1-Mühazirə Elm və texnikanın fəlsəfəsinin predmeti

E.Husserl. Experience and Judgement, Churchill, J. S., and Ameriks, K., translators. London: Routledge. 1973.
⁵ E.J.Lowe. The self as a psychological substance. – Non-Cartesian dualism // Philosophy of Mind. New York, Oxford University Press, 2004, pp. 851-852.
⁶ Э.Гуссерль. Кризис европейских наук и трансцендентальная феноменология, c.
127-128.
⁷ S.Khalilov. Philosophy, science, culture. Their peculiaritie in the East and the West.
CA&CC Press^©, Stockholm 2008, pp. 76-106; S.Khalilov. Al-Suhrawardi’s Doctrine and Phenomenology. Islamic Philosophy and Occidental Phenomenology on the Perennial Issue of Microcosm and Macrocosm. Dordrecht, Springer, 2006, pp. 262-276; S.Khalilov. About the correlation of the memory and remembrance in the structure of the soul. Analecta Husserliana. v CI. // Memory in the ontopoiesis of life. Springer, 2009. pp. 243-253.

Dövr Qərb fəlsəfəsi orta əsr sxolastik fikrindən azad olmağa çalışsa da, onun metodologiyasından yaxa qurtara bilməmişdir. Empirizm ilə rasiona- lizm arasında mübarizə ilə yanaşı, həm də bir ittifaq yaradılması və müasir Qərb elmi düşüncəsinin bütöv mənzərəsinin formalaşması yolu elm fəlsə-

1
fəsinin tarixinə dair bir sıra tədqiqatların əsas predmetidir.8 Ümumiyyətlə,

9
müasir düşüncənin mifik təfəkkürdən başlanması və rasionalizmin misitik düşüncə ilə tarixi əlaqələrinin öyrənilməsi də müasir elmi təfəkkürün qay- naqlarını araşdırmaq baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. F.Kessidinin bu problemə dair tədqiqatı² əsasən antik dövrdə elmi-fəlsəfi fikrin forma- laşmasında qeyri-elmi başlanğıcların rolunu əhatə edir. Orta əsrlərdə rasio- nalizmin taleyi və onun elmi düşüncənin formalaşmasında rolu məsələləri də müasir elmin qaynaqlarının müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir. Xüsu- sən İslam Şərqində təfəkkürün yeni keyfiyyətli mərhələyə keçidi, elmin
fəlsəfədaəsn ayrılm ının sürətlənməsi məsələləri böyük aktuallığa malik-

9

4
dir. ³ Müasir dövrdə nəinki elm və fəlsəfənin, el və dinin də eyni baxış bu- cağında, rasionalizmin alternativ təzahürləri kimi nəzərdən keçirilməsi həm elm tarixi, həm də fəlsəfi fikir tarixi baxımından böyük önəm kəsb edir. Məhəmməd İqbalın, Seyid Hüseyn Nəsrin bu sahədəki tədqiqatları elmşünaslığın da problematikası ilə əlaqəlidir.9
Bundan başqa, mövhumatla mübarizə kampaniyası çərçivəsində mis- tisizmin də təzahürləri istisna edilmiş, rasionalizmin təntənəli yürüşü hər cür irrasionalizmə biganəlik əhvalı yaratmışdır. Məntiqi təfəkkür və geniş miqyaslı empirik tədqiqatların ittifaqından yaranan Yeni Dövr düşüncəsi dünyagörüşünün də dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. Elmin hegemonluğu
dövrü başlamış və hər cür dini-mistik tiənzakhöülrg elm əsində qalmışdır.
Orta əsrlərdən Yeni Dövrə keçid prosesini və bu zaman rasional və irrasio- nal düşüncə arasındakı dinamik münasibətləri təhlil edən K.Bünyadzadə

¹ М.А.Киссель. Судьба старой дилеммы. Рационализм и эмпиризм в буржуазной философии ХХ в. М., «Мысль», 1974;П.Д.Шашкевич. Эмпиризм и рационализм в философии Нового времени. М., «Мысль», 1976.

