Anlayış verməkdən ibarətdir

 
 
16
 
iştirakı ilə tapılmışdır.  İlk növbədə buraya daxili dənizlərin 
kənarlarında və şelflərində neft və qaz yataqlarının aşkar edilməsi 
daxildir. Hazırda geofiziki kəşfiyyat üsulunun köməyi ilə 
əvvəlcədən geoloji kəsilişlər öyrənilmədən dərin quyu qazmaq 
üçün heç bir layihələşdirmə işləri aparmağa icazə verilmir. 
Geofiziki tədqiqat üsulu haqda sistemli geniş izahatı üçüncü 
fəsildə tapmaq ollar, bu fəsil kitabın ən böyük hissəsini təşkil edir. 
 
 
 
1.6. Geokimyəvi üsul 
Geokimyavi-kəşfiyyat üsulu faydalı qazıntıların birbaşa təyin 
olunması prinsipinə  əsaslanır. Geokimyavi axtarış üsulunun 
ideyası çox sadədir və indikator kimyavi elementlərin birinci və 
törəmə səpinti oreal yataqlarını aşkar etməkdən ibarətdir. 
Bu üsulun meydana gəlməsində B.İ.Vernadski və digər 
geokimyaçıların böyük rolu olmuşdur. Bunlar Yer qabığında 
kimyavi elementlərin bir yerdən başqa Yerə (yerdəyişməsinin) 
daşınmasının və  paylanmasını qanunauyğunluğunu öyrənmişlər. 
Geokimyavi üsulun işlənib hazırlanması  və faydalı 
qazıntıların axtarışında tətbiqi ötən yüzilliyin 30-cu illərində 
keçmiş sovet geofizikləri tərəfindən başlanıb. 1932-ci ildə 
N.İ.Safronov tərəfindən nəzəri olaraq və  təcrübədə Altay filiz 
polimetal yatağının üstündəki torpaqda böyük zənginliyə malik 
olan məhəlli sink və qurğuşun yatağının olduğunu aşkar etmiş və 
bunu törəmə səpinti orealları adlandırmışdır. 
ABŞ-da ilk dəfə olaraq torpaqgeokimyavi üsulla 1974-cü ildə 
təcrübi işə başlamışlar.  İngilislər isə 1953-cü ildə geokimyavi 
üsulu zəif öyrənilmiş olan Afrika və Cənubi-Şərqi Asiyada tətbiq 
etməyə başlamışlar. 
İlkin oreal ana süxurda sənaye  əhəmiyyətli yataqların 
ətrafında xeyli miqdarda toplanmış filiz və filizi müşaiət edən 
kimyavi elementlərin laylarından ibarətdir. Onlar faydalı 
qazıntılar kimi eyni geoloji proseslər nəticəsində  əmələ  gəlir. 

---

 
 
17
 
Oreallar bir-birindən sənaye əhəmiyyətli kimyavi elementlərin az 
və çoxluğu ilə fərqlənirlər. 
Törəmə  səpinti orealları  səthində yumşaq çöküntülərdə filiz 
kütlələrini və bunları özündə saxlayan süxurlarn fiziki, kimyavi 
proseslər zamanı aşınması nəticəsində əmələ gəlir şəkil 4. 
Törəmə    səpinti oreallarının litoloji geokimyavi planaalması 
bir neçə santimetr dərinlikdən torpaq nümunələrinin götürülməsi 
və onların tədqiq olunması, filiz və bunu müşayiət edən 
elementlərin zən ginlik dərəcəsinin təyinindən ibarətdir. Törəmə 
səpinti oreallarında elementlərin miqdarı, filizsiz süxur üzərində 
bu elementlərin fon zən ginliyindən 1000 və daha çox dəfə artıq 
olur. Bir halda ki,
  
 
Şək.4.Filiz kütlələrinin orealla sel kimi səpələnməsi 
(A.R.Solovyevə görə) ilə qarşılıqlı  əlaqəsi; 1-yamacın çöküntüləri; 2- 
çay çöküntüləri;3-filiz kütləsi və onu əhatə edən birinci oreal; 4-filizi 
özündə Yerləşdirən süxurlar; 5-törəmə  səpinti orealının və  səpilmə 
selinin konturu;  6-axının istiqaməti
; S.s-səpilmə seli; ADS-küləkdən 
aşılanması  və denudasiyya səbəb; TSO-törəmə  səpinti orealları; 
ÇƏGƏ- çöküntü əmələgəlmə əyaləti.   
 
cisimlərin paylanması prosesi Yerin bütün geosferasını əhatə edir 
və müxtəlif fazalarda gedir, onda geokimyavi axtarış üsulu 
litoloji, hidro,- bio və atmokimyavi (qaz) dəstələrə ayrılır. 

