Az rbaycan özü q d r b di

_____________________Milli Kitabxana_______________________

570

can dili t dric n rus dilinin kölg sind n çıxma a ba layaraq ictimai  üurda v

milli dövl tçilik quruculu unda öz yerini tuturdu. Bu proses t kamül yolu il

gedirdi v  onu dayandırmaq, yaxud geri dönd rm k mümkün deyildi. O vaxtad k

yalnız nominal olaraq Az rbaycan Respublikasının dövl t  dili hcsab edil n

Az rbaycan dili artıq ka ız üz rind  deyil, real h yatda özün  layiq yer tutma a

ba lamı dı.

übh siz ki, bu, ilk növb d  milli m nlik üurunun sür tl  inki afına köm k

edir, milli özünüd rk prosesini tezl dirirdi. 

Ana dilin  münasib tin son d r c  siyasil dirildiyi v  bir çox hallarda  sassız

siyasi ittihamlar üçün z min oldu u ill rd  Heyd r

liyev Az rbaycan dilinin 

m i t dili v

d bi dil s viyy sind n dövl t dili s viyy sin  qaldırılmasına 

yön ldilmi   f aliyy ti il  kifay tl nmir, h m d  özünün  xsi nümun siyl

dilimizin nüfuzunu artırır, onun elmi  kild  öyr nilmasi v  geni  yayılması üçün 

stimullar yaradırdı. M hz Heyd r

liyevin r hb rliyi v  i tirakı il  1970-ci ill rin 

vv ll rind n etibar n Az rbaycan dilind n dövl t h miyy tli t dbirl rd  istifad

edilm y  ba landı. Heyd r

liyev yaradıcılıq t kilatlarının, xüsus n Yazıçılar 

ttifaqının qurultaylarında, geni miqyaslı yubiley t dbirl rind  çıxı  ed r k

Az rbaycan dilind  s lis v  göz l danı maq m har ti nümayi  etdirir, bununla da 

ziyalılarımızın diqq tini ana dilinin inki afına yön ldirdi. 

Az rbaycan Milli Elml r Akademiyasının t rkibind  ayrıca Dilçilik  nstitutu 

olan t ktük sovet respublikasından biri idi. Heyd r

liyev dilçilik elmin ,

Az rbaycan dilinin probleml rinin öyr nilm sin , onun mük mm l

qrammatikasının yaradılmasına, milli terminologiyanın inki afına xüsusi qay ı

göst rirdi. Onun yaxından i tirakı v  d st yi say sind  Az rbaycan dilçil rinin bir 

sıra s rl ri, o cüml d n dördcildlik "Müasir Az rbaycan dili" kitabı respublika 

Dövl t mükafatına layiq görüldü. Türk dill rinin müqayis li

kild  öyr nilm si 

üçün m hz Heyd r

liyevin f al d st yi il  1970-ci ild  Bakıda möt b r

"Sovetskaya tyurkologiya" Ümumittifaq jurnalı t sis olundu. 

Jurnalı Az rbaycan Elml r Akademiyası SSR  Elml r Akademiyası il  birlikd

n r edirdi. Sovet respublikaları arasında ilk d f  olaraq Az rbaycan Dövl t

Universitetind  Türkologiya kafedrası yaradıldı,

---

_____________________Milli Kitabxana_______________________

571

Heyd r

liyevin t

bbüsü v   s yl ri say sind  Az rbaycan Yazıçılar 

ttifaqının qurultayında (1981ci il) C nubi Az rbaycan  d biyyatı haqqında xüsusi 

m ruz  dinl nildi, Yazıçılar  ttifaqının C nubi Az rbaycan d biyyatı üzr  katibi 

tatı yaradıldı, Elml r Akademiyasında müvafiq  öb  açıldı,

d biyyat v

m d niyy timizin bu ayrılmaz hiss siniıı t dqiqi, öyr nilnı si v  sistemli  kild

n ri sah sind  i  ba landı.

lb tt , respublikalarda milli özünüd rk v  inki af prosesinin sovet 

r hb rliyinin müqavim ti il  qar ıla di i, milli m nlik

üurunun yüks li in

köm k ed n yeni meyill rin v   t

bbüsl rin qar ısının s rt

kild  alındı ı bir 

raitd  bütün bu sadaladıqlarımızın h yata keçirilm si Heyd r

liyevd n böyük 

c sar t, q tiyy t, prinsipiallıq v  yenilm zlik t l b edirdi. Lakin Az rbaycanda

Heyd r

liyevin ölk y   r hb rliy   g lm sind n sonra ba lanmı  milli-m d ni

dirç li  heç d  h mi  müsb t qiym tl ndirilmirdi v  mü yy n dair l r t r find n,

xüsus n

ttifaq r hb rliyini Az rbaycanın

leyhin  qaldırmaq, türk 

az rbaycanlılara qar ı etimadsızlıq v

kk yaratmaq üçün d rid nqabıqdan çıxan

erm nil r t r find n sassız siyasi  ttihamlarla, yalan v  böhtan kampaniyaları il

mü ayi t olunurdu. 