² Ф.Х.Кессиди. От мифа к логосу. М., «Мысль», 1972.
³ Е.А.Фролова. Рационализм в арабо-мусульманской философии // Рационалисти- ческая традиция и современность: Ближний и Средний Восток. М., Наука, 1990, с. 3-22. ⁴ M.Iqbal. The Reconstruction of Religious Thought in Islam. Kitab Bhavan, 2000; S.H.Nasr. Knowledge and the Sacred, Edinburgh, 1981; К.А.Хромова. Концепция синтеза науки и религии современного иранского философа С.Х.Насра // Рационалистическая
традиция и современность: Ближний и Средний Восток, с. 223-242.

9
yazır: “Dövrün filosofları fəlsəfəni nəinki dinin xidmətindən azad etdilər, hətta ümumiyyətlə ondan uzaqlaşdırmağa çalışdılar və elmin, texnikanın inkişafı bunun üçün əlverişli zəmin hazırlamış oldu”.¹ Bununla belə, fəlsə- fə o dövrdə bir-birinə nəzərən müstəqil surətdə mövcud olan elm və din arasında əlaqələndirici rol oynayırdı. Elm getdikcə daha çox rasionallaşsa da, insan idrakının imkanlarının məntiqi təfəkkür çərçivəsindən kənara çıxdığını fəlsəfə ona xatırlatmaqla yanaşı, həm də gələcək elmin inkişaf
potensialbınöıynüdkamha ənbələrini nişan verirdi.
Orta əsr islam fəlsəfəsində işlənib-hazırlanmış fərqli dünyagörüşü və fərqli metodologiya aşkar və ya qeyri-aşkar şəkildə Qərb düşüncəsinə keç- miş, amma aparıcı xətt kimi deyil, ikinci planda inkişaf etmişdir. Q.Leyb- nisin, N.Malbranşın bir sıra ideyaları yeniplatonçuluqla yanaşı, həm də is-
lam fəlsəfi fikrinin bir növ davamı kimi Qərbdə də yayımlmmışadır. A ən
böyük qayıdış fenomenologiyadır. Belə ki, məhz fenomenologiya empiriz- min və sensualizmin fövqünə qalxmaqla yanaşı, rasionalizmin də fövqünə qalxmağa cəhd göstərmişdir. Bu, əslində idrakın mahiyyətini kənar şeylə- rin təbiətində deyil, insanın öz təbiətində, daha doğrusu, insan ilə dünya arasında universal kosmik rabitədə axtarmaqla bir növ Platon epistemolo- giyasına qayıdış, inikas təliminin yenidən “tanıma” mexanizmi ilə əvəzlən- məsi cəhdidir.

Yeni biliklərin və nəzəriyyələrin elmi ictimaiyyət üçün əlçatan, anla- şılan bir dilə salınması elmin özünün ictimailəşməsinə, tətbiq üçün “açıl- masına” xidmət edir. Rasionallaşmayan, elmi ictimaiyyətin qəbul etdiyi bir dildə, ənənəvi elmi terminologiyadan istifadə etməklə nəşr olunmayan bir bilik, yaxud ideya, nəzəriyyə elmə aid hesab olunmur. Kimin isə fərdi- subyektiv aləmində mövcud olan, elmin öz dilində, yəni müvafiq termino- loji kontekstdə ifadə olunmayan hər hansı fikir hadisəsi hələ böyük elmin, ümumictimai elm hadisəsinin tərkibinə daxil deyil. Görünür, məhz bu sə- bəbdəndir ki, bir çox alimlər elmi dilə, ümumiyyətlə dil faktına çox böyük əhəmiyyət verirlər və burada dilçilərin məna axtarışı ilə elmşünasların ade-

2
kvat söz axtarışı bir-birini tamamlayır.9 “Söz və məna”, “işarə və məna”

¹ K. Bünyadzadə. Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk. Bakı, 2006, s. 108.

² Л.Витгенштейн. Логико-философский трактат, М., Лотос, 1999; Л.Витгенш- тейн. О достоверности //Философские работы. Часть 1, М., Гнозис, 1994, с. 323-405;