A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

9.2. Vergitutmanın оptimallaşdırılması.
Vergitutmanın оptimallaşdırılması anlayışı vergi planlaşdırılması anlayışına nYzYrYn daha geniş mYvhumdur. Bu оnunla izah оlunur кi, vergitutmanın оptimallaşdırılması sцvdYlYşmY vY ya layihYnin bьtьn maliyyY aspeкtlYrindY mьYyyYn nisbYtlYrin YldY оlunması ilY bağlı оlan prоsesdir.

Vergitutmanın оptimallaşdırılması mьYssisYlYr ьзьn marкetinq vY ya istehsal strategiyası qYdYr mьhьm YhYmiyyYt кYsb edir. Bu yalnız bьdcYyY цdYnişlYr hesabına хYrclYrY qYnaYt edilmYsi imкanı ilY deyil, hYm dY mьYssisYnin цzьnьn vY оnun vYzifYli şYхslYrinin tYhlькYsizliyi ilY bağlıdır.

Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının aşağıdaкı nцvlYrini qeyd etmYк оlar:

- vergi nцvlYri ьzrY оptimallaşdırma (ЏDV, mYnfYYt vergisi vY s.);

- mьYssisYnin maliyyY-tYsYrrьfat fYaliyyYtinin bu vY ya digYr sahYsinY mYnsubluğundan asılı оlaraq vergitutmanın оptimallaşdırılması (коnкret fYaliyyYt nцvьnY хas оlan хьsusiyyYtlYrY vY YlamYtlYrY maliк оlan sahYlYrdY оptimallaşdırma. MYsYlYn banкlar ьзьn, ticarYt tYşкilatları ьзьn vY s.);

- vergi цdYyicilYrinin кateqоriyaları ьzrY vergitutmanın оptimallaşdırılması (mYsYlYn, sahibкarlar, fiziкi şYхslYr, iri, оrta vY кiзiк vergi цdYyicilYri vY s.).

Оptimallaşdırmanın hYmзinin aкtiv vY passiv nцvьnь dY qeyd etmYк оlar. Оptimallaşdırmanın passiv nцvьnY alternativ оptimallaşdırmanı aid etmYк оlar. Alternativ оptimallaşdırma о demYкdir кi, vergi qanunvericiliyindY iкi vY daha зох nоrma оlur vY оnlardan hYr hansı birindYn istifadYnin mYqsYdYuyğunluğunun mьYyyYnlYşdirilmYsi vergi цdYyicisinin sYlahiyyYtindY оlur.

Оptimallaşdırmanın aкtiv nцvьnY mьYssisYnin fYaliyyYtinin planlaşdırılmasının spesifiк ьsullarını, yYni mьYssisYnin vYzifYli şYхslYrinin vergi цdYnişlYrinin hYcminin minimallaşdırılmasına yцnYldilmiş aкtiv fYaliyyYtini aid etmYк оlar.

Sхematiк оlaraq vergi оptimallaşdırmasının nцvlYr ьzrY tYsnifatını şYкil 9.3-dY оlduğu кimi gцstYrmYк оlar.

Vergi оptimallaşdırmasının nцvlYri

Vergi nцvlYri FYaliyyYt sahYsinY Aкtiv Passiv

ьzrY gцrY

- ЏDV - banкlar ьзьn vergi цdYyi- alternativ

- mYnfYYt vergisi - ticarYt tYşкilatları cisinin aкtiv оptimal-

- gYlir vergisi vY s. ьзьn vY s. fYaliyyYti laşdırma

ŞYкil 9.3. Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının nцvlYri.

Vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması mYqsYdi ilY işlYnib hazırlanmış sхemlYr daha зох fYrdilYşdirilmiş оlurlar. Ancaq bьtьn оnlar YmtYY-pul кьtlYsinin hYrYкYti ьsulunun seзilmYsinin mYqsYdYuyğun оlması qYnaYtinY gYlmYyY imкan verYn Ysas prinsiplYr nцqteyi-nYzYrindYn qiymYtlYndirilmYlidirlYr. Vergitutmanın оptimallaşdırılmasının aşağıdaкı Ysas prinsiplYrini qeyd etmYк оlar:

ХYrclYrin adeкvatlığı prinsipi. Bu prinsipY YsasYn tYtbiq edilYn sхemin dYyYri azaldılmış vergilYrin mYblYğindYn зох оlmamalıdır.

Hьquqi uyğunluq prinsipi. Bu prinsipY YsasYn оptimallaşdırma sхemi hYm yerli, hYm dY beynYlхalq qanunvericiliyY gцrY legitim оlmalıdır.

Коnfidensiallıq prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması istiqamYtindY aparılan işlYrin faкtiкi tYyinatı vY nYticYlYri barYdY infоrmasiyadan istifadYnin mьmкьnlьyь maкsimum mYhdudlaşdırılmalıdır. Оptimallaşdırma prоsesindY iştiraк edYn ayrı-ayrı şYхslYr prоsesi ьmumiliкdY tYsYvvьr etmYmYli, yalnız lокal хaraкterli mьYyyYn tYlimatlara Ysaslanmalıdırlar.

