Anlayış verməkdən ibarətdir

 
 
10
 
Orta okean dağ silsilələrinin rift zonası litosfer plitlərin ara-
lanması (spredinqi) və okean çökəkliklərinin genişlənməsi zona-
sıdır. Bu zonada mantiya materialı yuxarı qalxır, bazalt vulka-
nizmi baş verir.  Bir plitənin digər plitə altına girməsinə sub-
duksiya deyilir. Misal üçün Sakit okean mütəhərrik qurşağı 
daxilində okean qabığı  dərinliklərə gömrülərək əriyir və subduk-
siya zonasının kənarında materik tipli Yer qabığı əmələ gəlir. Plit 
tektonikası  nəzəriyyəsi yeni geofiziki üsullarla alınan dəlillərə 
əsaslanır. 
  
1.2. Axtarış kəşfiyyat üsullarının müasir təsnifatı 
Yeni faydalı qazıntı yataqlarının aşkar edilməsi mürəkkəb 
məsələ olduğundan əlavə xərc və kəşfiyyat üsullarının təkmilləş-
dirilməsi tələb olunur. Bu isə hər hansı bir yatağın tapılmasına sərf 
olunan xərclərin artması deməkdır. 
Son onilliklərdə axtarış  kəşfiyyat işlərinin səmərəliliyi aşağı 
düşmüşdür. Bunun əsas səbəbi Yerin səthində asan aşkar edilə 
bilən yataqların sayının azalmasıdır. Mürəkkəb məsələlərin həlli 
üçün yeni axtarış  kəşfiyyat üsullarının işlənib hazırlanmasını  və 
tətbiq olunmasını tələb edir. 
Müasir dövrdə axtarış  kəşfiyyat işləri aşağıdakı əsas üsulları 
tətbiq etməklə həyata keçirilir: a) geoloji, b) texniki, v) geofiziki, 
q) geokimyavi. Bir qayda olaraq bu üsulların hamısı axır vaxtlara 
qədər Yerin səthində aparılan işlərdə Yerinə yetirilirdi. Axırıncı 
iki on illik ərzində bu üsullardan kosmosda və dəniz akvatoriya-
larının öyrənilməsində geniş istifadə olunmasına başlamışlar. 
İstənilən geoloji məsələnin həllində tətbiq olunan üsullar birlikdə 
(kompleks) istifa-də olunur və bir-birini tamamlayır. 
Aşağıda adları çəkilən üsulların qısa təsnifatını verək. 
 
1.3. Geoloji üsullar 
 Faydalı qazıntıların geoloji axtarışı ilə insanlar hələ  qədim 
zamanlardan məşqul olmuşlar. Daş çəkic, ox üçün ucluq, daş yon-
maq üçün kərki və digər ibtidai alətlər hazırlamaq üçün insanlar 
davamlı  və elastik materiallardan silisiumdan, nifritdən, horn-

---

 
 
11
 
blent-dən istifadə edirdilər. Bu süxurlar əvvəcə tapıb, sonra 
bunlardan alətlər düzəldirdilər. Qızıl, insanlara misdən  əvvəl 
məlum idi. O bizim eradan 16 min il əvvəl tapılmışdır və qədim 
Misirdə geniş istifadə olunmuşdur. Avropada isə eradan əvvəl  IV 
əsrdə istifadə olunmağa başlamışdır. Pifaqor Samosski və onun 
məktəbi təsdiq etmişdilər ki, Yerin siması daimi olaraq dəyişir, 
onun ayrı-ayrı hissələri gah su ilə örtülür, gah da qalxaraq yenidən 
quruya çevrilir, vulkanların fəaliyyəti dövrü daha xarakterikdir. 2 
min il bundan əvvəl məlum olan bu faktlar təəssüf ki, yaddan 
çıxarılıb, unudulmuşdur.  
Əsrin ortalarında ilk dəfə dağ-mədən işlərini ümumi-
ləşdirməyə  cəhd göstərən alim  Q.Aqrikola olmuşdur (1494-
1555). Yer haqqın-da biliklər genişləndikcə, geologiya elmi 
inkişaf etməyə başlayır. Çökmə  və vulkanogen süxurlarn ardıcıl 
olaraq laylar əmələ  gətir-məsini stratiqrafiya, maqmatik və 
metamorfik süxurlarn quruluşunu petroqrafiya, çökmə süxurlar 
litologiya, keçmiş  əsrlərin canlı aləmini paleontologiya, mine-
ralların  əmələgəlmə  şəraitini mineralogiya, onların formasını 
kristalloqrafiya, Yerin kimyavi tərkibini və orada baş verən 
prosesləri geokimya, Yer qabığının hərəkətini-tektonika, layların 
və süxurlarn yaşını geoxranologiya, Yerin daxi-lində və səthində 
baş verən prosesləri dinamiki geologiya, bizim planetin ilk gün-
ündən qanunauyğun inkişafını tarixi geologiya, Yer səthinin 
forması  və relyefini geo-morfologia və fiziki coğrafiya, 
vulkanları-vulkanologiya, zəlzələləri seysmologiya, mağaraları 
spelologiya, buzlaqlıqları qlyasiologiya, Yeraltı və Yerüstü suları 
hidrogeologiya, bina və qurğuların tikintisində geoloji şəraiti mü-
həndis geologiyası və Yer qabığında sənaye əhəmiyyətli kimyavi 
elementlərin toplandığı, zənginləşdiyi və faydalı qazıntı yataq-
larının qanunauyğun Yerləşməsini metallogeniya öyrənir. Bu 
göstərilənlər geologiya elmini hələ tamamilə əhatə etmir. 
Hazırda çöl geoloqu ənənəvi çəkic və kompasdan başqa digər 
optik, polyarizasiyalı, ultrabənövşəyi, infraqırmızı, eyni zamanda 
elektron mikroskopu, kimyavi analitika, rentgen-spektral, izotop 

