1-Mühazirə Elm və texnikanın fəlsəfəsinin predmeti

Elmi axtarış azadlığı və tədqiqatçının məsuliyyəti

Müasirelmdə təkcə buradaməşğulolanişçilərinbir-birilə münasibətlərideyil, həmdə onlarilə bütövlükdə cəmiyyətarasındamünasibətlərxüsusi əhəmiyyətkəsbedir. Soıumcuqrupdanolanməsələləraliminsosialməsuliyyətiilə bağlıdır. Qeydedəkki, buproblemhazırdadahaaktualdır. Lakinbuoqədərdə təzə məsələ deyildir. Elmiidrakınmövcudolduğubütündövrlərdə zəkanıngücünə inamaşağıdakı qəbildənolan şübhələridoğurmuşdur; elminnailiyyətlərindənnecə istifadə olunacaqdır? Onlarinsanların əleyhinə yönələ bilərlərmi? Busuallar əsrlərboyudavametsə də, müxtəlifdövrlərdə onlaraveriləncavablarbirmənalı olmamışdır. Hələ antikfəlsəfədə həqiqətilə xeyirxahlığın əlaqəsinə diqqətyetirilirdi. Göstərilirdiki, bilikilə əxlaqbir-birindənayrılmazdır. Əgərkimsə bədxahlıqedirsə, buonunelmsizliyindənirəligəlir. Elmliadamheç vaxtaxmaqhərəkətetməz. Etikrasionalizmadlananbutəlimdə elm, idrakxeyirxahlığın, ağıllı həyatınzəruri şərtikimigötürülürdü. Digərtərəfdənbelə təsəvvürolunurduki, elmxeyirxahlığın, etiknormalannməzmununamühümtərkibhissə kimidaxildir. Bufikirlərsonralaravropamədəniyyətində davamvə inkişafetdirildi. Onlar öz əhəmiyyətinibugün üçündə saxlayır. Müasirelm çoxsürətlə inkişafedir. Buxüsusəndə onuninsanorqanizmi, beynivə fəaliyyətiilə bağlı sahələrə aiddir. Söhbətbirincinövbədə genmühəndisliyindən, biotibbiaraşdırmalardanvə biotexnologiyadangedir. Hazırdabuelmlərorqanizmlərinirsi}^ətmexanizminə çoxböyükdəyişdiricitəsiretməkgücündədir. Onlarhəttaxassələriirəlicədənməlumolanorqanizmlərimühəndisquraşdırmayoluilə əldə etməkhəddinə gəlibyaxınlaşmışlar. Bununla əlaqədarolaraqelminmüxtəlifsahələrində tədqiqataparanalimlərinsosialməsuliyyətiməsələsi çoxciddi şəkildə qarşıya çıxır. Məhzbununnəticəsidirki, 1975-ciildə dünyanınaparıcı alimlərikönüllü surətdə razılığagəldilərki, genmühəndisliyinininsanhəyatı üçüntəhlüicəliolannəticələri üzərində moratoriyaqoyulsun. Bumoratoriyayagörə genmühəndisliyininmüəyyənqisimməsələlərinintədqiqimüvəqqətidayandırıldı. Həmindövrdənetibarənbirsıraelminailiyyətlərin (əvvəllər çətintapılandərmanpreparatlarınınsayının çoxalması, insulin, boyhormonlarının, bir çoxantibiotiklərinaşkaredilməsi, kəndtəsərrüfatı elmininnailiyyətləri, genləridəyişdirməklə insanlannağırirsixəstəliklərdənsağalmasını təminedən üsullarvə sair) praktikihəyatakeçirilməsi ətrafındageniş mübahisələrdavametməkdədir. Xüsusəndə yeyintisənayesivə kimyadagenmühəndisliyimetodlarınıntətbiqi əsasındabiotexnologiyanıninkişafı, insanıngenetikasındabaş verənyüksəliş ilə əlaqədarhəminnailiyyətlərdə insanınvə bəşəriyyətingələcəyi üçünpotensialtəhlükə olduğudiqqətmərkəzinə