Az rbaycan özü q d r b di

_____________________Milli Kitabxana_______________________

567

qazanması  bütün bunlar Az rbaycan Respublikasının Prezidenti Heyd r

liyevin 

yorulmaz v  çox ax li f aliyy tinin, daimi diqq t v  qay ısının n tic sidir. O, 

Az rbaycan dilinin inki afı üçün, bu dilin insanların m n vi- xlaqi v  siyasi 

dünyagörü ünün sasi olması, c miyy timizd  layiqli yer tutması üçün n  etm k

lazım g ldiylni göz l bilir v  duyurdu. 

Etiraf etm liyik ki, dilimizin bugünkü s viyy si Heyd r

liyevin apardı ı son 

d r c   d qiq, uzaqgör n dil siyas tinin az rbaycan xalqı v  Az rbaycan dövl ti

üçün taleyüklü siyas tin n tic sidir. 

1960-cı ill rin axırlarından respublikaya r hb rliy  ba layan Heyd r

liyev

özünün z ngin siyasi t crüb si, yüks k intellektual qabiliyy ti, milli 

m d niyy timiz , m n vi meyarlarımıza d rind n b l dliyi say sind

uzunmüdd tli siyas t  milli dilin inki afına v   t tbiqin   t kan vermi  siyas t

hazırlamı  v  bülün  ng ll r  baxmayaraq, onu dönm d n h yata keçirmi dir.

Öt n

srin 20-ci ill rind n ba layaraq Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin 

qısamüdd tli mövcudlu u dövrü d  daxil olmaqla, milli dövl tçiliyimizin 

tarixind  ana dili il  ba lı m s l l r  Heyd r

liyev q d r d rind n maraq 

göst r n, bu m s l l ri daim diqq t m rk zind  saxlayan ikinci bir dövl t ba çısı

olmayıbdır. Onun görk mli dövl t xadimi N riman N rimanovun f aliyy tin

verdiyi qiym t d   m hz Az rbaycan dilin  münasib t prizmasından

formala mı dır. Sovet ideologiyası üçün son d r c  sirli  xsiyy t olmu  N riman 

N rimanova mill tçi dam ası vuruldu u dövrd  Heyd r

liyev onun f aliyy tin

müraci t etmi  v  Az rbaycan dilind n respublikada daha geni  istifad  edilm si

üçün N rimanovun atdı ı addımların mahiyy tini ba a dü m y  çalı mı dır.

Lakin tarixi reallıqlar el  idi ki, N rimanov dil siyas ti sah sind  az-çox 

n z r çarpacaq u urlara nail ola bilm mi dir. Sonralar Heyd r

liyevin d f l rl

qeyd etdiyi kimi, N rimanovun qar ila dı i ç tinlikl r o d r c d  qlobal idi ki, 

onlan aradan qaldırmaq mümkün deyildi. O, N rimanovun u ursuzlu unun

s b bl rini sadalayaraq göst rirdi ki,  vv la, xalqın milli özünüd rki kifay t q d r

yüks k deyildi, ikincisi is , Moskva rus dilini bütün sovet respublikaların  da 

dövl t dilin  çevirm k x tti yerid r k SSR -nin t rkibin  daxil olan milli 

qurumlarla zorakılıq v  m cburiyy t dilind  danı ırdı.

---

_____________________Milli Kitabxana_______________________

568

slind , bu, tariximizin sovet dövründ

ttifaq t rkibind ki respublika kimi, 

Az rbaycanın malik oldu u m hdud s lahiyy tl r ç rçiv sind  Az rbaycan dilin

yeni status verm k üçün göst rilmi  ilk c hd idi. Bir t r fd n qeyd etm k lazımdır

ki, Bakıda türkoloji qurultayın keçirilm si, Az rbaycanın türkdilli ölk l r arasında

birinci olaraq latın qrafıkasına tarixi keçidi dil siyas ti sah sind  çox böyük 

ir lil yi  olmu dur. Lakin bundan d rhal sonra h min x td n f lak tli sur td

uzaqla ma ba  verdi v  sonrakı onülikl rd  Az rbaycan dili, xüsus n lifbamız bir 

sıra da ıdıcı eksperimentl r obyektin  çevrildi. Az rbaycan dilini ünsiyy t v

dövl t idar çiliyi sah sind n sıxı dırıb çıxarmaq üçün sovet dövl tinin yüks k

dair l rind  v  respublika daxilind  xeyli  m li t dbirl r görülürdü. 

1950-ci ill rin ortalarında osif Stalinin v fatı v  Nikita Xru ovun elan etdiyi 

"siyasi mülayiml m " il

laq dar Az rbaycan dilinin hüquqlarını özün

qaytarmaq üçün bir sıra c hdl r göst rildi. Ancaq t l sk nlik v  problem   s thi

yana ma üzünd n bu c hdl r n inki siyasi n tic lor verm di, ksin , dilimizin 

statusunun b lli m s l sind

lav

ng ll r yaratdı.