NYzarYt altında оlma prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması sхemindYn istifadY etmYкlY arzuedilYn nYticYlYrin YldY edilmYsi bьtьn mYrhYlYlYrdY yaхşı dьşьnьlmьş nYzarYtin оlmasından asılıdır.

Fоrma vY mYzmunun vYhdYti prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması yцnьmьndY işlYrin mYzmunu ilY оnların fоrması arasında vYhdYtY nail оlmaq lazımdır. MYsYlYn, elY hallar mYlumdur кi, balansında vY ya icarYsindY heз bir Ysas vYsaiti оlmayan mьYssisY nYqliyyat, nYşriyyat vY digYr хidmYtlYri gцstYrir.

Neytrallıq prinsipi. Bu prinsipY, vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması mьYssisYnin цz vergi цdYnişlYri hesabına hYyata кeзirilmYlidir. Bu prinsipi qarşılıqlı YmYкdaşlıq prinsipi dY adlandırmaq оlar. BYzi vergi цdYnişlYri elY qurulmuşdur кi, mьqavilY mьnasibYtlYrinin tYrYflYrindYn birinin vergi цdYnişlYrinin azaldılması tYrYflYrdYn digYrinin vergi цdYnişlYrinin artmasına sYbYb оlur vY YкsinY. Buna gцrY dY tYrYfdaşların maraqlarını da nYzYrY almaq lazımdır.

MuхtariyyYt prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergitutmanın оptimallaşdırılması istiqamYtindYкi fYaliyyYt кYnar iştiraкзılardan mьmкьn qYdYr az asılı оlmalıdır.

Vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması aşağıdaкıları nYzYrdY tutur:

- mцvcud vergi qanunvericiliyinin dYrindYn цyrYnilmYsi;

- vergitutmaya aidiyyatı оlan bьtьn yeni qanunvericiliк sYnYdlYri ilY vaхtında tanış оlmaq;

- mьhasibat uзоtunun sYmYrYli sistemlYrinin tYtbiq edilmYsi;

- хьsusi vergi reъimlYri vY vergi gьzYştlYrindYn istifadY edilmYsi;

- vergi цhdYliкlYrinin hYcminY tYsir edYn mьmкьn qYdYr зох sayda amillYrin nYzYrY alınması;

- dцvlYtin vergi siyasYtinin prоqnоzlaşdırılması.

İstYnilYn tYsYrrьfat subyeкtindY vergi planlaşdırılması vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılmasına оlan ьз mьhьm yanaşmaya Ysaslanır:

- vergi цdYnişlYri ьzrY gьzYştlYrdYn istifadY edilmYsi;

- uзоt siyasYtinin işlYnib hazırlanması;

- vergi цdYnişlYrinin mьddYtinY nYzarYt.

Vergi yькьnьn azaldılması ilк nцvbYdY qanunvericiliyin nYzYrdY tutduğu bьtьn vergi gьzYştlYrindYn tam istifadY edilmYsi ilY bağlıdır.

Uзоt siyasYtinin elementlYrinin dьzgьn tYyin edilmYsi vY оnlardan bacarıqla istifadY edilmYsi sYmYrYli vergi planlaşdırmasının Ysas istiqamYtlYrindYn biridir.TYsYrrьfat subyeкtinin qYbul etdiyi uзоt siyasYti mьYssisYnin fYaliyyYtinin maliyyY nYticYlYrinY YhYmiyyYtli dYrYcYdY tYsir gцstYrir. Uзоt siyasYtinY aşağıdaкı elementlYr daхildir:

- malların qiymYtlYndirilmYsi;

- qeyri-maddi aкtivlYr vY Ysas vYsaitlYr ьzrY amоrtizasiyanın hesablanması qaydası;

- Ysas vYsaitlYrin tYmiri ьzrY хYrclYrin uзоtu;

- Ysas vY dцvriyyY vYsaitlYri arasındaкı sYrhYddin mьYyyYnlYşdirilmYsi; - şьbhYli bоrcların uзоtu;

- кreditоr bоrcların qiymYtlYndirilmYsi vY s.

Seзim edYrкYn, mьYssisY bu seзimi hYcmi alternativ uзоt ьsulunun seзilmYsindYn asılı оlan vergilYri hesablamaqla Ysaslandırmalıdır.

VergilYrin цdYnilmYsi ьзьn mьYyyYn edilmiş sоn mьddYtY YmYl edilmYmYsi mьYssisYyY peniya şYкlindY cYrimY sanкsiyalarının tYtbtq edilmYsi ilY nYticYlYnir. Buna gцrY dY vergi uзоtunda vergi tYqvimindYn istifadY edilmYsi зох Ylverişlidir.

9.3. Vergi planlaşdırmasının tYşкili.
Vergi planlaşdırmasını zYruri edYn iкi Ysas amil var: коnкret bir şYхs ьзьn vergi yькьnьn ağırlığı vY vergi qanunvericiliyinin mьrYккYbliyi. Bir qayda оlaraq цlкYdYкi ağır vergi yькь mьrYккYb vergi qanunvericiliyi ilY mьşayYt оlunur.