keçdi. Buyenilikləroqədərgeniş və dərinxarakterdaşıyırvə böyüktəsirgücünə malikdirki, onuntətbiqində eksperimentaparanınburaxdığı cüzibirsəhv, yaxuddalaboratoriyaişçilərininişibilməməsi üzündənyolverilənxırdabirqüsurgələcəkdə düzəldilməsimümkünolmayanböyüknəticələrə və bədbəxtliklərə gətirib çıxarabilər. Bundan əlavə həminelmiyeniliklərinhərbiməqsədlər üçünistifadə olunması təhlükəsidə mövcuddur. Yuxandadeyilənlərsübutedirki, hazırdaelmitədqiqatlarınaparılmasındamövcudolansərbəstlikvə azadlıqliə tədqiqatçınmsosialməsuMyyətinla əlaqəsiproblemi çoxkəskin şəkildə qarşıdadurar. Qeydolunmalıdırki, buikitərəfindialektik əlaqəsininyenitərzdə mənalandıniması və nəzərə alınması sondərəcə zəruridir. Bununla əlaqədardiskussiyalardabəzənbelə birfikrə rastgəlinirki, elmiaxtanş azadlığı qorunubsaxlanılmalıdır. Buprinsipböyüktarixi ənənəyə malikdirvə doqmatizmə, cəhalətə və fanatizmə qarşı mübarizədə misilsizroloynamışdır. Həmindövrlərdə də aliminməsuiij^yətimövcudolm.uşdur. Buməsuliyyəttədqiqatçınınyoxlanılmıış və əsaslandınimış biliklər əldə etməsivə onlarınyayılmasındaifadə olunmuşdur. Tədqiqatazadlığı ilə məsuliyyətarasındakı o ənənəvimünasibətlərbugündə qorunubsaxlanılmalıdır. Bunagörə də guyaelmi-tədqiqatsərbəstliyiilə məsuliyyətin əlaqəsiproblemini şişirtməyə oqədərdə ehtiyacyoxdur. Əslində buqəbildənolanrəylərgünümüzünreallıqlarımlazımıncaqiymətləndirmirlər. Bugünkü şəraitdə elmiaxtarış azadlığı ilə məsuliyyətinmünasibətiproblemininmahiyyətiköhnə məzmunilə məhdudlaşabilməz. O, tamamilə yenimənavə miqyaslaralır, indikidövrdə elmiazadlığınsərbəstliyini, mütləqelmitədqiqatıngəıəcəKdə lOiəGƏ oiıəcəyı müxiəof {ınüsoətvə məmi ıstıqamətıyı nəticələrkontekstində götürməktələbolunur. Elminsosial-etikproblemlərinə dairmüasirdiskusiyalardadigərbirifrathəddde özünü göstərir. Onuntərəfdarları iddiaedirlərki, elmitədqiqatlarınistiqamətlərivə nəticələri üzərində ciddinəzarəthəyata, keçirilməlidir. Buradaheç birazadlıqdanvə sərbəstlikdənsöhbətgedə bilməz. Hər şeyvahiddövlətrəhbərliyinə tabeolmalıdır. Əlbəttə buqəbildənolanbaxışlaradahaqqqazandırmaqolmaz. O, elminhüdudlarımməhdudlaşdınrvə onuninkişafınaciddi əngəltörədir. Odurki, buikiifrathəddarasındaağıllaseçilmiş aralıqvariantı məqbulhesabolunmalıdır. Söhbətondangedirki, əsrlərboyudavametmiş və mütərəqqiroloynamış elmitədqiqatınqeyri-məhdud şəkildə azadlığı ideyası bugünkü şəraitdə qeyd-şərtsizqəbulolunabilməz. Buazadlıqmütləqelmifəaliyyətlə məşğulolanınsosialməsuliyyətiilə əlaqələndirilməlidir. Məsuliyyətsizazadlıqelmininkişafı və bütövlükdə cəmiyyət üçün çoxağırnəticəiərtörədə bilir. Bunagörə də elmifəalliyyətdeazadməsuliyyətliiikprinsipi