5-ma’ruza. Shevalarning fonetik xususiyatlari. Shevalarda fonetik qonunlar. Shevalarda fonetik jarayonlar. Reja

H undoshi aksariyat shevalarda x undoshining fiziologik tabiatiga moslashadi, lekin shimoliy o‘zbek, qipchoq shevalarida bu undosh talaffuzda bor. Shuningdek, arabcha va forscha so‘zlardagi shu tillarga xos bo‘lgan ﺡ (hoyi hutti), ﻩ (hoyi havvaz), ﻑ (fe) harflarini ifodalaydigan undoshlar o‘zbek tili shevalarining artikulatsion-akustik xususiyatlariga moslashgan.
O‘g‘uz, xususan, Xorazm shevalarida adabiy tildagi q undoshi o‘ziga xos artikulatsiyaga ega. Bu undosh mazkur shevalarda adabiy tildagi k va q undoshlari oralig‘ida talaffuz qilinadi, uni akut diakritik belgisi bilan k kabi ifodalash mumkin:
A:tali'kniŋ ma:lïn ba'ktïm bä:ärdä,
O‘zi durmïjïn u:atadï sä:ärdä.
Biširän a:šlari gö:znüŋ ja:šïnnan,
Ča'kma'k ta:š na:nïn bärär nã:ãrdä (Qo‘shiqdan).
Bu misolimizdagi a:talï’k, ba'ktïm, ča'kma'k so‘zlaridagi 'k undoshi Xorazm va ba’zi o‘g‘uz tillariga ham xosdir. Undoshlar artikulatsiyasi, palatalizatsiyasi, vel(y)arizatsiyasi jadval asosida tushuntiriladi.

Artikulatsiya o‘rni

sonor

jarangli

jarangsiz

Palatal