ЦlкYnin vergi qanunvericiliyi о zaman mьrYккYb hesab оlunur кi, ayrı-ayrı vergi meхanizmlYrinin qurulması ьзьn vahid metоdоlоъi baza оlmur, vergi qanunvericiliyi nоrmalarında qeyri-mьYyyYnliкlYr оlur, qanun vY qaydalarda tez-tez dYyişiкliкlYr edilir.

Vergi planlaşdırması zYrurYti Ysaslı dYrYcYdY цlкYdYкi vergi yькьnьn ağırlığından asılıdır. ЏgYr vergi yькь 10 – 20 faiz hYddini aşmırsa, оnda vergi planlaşdırmasına оlan tYlYbat minimal оlur, кiзiк sahibкarlara isY ьmumiyyYtlY bu işlY mYşğul оlmağa dYymYz. BelY bir vYziyyYtdY vergi цdYnişlYrinY nYzarYti baş mьhasib цzь vY ya оnun mьavini hYyata кeзirY bilYr.

ЏgYr vergi yькь 20 – 40 faiz hYddindY оlarsa, yaхşı оlardı кi, mьYYssisYnin vergi цdYnişlYrinY nYzarYti hYyata кeзirmYк ьзьn кiзiк vY оrta mьYssisYlYrdY хьsusi bir işзi, iri mьYssisYlYrdY isY işзilYr qrupu оlsun. Bu iş mьYssisYnin maliyyY direкtоru vY ya baş mьhasibinin daimi nYzarYti altında aparılmalıdır. BelYliкlY, vergi planlaşdırması cari maliyyY planlaşdırması sisteminin tYrкib hissYsinY зevrilir.

Vergi yькь 40 – 60 faiz hYddindY оlduqda vergi planlaşdırması mьYssisYnin maliyyY-plan fYaliyyYtinin Ysas elementinY зevrilir. Vergi mYsYlYlYrinY nYzarYt mьYssisYnin rYhbYrliyi tYrYfindYn hYyata кeзirilmYli, vergi amili nYzYrY alınmadan heз bir qYrar qYbul edilmYmYlidir. İri vY оrta mьYssisYlYrdY vergi planlaşdırması şцbYsinin vY ya bu işlY mYşğul оlan qrupun оlması zYruridir, hYr bir ciddi layihY кYnar vergi mYslYhYtзilYrinin eкspertizasından кeзmYlidir.

Vergi yькьnьn sYviyyYsi 60 faizdYn зох оlduqda isY ya fYaliyyYt sahYsinin, ya da vergi yurisdiкsiyasının dYyişdirilmYsi mYqsYdYuyğundur.

Vergi planlaşdırmasının tYşкili vergi menecmentinin tYşкilati struкturunun fоrmalaşdırılması, lazımi кadrların seзilmYsi, vergi planlaşdırmasının strateъi mYqsYdlYrinY nail оlunması ьзьn zYruri оlan maliyyY ehtiyatlarının ayrılmasıdır. Vergi planlaşdırmasının tYşкilati struкturu qurularкYn bu prоsesin iкili хaraкteri nYzYrY alınmalıdır. Bir tYrYfdYn, vergi цdYnişlYrinin planlaşdırılması maliyyY planlaşdırılması ьzrY fYaliyyYtin tYrкib hissYsidir. İкinci tYrYfdYn isY, vergi planlaşdırması maliyyY menecmentinin vYzifYlYrinY uyğun оlaraq vergi цdYnişlYrini nizamlamaqla yanaşı, vergi qanunvericiliyinin tYкlif etdiyi variantlardan istifadY etmYкlY оnları оptimallaşdırır. Bu zaman mьYssisYnin maliyyY planlaşdırması prоsesindY dоlayısı оlaraq iştiraк edYn hьquq, коmmersiya, plan-iqtisad bцlmYlYrinin кцmYyindYn bilavasitY istifadY zYrurYti yaranır.

BelYliкlY, vergi planlaşdırmasının tYşкilati struкturu iкi prinsipY Ysaslanaraq qurulmalıdır:

- vergi planlaşdırması maliyyY planlaşdırması зYrзivYsindY bьdcY prоsesinin tYşкilati struкturunun ayrılmaz tYrкib hissYsi оlmalıdır;

- vergi цdYnişlYrinin minimallaşdırılması ьzrY tYdbirlYrin planlaşdırılmasında mьYssisYnin digYr bцlmYlYrinin pоtensialından istifadY edimYlidir.

Vergi planlaşdırması prоsesindY ьз Ysas funкsiyanı yerinY yetirYn ьз mьstYqil qrupun yaradılması mYqsYdYuyğundur: planı tYrtib edYn qrup, planı gerзYкlYşdirYn qrup vY planın gerзYкlYşdirilmYsinY nYzarYt edYn qrup.

Birinci qrup vergi planlaşdırması tYdbirlYri ьzrY planın işlYnib hazırlanması mYqsYdi ilY yaradılır. Qrup maliyyY, plan-iqtisad, vergi (YgYr belY şцbY varsa) şцbYlYrinin mьtYхYssislYrindYn, hьquqşьnasdan vY кYnar mYslYhYtзilYrdYn tYşкil оluna bilYr.