əsasgötürülməlidir. Müasirelmi-texnikitərəqqidövrümüzündanılmazreallığıdır. O, genişləndikcə cəmiyyətdə misilsizimkanlarvə yenilikləryaradır. Onuntəsirilə ictimai əməyinməhsuldarlığı sürətlə artır, istehsalınmiqyası durmadangenişlənir. Məhzelmi-texnikiinqilabsayəsində insanlartəbiətqüvvələrinə dərindənyiyələnirvə onlardan özməqsədləri üçünsəraereliistifadə edə bilirlər. Elmiinkişafa əsaslananolanictimaihəyatınsahələrində irəliyə doğru 3diksəliş imkanları əldə edilir. Bununlayanaşı müasirelmi-texnikitərəqqibirsıratəhlükəliictimainəticələrdə doğurur. Yaxınkeçmişə qədəro, sonsuzdərəcədə təriflənir, onabütünictimaiproblemlərihəlledə biləcəkyeganə qüvvə kimibaxılırdı. Ssiyentizm (elmilikdeməkdir) adlananbumövqeelmə, xüsusəndə onuntəbiətşünaslıqsahəsinə mütləqsosialsərvətkimiyanaşırdı. Hazırdabunatamamilə əksolanantis-siyentizm (elmə zidd) xəttdə mövcuddur. Həminxəttintərəfdarları göstərirlərki, elmilecəmiyyətinməqsədvə mənafelərində həllolunmazziddiyyətləryaranmışdır. Elmin etik normaları ümumbəşəri sosial-etik normalara və humanist prinsiplərə tamamilə yaddır. Elmi axtarışlar çoxdan mənəvi nəzarətdən kənara çıxmışdır. Bu xətti müdafiə edənlər müasir cəmiyyətdə elmi nailiyyətlərin törətdiyi mənfi nəticələrə dair faktlar (kütləvi qırğın silahlannm yaradılması, əhalinin xeyli hissəsinin acından ölməsi, elmin tətbiqindən törənən özgələşmə, məhrumiyyətlər, ətraf mühitin çirklənməsi və sair) əsas götürürlər. Əlbəttə elm-texniki tərəqqi cəmiyyət həyatındakı ziddiyyətləri nəinki tam həll etmir. Əksinə, buraya bəzən yeni-yeni ziddiyyətlər və çətinliklər də əlavə edir. Lakin bütün bunlara əsaslanaraq onun ictimai inkişafda böyük rolunu inkar etmək doğru olmazdı. Odur ki, hazırda elmi-texniki tərəqqini dayandırmaq haqqında təkliflər gülünc görünür. Həm elmi-texniki tərəqqini mütləqləşdirən, həm ona tam qarşı çıxan baxışlara haqq qazandırmaq olmaz. Müasir cəmiyyətdə yeganə düzgün yol elmi-texniki tərəqqinin müxtəlif nailiyyətlərini həyata keçirərkən, elmi tədqiqatların istiqamətlərini müəyyənləşdirərkən onların törədə biləcəyi gələcək nəticələri irəlicədən nəzərə almaqdır. Bu barədə təkcə elmi dairələrdə deyil, həm də geniş kütlə içərisində demokratik müzakirələr və diskusiyalar keçirilməli, əksəriyyətin rəyi əsas götürülməlidir. Deyilənlər elmi işçinin, tədqiqatçının sosial məsuliyyətim ifadə edir. Bu məsuliyyət onun elmi axtarışları cəmiyyətin ümumi mənafeyinə tabe etməyə, əldə etdiyi elmi nəticələrin tətbiqindən törənəcək mənfi meyllərə görə cavab verməsini nəzərdə tutur. Buradan aydın olur ki, elmi axtarışların müınkün olan hədlər daxilində azadlığı və sərbəstliyi ilə onun ictimai nəticələrinə görə məsuliyyətin dialektik vəhdəti əsas götürülməlidir.