---

 
 
12
 
analizləri, filiz və mineralların yaşlarının təyini, tərkibinin öyrənil-
məsində geniş istifadə olunan cihazlara malikdir.  
Geoloji üsullar əvvəllər olduğu kimi, axtarış  kəşfiyyat 
işlərində rolunu saxlamaqdadır. 
Geoloqlar faydalı qazıntıların axtarışının ümumi əhəmiyyətini 
təyin edir, özləri də bilavasitə həmin işin bütün etaplarında iştirak 
edirlər. Buna baxmayaraq, geoloji üsulların xeyli çatışmazlığı var 
və bu çatışmazlıqlar olduqca əhəmiyyətlidir. Təəssüf ki, ana 
süxurlarn hamısı Yerin səthinə  çıxmır. Adətən, bu süxurlar  ya 
tam, ya da qismən örtülü olurlar. Belə bir şəraitdə geoloq digər 
texniki,  geofiziki və s. axtarış üsullarına əl atmağa məcbur olur. 
 
1.4. Texniki üsul 
Texniki axtarış üsuluna müxtəlif dağ-mədən istehsal yerləri 
aiddir, bunun köməyi ilə geoloji kəşfiyyatçı öyrənilməli olan 
obyektlərin süxurlarnı, faydalı qazıntı laylarını, filiz və mineralları 
tədqiq etməli olurlar. 
İnsanlar quyu qazmağa, süxuru dəlməyə çox qədim zaman-
lardan, yəni təxminən 2000 il bundan əvvəl başlamışlar. 
Dünyada ilk dəfə 1846-cı ildə neft quyusu Azərbaycanda 
Abşeron yarımadasında Bibiheybət qəsəbəsi yaxınlığında qazılmışdır. 
Dağ-mədən istehsal işləri fövqəladə  dəyişgənliyə, müxtəlif-
liyə malikdir. Ən çox yayılmışı quyu qazmadır. Yerüstü yüngül 
istehsal sahələrində  xəndəklər, en kəsiyi 4 m
2
, dərinliyi 5-10 m, 
nadir hallarda 20-30 m-ə  qədər olan axtarış  şurfu qazılır. 60-cı 
illərdən başlayaraq böyük diametrli (şurflar) quyular qazılmağa 
başlamışdır. 
Texniki üsulla faydalı qazıntıların axtarışı və kəşfiyyatının 
ən ağır, çətin və baha başa gələni geoloji kəşfiyyat işləridir. 
Buraya külli miqdarda xərc qoyulur və çox mürəkkəb 
texnikadan istifadə olunur. Xüsusilə bu, dərin neft-qaz quyu-
larının qazılmasında özünü göstərir. 
Ümumiyyətlə desək, geoloji kəşfiyyat işlərinin aparılmasına  
ayrılan vəsaitin çox hissəsi texniki üsulla kəşfiyyat işlərinə  sərf 
olunur. Buna baxmayaraq Yerin alt qatlarında mineral xammalın 

---