Vergi цdYnişlYrinin planlaşdırılması ьzrY tYdbirlYr planının gerзYкlYşdirilmYsi ьзьn hьquq şцbYsinin, mьhasibatın, коmmersiya blокunun vY vergilYr şцbYsinin (YgYr belY şцbY varsa) mьtYхYssislYrindYn ibarYt оlan iкinci qrup yaradılır. Коmmersiya blокunun YmYкdaşlarının bu qrupa cYlb edilmYsinin sYbYbi оndadır кi, mYhz bu blокun mьtYхYssislYri tYsYrrьfat – mьqavilY mьnasibYtlYrindY bilavasitY iştiraк edirlYr vY mьqavilYlYr bağlanarкYn vergi amilini nYzYrY almalıdırlar.

Vergi цdYnişlYrinin planlaşdırılması ьzrY tYdbirlYrY nYzarYt vY bu tYdbirlYrin sYmYrYliliyinin qiymYtlYndirilmYsi nYzarYt qrupu tYrYfindYn hYyata кeзirilir. Qrupun fYaliyyYtinin Ysas mYqsYdi planlaşdırılan vY faкtiкi gцstYricilYr arasındaкı кYnarlaşmaların mьYyyYnlYşdirilmYsidir. Qrup daхili audit хidmYtinin mьtYхYssislYrindYn vY кYnar auditdYn tYşкil edilY bilYr.

DemYк оlar кi, bьtьn hьquqi şYхslYr vY hьquqi şYхs yaratmadan sahibкarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul оlan bьtьn fiziкi şYхslYr bu vY ya digYr dYrYcYdY vergi planlaşdırması ilY mYşğul оlurlar. Vergi цdYmYli vY ya gYliri vY Ymlaкı barYdY bYyannamY vermYli оlan istYnilYn şYхs bu yцnьmdY mьYyyYn işlYr gцrьr. Bьtьn vergi цdYyicilYri bu vY ya digYr dYrYcYdY vergi qanunvericiliyi nоrmalarını цyrYnir vY tYhlil edir, цzьnьn cari vY gYlYcYк vergi оhdYliкlYrini mьYyyYnlYşdirir, vergi faкtоru nYzYrY alınmaqla iqtisadi qYrarların mьхtYlif variantlarının mьqayisYsini aparır.

Vergi цdYyicisi оlan fiziкi şYхs tYrYfindYn vergi planlaşdırması sahYsindY fYaliyyYt adYtYn mьstYqil surYtdY aparılır. MьYssisY vY tYşкilatlarda isY vergi planlaşdırması istiqamYtindY işlYr оnların цz struкtur bцlmYri, yYni mьhasibatlıq, hьquqşьnas vY plan iqtisad şцbYlYri tYrYfindYn aparıla bilYr vY ya vergi planlaşdırması ilY mYşğul оlan şirкYtlYrY hYvalY edilY bilYr.

Кiзiк vY iri mьYssisYlYr vergi planlaşdırmasının hYyata кeзirilmYsi ьзьn mьхtYlif imкanlara maliк оlurlar. İri şirкYtlYr adYtYn vergi planlaşdırması mYqsYdlYri ьзьn хьsusi şцbYlYr saхlayırlar.

Vergi planlaşdırmasının hYyata кeзirilmYsi mьYyyYn хYrclYr tYlYb edir, mYsYlYn, хьsusi YdYbiyyatın alınması, yeni firmaların qeydiyyatı, mYslYhYt хidmYtlYrinin alınması vY s. Buna gцrY dY vergi planlaşdırmasından YldY edilYn sYmYrYni, yYni vergilYrdYn qYnaYt edilmiş vYsaitlYrin mYblYğini bu işlYrin hYyata кeзirilmYsinY sYrf оlunan vYsaitlYrin mYblYği ilY mьqaisY etmYк lazımdır. ЏgYr YldY edilYn хalis sYmYrYnin mYblYği зох deyilsY, оnda bu mYqsYdlYr ьзьn vYsait sYrf etmYyY heз bir lьzum yохdur.

Vergi planlaşdırmasını о zaman sYmYrYli hesab etmYк оlar кi, vergilYrin planlaşdırılması nYticYsindY eldY edilYn qazancın mYblYği bu mYqsYdlY sYrf edilmiş vYsaitin mYblYğindYn qat-qat зох оlsun.

Vergi цdYyicisinin vergi цdYnişlYrinin hYcminin azaldılmasına yцnYlmiş fYaliyyYti qanuni vY qeyri-qanuni оla bilYr. Qanuni fYaliyyYtY qanunvericiliyi pоzmadan vergidYn yan кeзmYк vY qanunvericiliyi pоzmadan vergidYn yayınma aiddir.

Qanunvericiliyi pоzmadan verğidYn yayınma mьYssisYnin fYaliyyYtinin elY tYşкilidir кi, qanuni Ysaslarla vergi цdYnişlYrinin mYblYği minimuma endirilir.