---

 
 
18
 
Geokimyavi axtarış üsulunun inkişaf etməsi onun analitik 
bazasının yeniləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması ilə  təyin olunur. 
Torpaq dan çıxan havada heliumun miqdarının və civə buxarının 
təyini Yerin dərin qırımlarından qaz ayrılma proseslərini 
öyrənməyə imkan verir, bu isə  zəlzələlərin  əvvəlcədən 
proqnozlaşdırılmasına xidmət edir. Son vaxtlar neft və  təbii qaz 
yataqlarının geokimyavi üsulla axtarışı 30 metrə qədər  dərinlikli 
quyularda qaz planaalma üsulu ilə aparılır. 
Geokimyavi üsul perspektivli üsul olduğu üçün bir çox 
ölkələrdə bu üsulla xeyli polimetalik, mis, digər filiz yataqları 
aşkar edilmişdir. 
          
 
 
1.7. Uzaq məsafədən(aerokosmik) tədqiqat üsulları 
Uzaq məsafədən tədqiqat üsulu faydalı qazıntıların axtarışını, 
Yerin səthini və  dərinliyini uçan kosmik aparatlarla, 
vertolyotlarla, təyyarələrlə, süni peyklərlə, idarə olunan kosmik 
gəmilərlə və orbital stansiyalarla aparır. Başqa planetlərin və göy 
cisimlərin geoloji tədqiqində astranomiyadan və planetlərarası 
stansiyalardan istifadə olunur. Bəzən buna uzaq məsafədən 
zondlama deyilir. 
1856-cı ildə Nadar adlı  şəkil çəkən hava şarının səbətindən 
Paris  şəhərinin  şəklini çəkib sakinlərinə göstərdikdə onu 
məsxərəyə qoymuşlar və bu şəkildə nə məna olduğunu başa düşə 
bilməmişlər. 
Hazırda Yerin uzaq məsafədən zondlanması geologiya elminə 
dəyərli məlumatlar verir. Uzaq məsafə üsulu müxtəlif geoloji 
məsələləri həll edir, müxtəlif tektonik quruluşa malik olan ərazi-
ləri bir-birindən ayırır, ərazinin səthini və dərinlikdəki strukturları 
dəqiqləşdirir, qırılma zonalarını izləməyə imkan verir, vulkanların 
fəaliyyətinin seysmikliklə əlaqəsini proqnozlaşdırır. 
Kosmosdan müasir ağ-qara və rəngli aerofoto şəkillərinin yüksək 
ayrıcılıq qabiliyyətinə malik olması ilə təsvir olunur. Təyyarədən 
və kosmosdan vizual geoloji müşahidələr texnikanın inkişafının 

---

 
 
19
 
istənilən səviyyəsində 
məqsədəuyğundur. Kosmonavtların 
tədqiqatları geoloji obyekti sutkanın müxtəlif vaxtlarında müxtəlif 
bucaq altında diqqətlə müşahidə etməyə imkan verir. 10 km hün-
dürlükdən çəkilən şəkildə damın üstünə vurulan mismarın papağı 
müşahidə olunur. Tədqiqatın dəqiqliyi uçuşun hündürlüyündən 
asılıdır, belə ki, təyyarədən çəkiliş hündürlük bir neçə km-dən 20 
km-ə qədər, kosmik tədqiqatlarda isə məsafə 200, 500, 1000 km-ə 
qədər olur. 
Müxtəlif vaxtlarda çəkilən  şəkilləri müqayisə etməklə çay və  dəniz 
sularının, küləyin, vulkanın və zəlzələnin dinamik təsirini öyrənmək olur. 
Radiolokasiya planaalma elektromaqnit spektrin təsvirini 
mikrodalğa diapazonunda verir. Bunu ya fəal (radar), yaxud 
ətalətsiz (radioistilik) rejimdə aparırlar. Bu üsulun üstünlüyü 
ondan ibarətdir ki, radarla müşahidə sutkanın istənilən vaxtı açıq 
və yaxud dumanlı havada müşahidəsi mümkündür, böyük qırım-
ları göstərmək üçün radarla müşahidələrin imkanları 5-ci şəkildə 
göstərilmişdir. 
 
 
    
    
Şək. 5. Kaliforniyada San-Andreas qırılmalarının radar planaalmanın 
nəticələrinin izahat sxemi;1-dərin qırımlar zonası; 2-digər qırılmalar. 
   
 Uzaq 
məsafədən tədqiqat üsullarının fərqləndirici 
xüsusiyyətləri onların kifayət qədər məhsuldar olmasıdır. 
Kosmosdan alınan 5 dəqiqəlik məlumat adi geoloji-geofiziki 
üsullarla10 il müddətində əldə edilə bilməz.    

---