Ana dili m s l sind   m hz Heyd r

liyevin tutdu u prinsipial, q tiyy tli

mövqe say sind   v  qız ın f aliyy ti n tic sind  Az rbaycan Respublikasının

1977-ci ild   q bul edilmi  Konstitusiyasına az rbaycan dilinin Az rbaycan 

Respublikasının dövl t dili oldu u bar d   m hur 73-cü madd nin daxil 

edilm sin  nail oldu. H min dövrd  Az rbaycan milli dil  Konstitusiya qanunu 

s viyy sind  dövl t statusu vermi  üç keçmi  sovet respublikasından biri v

yegan  türkmüs lman respublikası idi. 

übh siz ki, bu uzaqgör n tarixi addım Heyd r

liyevin ana dilin  dövl ti

münasib tinin v  siyasi  zmkarlı ının parlaq t zahürü idi. Heyd r

liyev özü o 

vaxtı bel  xatırlayırdı: "Bu madd  Moskvada çox böyük etiraza s b b oldu. Bel

izah edirdil r ki, ba qa respublikalarda bu yoxdur, buna ehtiyac yoxdur... 

Ancaq o vaxt m n Sovetl r ltifaqının r hb rliyi il , Kommunist Partiyasının

r hb rliyi il  çox g rgin danı ıqlar apardım. Sübut etm y  çalı ırdım ki, biz 

dövl t dilinin Az rbaycan dili oldu unu öz Konstitusiyamı-

---

_____________________Milli Kitabxana_______________________

572

za yazmalıyıq v  yazaca ıq" (Heyd r

liyev. Müst qilliyimiz  b didir. 4cü cild, 

s h. 427). 

ndi inamla t sdiq etm k olar ki, Heyd r

liyevin 1970-80-ci ill rd  milli dil 

sah sind  apardı ı f al siyas t Az rbaycanda milli dirç li , milli m nlik üurunun

inki afı prosesini sür tl ndirdi v

slind , Az rbaycan xalqını milli müst qillik v

milli dövl tçilik  ld  etm y  hazırladı.

Müst qil Az rbaycan dövl tin  r hb rliyinin ilk günl rind n Prezident Heyd r

liyevin, yeni tarixi  raitin ruhuna v  t l bl rin  uy un olaraq az rbaycan dilin

göst rdiyi qay ı v  diqq t h m siyasi, h m d

m li baxımdan f rql nir.  vv la, 

az rbaycan dilinin  rtsiz v

riksiz dövl t dili olması faktı göz qaba ındadır.

Müst qillik ill ri ölk  Prezidentinin öz ana dilini nec  mük mm l bildiyini v

ist r çıxı larında, ist rs   d

hali il  görü l rind  bu dilin imkanlarından nec

m har tl  istifad  etdiyini göst rdi. Dig r t r fd n, Prezident Heyd r

liyevin 

yorulmaz f aliyy ti say sind  Az rbaycan dili dövl tl rarası münasib tl r dili, 

siyasi dialoqlar v  diplomatik danı ıqlar dili oldu, onlarca ölk d   s sl n r k h r

yerd  dövl t ba çısının öz do ma dilin   m h bb tini  ks etdirdi. N hay t, 

müst qil dövl t quruculu unun bütün ç tinlikl rin   v  mür kk bliyin

baxmayaraq, Heyd r

liyev ana dilin  diqq t v  qay ını bir an bel  unutmurdu. 

1992-ci ild  Az rbaycanda bir çox Konstitusiya v  hüquq normaları pozularaq 

Az rbaycan dilinin adının d yi dirilm si haqqında q rar q bul edirdi. Bununla 

laq dar s sini çıxarma a v   q ti etirazını bildirm y  cür t etmi  Az rbaycan 

aliml rinin kiçik bir qrupu, sad c , h bs olundu v  xuliqanlıq ed n ünsürl r kimi 

polis öb sin  aparıldı.

slind , Az rbaycan dilin  qar ı m n vi vandalizm aktı

tör dildi. M kt b d rslikl rinin adları t l m-t l sik d yi dirilm y  ba landı ki, bu 

da böyüm kd  olan n slin  üurunda çox böyük dola ıqlıq v  ça qınlıq "yaradırdı.

O vaxt Heyd r

liyev Naxçıvanda öz yaxın silahda larının m hdud dair sind

h min q rarın qeyri-elmiliyini v  siyasi nadanlı ını m yusluqla v  t ssüfl  izah 

edirdi. Lakin o vaxt h min dü ünülm mi  q rarı q bul ed n

xsl ra h r hansı bir 

t sir göst rm k imkanı yox idi. 

---