Qanunvericiliyi pоzmadan vergidYn yan кeзmY elY fYaliyyYtdir кi, hьquqi vY ya fiziкi şYхs qanuni hYrYкYtlYrlY цzьnь bu vY ya digYr verginin цdYyicisi кateqоriyasından зıхarır. VergidYn yan кeзmY imкanları vergitutma оbyeкtinin хьsusiyyYtlYri (mYsYlYn, dцvlYt lоtereyalarından YldY edilYn gYlirlYrdYn vergi tutulmur), vergi subyeкtinin хьsusiyyYtlYri (mYsYlYn bir sıra цlкYlYrdY кiзiк mьYssisYlYr fYaliyyYtlYrinin ilк bir neзY ili YrzindY mYnfYYt vergisini цdYmYкdYn azad edilirlYr), vergi sığınacaqlarından istifadY edilmYsi ilY mьYyyYn оlunur.

Qeyri-qanuni fYaliyyYtY vergidYn bilavasitY yayınma vY qanunvericiliyi pоzmaqla vergidYn yan кeзmY aiddir.

VergidYn bilavasitY yayınmaya vergilYrin vaхtında цdYnilmYmYsi, sYnYdlYrin tYqdim edilmYmYsi, vergi gьzYştlYrindYn qeyri-qanuni istifadY edilmYsi, uзоta durmadan fYaliyyYt gцstYrilmYsi vY s. aiddir.

Qanunvericiliyi pоzmaqla vergidYn yan кeзmY vergi цdYnişlYrinin minimallaşdırılmasının elY fоrmasıdır кi, hьquqi vY ya fiziкi şYхs qanunla qadağan edilmiş ьsullardan istifadY etmYкlY цzьnь bu vY ya digYr verginin цdYyicisi кateqоriyasından зıхarır.

BelYliкlY, vergi цdYyicisinin vergi цdYnişlYrinin mYblYğinin minimallaşdırılmasına yцnYldilmiş fYaliyyYt mоdelini şYкil 9.4-dY оlduğu кimi tYsvir etmYк оlar.

Vergi цdYyicisinin fYaliyyYti
Qanuni Qeyri-qanuni

Qanunvericiliyi Qanunvericiliyi BilavasitY Qanunvericiliyi

pоzmadan pоzmadan vergidYn pоzmaqla

vergidYn vergidYn yayınma vergidYn

yayınma yan кeзmY yan кeзmY

ŞYкil 9.4. Vergi цdYyicilYrinin vergi planlaşdırmasına

yцnYldilmiş fYaliyyYt mоdeli.
Vergi qanunvericiliyinin pоzulması hallarının qarşısının alınmasına yцnYldilmiş tYdbirlYrin tYtbiqi vergi planlaşdırmasının hYddini mьYyyYnlYşdirmYyY imкan verir. Bu elY bir hYddir кi, оnu кeзdiкdYn sоnra vergi цhdYliкlYrinin azaldılmasına yцnYldilmiş fYaliyyYt qeyri-qanuni оlur. Dьnya tYcrьbYsindY vergidYn yayınmanın qarşısını almaqla vergi planlaşdırmasının tYtbiq dairYsini mYhdudlaşdıran хьsusi ьsullar var. Bu ьsulları qanunvericiliк mYhdudiyyYtlYri, inzibati tYsir vasitYlYri vY хьsusi mYhкYmY dокtrinaları кimi tYsnifatlaşdırmaq оlar.

Qanunvericiliк mYhdudiyyYtlYrinY vergidYn yayınmanın qarşısını almağa yцnYldilmiş tYdbirlYri aid etmYк оlar. MYsYlYn, subyeкtin vergi цdYyicisi кimi vergi оrqanında qeydiyyata alınmaq vYzifYsi, vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi ьзьn sYnYdlYrin tYqdim edilmYsi vYzifYsi, цdYniş mYnbYyindY gYlirdYn verginin tutulması vYzifYsi, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına gцrY mYsuliyyYtin mьYyyYn edilmYsi vY s.

Vergi оrqanlarının tYtbiq etdiyi inzibati tYsir vasitYlYrinin кцmYyi ilY vergi оrqanları, vergi цdYyicisinin vergidYn yayınmaya yцnYldilmiş fYaliyyYtinY оperativ mьdaхilY etmYк imкanını YldY edirlYr. Vergi оrqanları vergi цdYyicisindY yохlamalar aparmaq vY uyğun sanкsiyalar tYtbiq etmYк barYdY qYrar qYbul etmYк hьququna maliкdirlYr.

Vergi цdYyicilYrinin vergi planlaşdırması sahYsindY qeyri-qanuni fYaliyyYti ilY mьbarizY aparmaq mYqsYdi ilY vergi оrqanları mYhкYmY meхanizmlYrindYn dY istifadY edY bilYrlYr. BьdcY maraqlarının mYhкYmY yоlu ilY mьdafiY edilmYsi dцvlYtin vergidYn yayınmaya qarşı mьbarizYsinin Ysas vasitYlYrindYn biridir.

DцvlYtin vergidYn yayınma ilY mьbarizYsinin aşağıdaкı ьsullarını qeyd etmYк оlar:

«MahiyyYtin fоrmadan ьstьn оlması», yYni sцvdYlYşmYnin hьquqi nYticYsi оnun fоrması ilY deyil, mahiyyYti, mYzmunu ilY mьYyyYn оlunur. VergilYrin цdYnilmYsi mYsYlYsi araşdırılarкYn mьqavilYnin adı deyil, tYrYflYr arasındaкı faкtiкi оlaraq qYrarlaşmış mьnasibYtlYrin хaraкteri hYlledici YhYmiyyYt кYsb edir .

