulmuşdur. Kitabədə Nəsirəddin Tusi nəslinin adının xüsusi olaraq vurğulanması görkəmli astronom, ensiklopedik alim Nəsirəddin Tusinin mənsub olduğu nəslin Ordubadın qədim’ sakinlərindən və şəhərdə böyük nüfiız sahibi olduğunu göstərir və kitabə bu cəhətdən birinci epiqrafik sənəd kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kitabənin məlumatlarına əsasən tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, Nəsirəddin Tusinin özü olmasa da ata-babaları əslən O rdubaddan olmuş, burada dünyaya göz açmış, yaşamış, sonralar Tus şəhərinə və başqa yerlərə köçmüşlər. 21. Başdaşmm aşağı hissəsində həkk edilən iki ədəd həvə (xalça toxunuşunda istifadə edilən alət) təsviri göstərir ki, mərhum Zeynəli sağlığmda xalçaçılıqla məşğul olmuşdur. Bu təsvirlər orta əsrlərdə Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvıanda geniş yayılan xalçaçılıq sənətinin Ordubad şəhərində də yüksək inkişaf səviyyəsində olduğunu göstərir. 22. Kitabənin tarixi həm sözlə, həm də rəqəmlə yazılmışdır. Kitabə bu cəhətdən müstəsnalıq təşkil edir. Belə hala nadir hallarda təsadüf olunur. 23. Kitabə çox kobud hərflərlə yazılnuş, bir sıra sözlərdə, hətta Quran ayəsində belə bəzi səhvlər buraxılmışdır. G örünür, kitabəni yazan xəttat və ya həkk edən həkkak naşı olmuşdur. 25. Kitabədə mərhum Əlixan «Xacə» titulu ilə təqdim olunmuşdur. Orta əsıiər zamanı Yaxın Şərq ölkələrində məşhur alimlərə, şairlərə, tacirlərə bu titulla müraciət olunurdu. M əşhur alim Nəsirəddin Tusi də bu titulu daşımışdır. Tədqiqatçılarm fıkrincə Azorbaycanda da iri 120 Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|