Bel likl , Az rbaycan c miyy tind  onill rl  yı ılıb qalmı  iqtisadi, siyasi v

sosial probleml rl  yana ı, Az rbaycan dilinin dövl t dili statusu alması m s l si

d  yalnız öt n srin 60-cı ill rinin sonlarında Heyd r

liyevin ölk yı r hb rliy

gılm sind n sonra tam k skinliyi v  aktuallı ı il  günd liy  çıxarıldı.

1906-cı ilin dekabrında "Molla N sr ddin" jurnalında ciddi dü ünc l r do uran

son d r c  ibr tamiz karikatura d rc edilmi di: Az rbaycanımı yer  yıxaraq v

"Ay qarda lar, m n ki dilsiz xalq olmamı am, bu dill ri a zıma soxursunuz",  

dey  nal   ç km sin   m h l qoymayaraq onun a zına bir t r fd n

r b, dig r

t r fd n fars, üçüncü t r fd n is  rus dilini t pirl r. 

N  q d r k d rli d  olsa, real v ziyy t bel  idi. 1994-cü ild  böyük Az rbaycan 

yazıçısı C lil M mm dquluzad nin yubileyi qeyd olunark n Heyd r

liyev onun 

"Anamın kitabi"  s rin  müraci t etdi. O, acı t ssüf hissi il  deyirdi ki, C lil

M mm dquluzad nin XX  srin

vv lind  qaldırdı ı problemlor bizi bütün 

yüzillik rzind  izl mi  v

srin sonunda da öz aktuallı ını itirm mi dir. Ananın

üç o lu var: onların biri Rusiyada, dig ri Türkiy d , üçüncüsü is

randa t hsil

almı dır. Onların h r

---

_____________________Milli Kitabxana_______________________

569

biri anaya yad olan m d ni dil mühitinin yetirm sidir. Lakin onlar t kc  anaya 

deyil, bir-birin   d  yaddırlar. Üç do ma qarda  öz aralarında, sözün  sl

m nasında, ümumi dil tapa bilmir, odur ki, ana dilinin v  do ma dilin x zin si

onlar üçün ba lı v  g r ksiz olmu dur.

Heyd r

liyev xüsusi olaraq vur ulayırdı ki, bu ananın hissl rini h r bir 

az rbaycanlı yax ı ba a dü ür. Oz o ullarının do ma dil  bel  münasib tini gör n

ananın keçirdiyi ür k a rıları Heyd r

liyev   d  yax ı tanı  idi. Heyd r

liyev 

özünün bu çıxı ını son d r c  nikbin ruhda bitirdi, lakin bu nikbinliy   z min 

yaratmaq üçün o, uzun ill r rzind  titanik f aliyy t göst rm li olmu du. K d rli

do olsa, bu, real gerç klik idi. 

B zi istisnalar olmaqla, ancaq rus dilinin  sas ünsiyy t vasit si oldu u dövrün 

ir li sürdüyü t shihl rl  birlikd  bu m yusedici m nz r  XX yüzilliyin 70-ci 

ill rin d k davam eldi. Ya lı n slin yax ı yadındadır ki, keçmi  sovet 

respublikalarında oldu u kimi, Az rbaycanda da onill r

rzindı bilinqvizm  

ikidilliiik m cburi sur td   t tbiq edilirdi. Dövl t  idar l rind  is  rus dilind n

geni  istifad  edilm si h r vasit  il   t viq olunurdu ki, bu da milli dilin dövl t

dili kimi inki afi yolunda ciddi  ng ll r tör dirdi. "Bel  olmu dur, ancaq h mi

bel  olmamalıdır". Keçmi  sovet respublikalarının r hb rl ri arasında birinci 

olaraq Heyd r

liyev milli m s l d  bu cür q tiyy tli mövqe tutdu. O, 

M rk zd n asılı olan, qapalı sistemd  ya ayan v  üst lik, müs lman-türk 

respublikası olan Az rbaycanda milli dil siyas tini çox ölçülüb-biçilmi   v

h rt r fli dü ünülmü  sur td  h yata keçirirdi. Heyd r

liyev heç vaxt öt ri imic 

yaradan t l m-t l sik addımlar atmırdı. Bu keyfiyy t h r bir v t nda ın, ilk 

növb d , yaradıcı ziyalıların nümay nd l rinin h ddind n artıq h ssaslıq

göst rdiyi milli dil  onun münasib tind  özünü xüsusil  aydın

kild   t c ssüm

etdirirdi. O, h r bir k sin diqq tini bu problem   c lb etm kl  onu günd liy

çıxarır v   t kc   r hb rlik s viyy sind  deyil, h nı d   z ngin tarix   v

m d niyy t  malik olan bütün xalq s viyy sind  h ll edirdi. 

Öt n srin 70-ci ill ri dövl timizin tarixin  iqtisadiyyatın, s nayenin, tikintinin, 

rabit nin, n qliyyatın, sosial v   m n vi h yatın, bütün m d niyy tin sür tli

inki af ill ri kimi daxil olmu dur. Bu dövr h m d  onunla s ciyy vidir ki, ölk d

qanunil dirilmi  ikidillilik  raitind  Az rbay-

---