«İşgьzar mYqsYd», yYni YgYr qarşıya qоyulmuş mYqsYdY nail оlunmursa, vergi ьstьnlькlYri yaradan sцvdYlYşmY etibarsızdır.

«VergiyY cYlb edilmY ehtimalı», yYni birbaşa qanunda gцstYrilYn оbyeкtlYr istisna оlunmaqla bьtьn оbyeкtlYr vergiyY cYlb оlunmalıdırlar.

«QanunvericiliкdYкi bоşluqların dоldurulması», yYni dцvlYt vergilYri minimallaşdırmağa imкan verYn bоşluqları dоldurmaqla vergi qanunlarına mьntYzYm оlaraq dьzYlişlYr edir.


9.4. MьхtYlif nцv vergilYrin planlaşdırılması.
Vergi planlaşdırması nцqteyi-nYzYrindYn bьtьn vergilYri aşağıdaкı кimi ьз qrupa bцlmYк оlar:

- sцvdYlYşmYlYrY tYtbiq оlunan vergilYr;

- gYlirlYrdYn tutulan vergilYr;

- Ymlaкdan tutulan vergilYr.

SцvdYlYşmYlYrdYn tutulan vergilYrin gYlirlYrdYn tutulan vergilYrdYn prinsipial fYrqi оndadır кi, birinci sцvdYlYşmYnin ьmumi mYblYğinY tYtbiq оlunur, iкinci isY sцvdYlYşmYdYn YldY edilYn gYlir vY ya mYnfYYtY tYtbiq оlunur. Bu iкi qrup vergilYrin vergitutma bazalarının tYyin edilmYsi arasındaкı fYrq оnların planlaşdırılmasına da mьхtYlif cьr yanaşmağı tYlYb edir. Vergi оrqanları ьзьn sцvdYlYşmYlYrY tYtbiq оlunan vergilYrdY sцvdYlYşmYnin hYyata кeзirilmYsi faкtı Ysas оlduğundan bu vergilYrin planlaşdırılmasında verginin цdYnildiyi yer vY vaхtla manevr etmYк оlar. SцvdYlYşmYnin hYcmi yYni vergitutma bazası isY dYyişmYz кYmiyyYt оlaraq qalır vY alıcının YldY etdiyi mal vY ya хidmYtY gцrY цdYmYyY hazır оlduğu mYblYğin hYcmi ilY tYyin edilir.

GYlirlYrdYn tutulan vergilYr ьзьn hYlledici mоment хalis gYlirin tYyin edilmYsi ьsuludur. Bu ьsul sцvdYlYşmYdYn YldY edilYn ьmumi gYlirdYn bu gYliri eldY etmYкlY bağlı оlan хYrclYrin зıхılmasını nYzYrdY tutur. Vergi цdYnişlYri zamanı Ysas qYnaYt vergi tutulan gYlirin mYblYği tYyin edilYrкYn qanunla зıхılmasına yоl verilYn bьtьn хYrclYrdYn tam vY dьzgьn istifadY edilmYsi hesabına baş verir.

Џmlaкdan tutulan vergilYr adYtYn Ymlaкın dYyYrinin mьYyyYn bir faizi şYкlindY оlur. Џmlaкdan tutulan vergilYrY qanunvericiliкdY nYzYrdY tutulan gьzYştlYrdYn istifadY etmYк yоlu ilY nail оlmaq оlar.

MьYssisY цz daхili planlaşdırmasında balans mYnfYYtinY deyil, mьYyyYn bir yığım gцstYricisinY Ysaslanır. Bu gцstYrici balans mYnfYYtindYn başqa mьYssisYdY yaradılmış hYqiqi YlavY dYyYri dY Yкs etdirir. Bunlar birincisi balansda хYrc кimi gцstYriYln hYqiqi pul yığımlarının bir hissYsidir, mYsYlYn, amоrtizasiya fоndlarına ayırmalar. İкincisi mьYssisYyY mYхsus оlan aкtivlYrin (tYrpYnmYz Ymlaкın, YmtYY ehtiyatlarının, sYhm paкetlYrinin vY s.) dYyYrinin reallaşdırılmamış artımıdır. Ьзьncьsь isY mьYssisYnin dцvriyyYsindY оlan vYsaitlYrdir кi, оnların ьзьncь şYхsY verilmYsi mьYyyYn mьddYtY yubadıla bilYr. MYsYlYn, dцvlYtin mцhlYt verdiyi vergilYrin mYblYği.

HYr bir biznes fYaliyyYti qeydiyyata alındığı yer vY mьYssisYnin tYşкilati-hьquqi fоrması ilY хaraкterizY оlunur. Bu vergi цdYnişlYrinin bir neзY variantını işlYyib hazırlamaq vY оnların iзYrisindYn Yn yaхşısını seзmYyY imкan verir. MYnfYYt vergisi ьzrY ьmumi qayda maкsimal mYnfYYtin vergiyY minimal hYcmdY cYlb оlunan subyeкtY кeзirilmYsidir.

FYaliyyYt zamanı aşağı dYrYcYli vergi sхemi işlYyib hazırlayarкYn hYmişY цdYnişi hYyata кeзirYcYк subyeкti nYzYrY almaq lazımdır. ЏmtYYni mьYyyYn bir yerdY alıb başqa bir yerdY satarкYn belY bir subyeкt кimi YmtYYnin sоn alıcısı зıхış edir.

MYnfYYt vergisini planlaşdırarкYn ilк nцvbYdY istehsal хYrclYrinin satılan mYhsulun maya dYyYrinY daхil edilmYsi ьзьn оlan tYlYblYri qeyd etmYк lazımdır. Bu tYlYblYr aşağıdaкılardır:

« ЦdYnişin tYyinatı» ьzrY bьtьn хYrclYr « ХYrclYrin tYrкibi haqqında qaydalar»la ьst-ьstY dьşmYlidir. Bu isY mьhasibatlığa mьYssisYnin зYкdiyi хYrclYri maya dYyYrinin tYrкibinY daхil etmYyY imкan verir.

İstehsal tYyinatlı bьtьn хYrclYr istehsalın teхnоlоgiyası ilY Ysaslandırılmalıdır (teхnоlоъi кartlar, nоrmalar, smetalar, кalкulyasiyalar vY s. ilY).

ЗYкilmiş хYrclYr цdYniş tapşırıqları, qYbzlYr, зeкlYr vY s. sYnYdlYrlY tYsdiq edilmYlidir.

ЗYкilmiş хYrclYr maya dYyYrinin tYrкibinY daхil edilmYк ьзьn qanuni şYкildY tYrtib edilmYlidirlYr.

ЗYкilmiş хYrclYr bu хYrclYrin зYкildiyi hesabat dцvrьnY aid edilmYlidir.

MYhsulun maya dYyYrinin tYrкibinY daхil edilYn nоrmallaşdırılan хYrclYri, ezamiyyY хYrclYrini, tYmir хYrclYrini, кadrların hazırlanması vY yenidYn hazırlanması хYrclYrini, banк кreditlYri ьзьn faizlYrin цdYnilmYsi хYrclYrini, хidmYti avtоnYqliyyat vasitYlYrinin saхlanılmasına зYкilYn хYrclYri vY s. ayrıca planlaşdırmaq lazımdır.

MYnfYYt vergiyY cYlb edilYrкYn dоndurulmuş оbyeкtlYrin saхlanılmasına зYкilYn хYrclYri, ehtiyatların vY hazır mYhsulun qiymYtdYn dьşmYsi nYticYsindY yaranan itкilYri vY s. nYzYrY almaq lazımdır. Cari planlaşdırma зYrзivYsindY mYnfYYt vergisi ьzrY gьzYştlYrdYn istifadY edilmYsinin mYqsYdYuyğunluğunun

tYhlili dY aparılmalıdır.

Verginin minimallaşdırılması yоlları mьYssisYnin inкişafının taкtiкa vY strategiyası nYzYrY alınmaqla qiymYtlYndirilmYlidir. Зьnкi bugьnкь qYnaYt

sabah maliyyY itкilYrinY vY mьYssisYnin rYqabYt qabiliyyYtinin aşağı dьşmYsinY sYbYb оla bilYr.

MьYyyYn şYrtlYr daхidindY ЏDV-nin цdYnilmYmYsi Ylverişli deyildir. Bu оnunla YlaqYdardır кi, ЏDV-ni YlavY dYyYr (satılmış mYhsulun, yerinY yetirilmiş işin, gцstYrilmiş хidmYtin) dYyYri ilY оnun istehsalı vY satışına (işin yerinY yetirilmYsi, хidmYtin gцstYrilmYsinY) зYкilmiş хYrclYrin fYrq Ysasında deyil, ьmumi dцvriyyY Ysasında tYyin edilmiş vY цdYnilmiş verginin fYrqi кimi hesablayırlar.

ЏDV vY bYzi vergi gьzYştlYrinin mahiyyYti aşağıdaкılardan ibarYtdir:

- ЏDV-nin vergitutma оbyeкti YlavY dYyYr deyil, ьmumi dцvriyyYdir;

- bьdcY mьYyyYn vergi цdYyicilYrinY verilYn gьzYştlYrin YvYzini digYr vergi цdYyicilYrinin hesabına цdYyir;

- ЏDV цdYyicisi оlan şYхs ЏDV-dYn azad оlan şYхsdYn mYhsul alarкYn vY bu mYhsulu sоnradan satarкYn vY ya istehsal mYqsYdlYri ьзьn istifadY edYrкYn, ьmumi dцvriyyY Ysasında hesablanmış ЏDV-ni dцvlYt bьdcYsinY цdYmYlidir. Buna gцrY dY gьzYştlYr bYzYn istYnilYn sYmYrYni vermYyY bilYr, gьzYşt hьququndan istifadY edYn vergi цdYyicilYrinin rYqabYt qabiliyyYtinin aşağı dьşmYsinY sYbYb оlar;

- ЏDV-dYn azad mьYssisYlYrdYn mal almaq daha зох dцvlYt vY Yhali ьзьn Ylverişlidir.

BelYliкlY gьzYşt hьququna nail оlunmazdan YvvYl, ЏDV-dYn azad оlmağın mьYssisY ьзьn коnкret sYmYrYsini mьYyyYnlYşdirmYк lazımdır.

Цz iqtisadi mahiyyYtinY gцrY ЏDV dцvriyyYdYn vergidir. DemYli bu halda оptimallaşdırmanın Ysas vYzifYsi verginin hesablandığı dцvriyyYnin mYblYğindYn зıхılan vYsaitlYrin hYcminin artırılmasıdır.

Mal alarкYn цdYnilmiş ЏDV-nin mYblYğinin bьdcYdYn geri qaytarılması tYlYbinin Ysaslandırılmış şYкildY irYli sьrьlmYsi ьзьn bьtьn hesablamalarda vY цdYniş sYnYdlYrindY malın (işin, хidmYtin) dYyYrini, ЏDV-nin mYblYğini vY цdYnilmYli оlan sоn mYblYği ayrıca gцstYrmYк lazımdır. ЏDV цdYyicilYri ЏDV hesab-faкturası yazmalı vY оnların mьYyyYn оlunmuş qaydada qeydiyyatını aparmalıdırlar. Hesabat dцvrьndY ЏDV цdYyicisindYn alınmış mYhsulun (iş vY хidmYtin) hYcmi nY qYdYr зох оlarsa, bьdcYyY цdYnilmYli оlan ЏDV-nin mYblYği bir о qYdYr az оlacaq. Bu zaman vergi planlaşdırmasının Ysas vYzifYsi hesabat dцvrьndY dYyYri цdYnilmiş nY varsa hamısını hYmin dцvrdY mYdaхil etmYкdir. Bunun ьзьn aşağıdaкılar zYruridir:

- цdYnilmiş bьtьn ЏDV mYblYğini qanunauyğun оlaraq sYnYdlYşdirmYк;

- alınmış qiymYtlilYr ьzrY hesab-faкturaların dYqiq vY dьzgьn uзоtunu aparmaq.

Џmlaк vergisi yькsYк fоndverimi ilY хaraкterizY оlunan iqtisadi subyeкtlYr ьзьn кifayYt qYdYr ağırdır. Оna gцrY dY bu verginin оptimallaşdırılması vergi planlaşdırması zamanı Ysas vYzifYlYrdYn biridir. Џmlaк vergisinin оptimallaşdırılmasında Ysas mYqsYd bцyьк vergitutma bazasının yaranmasına yоl verilmYmYsidir.

Џmlaк vergisi ьzrY цdYnişlYrin azaldılmasını qabaqcadan da, yYni Ymlaк alınıb-satılarкYn dY planlaşdırmaq оlar. Bu mYqsYdlY Ymlaкın alış dYyYri Ymlaкın tam dYyYrindYn aşağı qiymYtY, fYrq isY bu vY ya digYr хidmYtlYrin haqqı кimi rYsmilYşdirilY bilYr.

GYlir vergisinin minimallaşdırılması daha зох bьdcYdYnкYnar fоndlara цdYnişlYrin azaldılması ilY bağlıdır. Bu verginin planlaşdırılmasında aşağıdaкı mYqamlar fYrqlYndirilir:

- işзi heyYtinY birbaşa pul цdYnişlYrinin dYyişdirilmYsi. Bu zaman gYlir vergisinin vergitutma bazasının кiзildilmYsinY pul цdYnişlYrinin mYhsulun istehsal maya dYyYrinY daхil edilYn хYrclYrlY YvYz edilmYsi hesabına nail оlunur. MYsYlYn, mьYssisY цz iqtisadзı vY mьhasiblYrini bahalı dцvrь nYşrlYrlY tYmin edY bilYr vY bu хYrclYri uyğun хYrc maddYlYrinin tYrкibinY daхil edY bilYr.

- bьtьn mцvcud gьzYştlYrdYn istifadY edilmYsi. MYsYlYn, цlкY daхilindY tYhsil vY ya mьalicY haqlarını цdYmYк ьзьn maddi yardımın dYyYri şYrti maliyyY vahidinin 1000 mislinYdYк, хaricdY mьalicY haqlarını цdYmYк ьзьn maddi yardımın dYyYri isY şYrti maliyyY vahidinin 2000 mislinYdYк оlarsa, оnlar gYlir vergisindYn azaddır.

DцvlYt Sоsial MьdafiY Fоnduna sığоrta цdYnişlYrini minimallaşdırdıqda isY aşağıdaкı qaydaları nYzYrY almaq lazımdır:

- sığоrta цdYnişlYri hYr cьr цdYnişlYrdYn tutulmur;

- mьvYqqYti iş qabiliyyYtini itirmYyY gцrY verilYn mьavinYtlYrdYn sığоrta ayırmaları hesablanmır;

- işзilYrY tYbii fYlaкYtlYrY (zYlzYlY, yanğın vY s.) gцrY verilYn maddi yardımlardan sığоrta ayırmaları hesablanmır;

- sYhmlYrdYn alınan gYlirlYrY, dividendlYrY, faizlYrY sığоrta ayırmaları hesablanmır;

- alqı-satqı mьqavilYlYrinY, кreditlYrY sığоrta ayırmaları hesablanmır vY s.