1-Mühazirə Elm və texnikanın fəlsəfəsinin predmeti

Mühazirə-9

Mühazirə-9

Elmi-texniki tərəqqi inkişafın social dəyərləri.

ELM-TEXNİKA-İSTEHSAL:

ƏLAQƏ VƏ VƏHDƏT

• 
  İnsanın təbiətlə qarşılıqlı təsiri: seyr və praktika
  
• 
  Texnika anlayışı
  
• 
  Texnika və texniki tərəqqi
  
• 
  Elmi-texniki tərəqqi və elmi-texniki inqilab
  
• 
  Elm və texnikanın nisbi müstəqillik şərtləri və əlaqə formaları
  

Elmi biliklərin əsasında əməli fəaliyyət dayanır.
Qədim dövrün balladası


Əməli fəaliyyətin əsasında elmi bilik dayanır.
Yeni dövrün balladası

İnsanın təbiətlə qarşılıqlı təsiri: seyr və praktika

Koqnitiv və praktiki biliklərin formalaşması və qarşılıqlı təsirlərini yalnız insanın yaranması və təbiətlə əks əlaqəsi kontekstində nəzərdən ke- çirmək olar. Bu məqsədlə homo sapiensin tarixi genezisinə nəzər salaraq insanın, xüsusən də onun şüurunun və özünüdərk prosesinin formalaşma- sında seyrin və praktik fəaliyyətin rolunu təhlil etmək lazım gəlir.

İnsan sadəcə təbiətin bir hissəsi olmadığından, təbiətlə insanın qar- şılıqlı təsirlərindən yalnız insanın təbiət hadisələri çərçivəsindən kənara çı- xaraq keyfiyyətcə yeni əlamətlər əldə etməsi kontekstində söhbət aparmaq mümkündür.
İnsan yalnız şüura və yaradıcı başlanğıca malik olması sayəsində tə- biətdən qismən ayrıla və ona qarşı dura bilmişdir. Onun təbiətə, bütövlük- də maddiyyata qarşı durması mənəviliyin bir növ rəmzi kimi çıxış edir. Bu mənada onun təhlili mühüm fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edir. Bundan başqa, onların arasındakı qarşılıqlı təsirlərin strukturu və mexanizminin üzə çıxa- rılması, insanın təbiətlə qarşılıqlı təsirlərində vasitə rolunu oynayan keçid mühitinin təhlili də çox vacib məsələlərdən biridir.
Təəssüf ki, müasir fəlsəfi ədəbiyyatda insanın təbiətlə qarşılıqlı tə- sirləri problemi əsasən cəmiyyətin təbiətlə qarşılıqlı təsirləri problemi kon- tekstində araşdırılır. Problemin təhlilində çox vaxt ya vulqar antropolo- gizm, ya da vulqar sosiologizm üstünlük təşkil edir. Fərdi insan fəaliyyəti- nin bir çox aspektlərinin fəlsəfi təhlili aparılmamışdır (onlar əsasən psixo- loji ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır).
Biz insanın ictimai münasibətlər kontekstində təbiətlə qarşılıqlı tə- sirlərinin, habelə fərdin idraki fəaliyyətinin başqa fərdlərin fəaliyyəti ilə, bütövlükdə hakim ictimai münasibətlərlə sıx bağlı olması fikri ilə mübahi- sə etmirik. V.J.Kelle yazır: “Geniş fəlsəfi mənada elmi biliyin sosiallığı in-



1
sanın gerçəkliyə idraki münasibətinin sosial vasitələnmiş olmasının nəti- cəsidir. Elmi bilik yalnız cəmiyyətdə mövcud olub işləyir, inkişaf edir, icti- mai mədəniyyətin bir elementini təşkil edir, onun tələbatını ödəyir. İnsanın dünyanı dərk etməsi mahiyyət etibarı ilə cəmiyyətin dünyanı dərk etməsi- dir”5 .

5
Bu və bütün sonrakı mülahizələrində V.J.Kelle diqqətini insanı əsa- sən təbii varlıq kimi, onun mənəvi qabiliyyətlərini isə yalnız onun cismin varlığının xassələri kimi nəzərdən keçirən “metafiziki antropoloji materia- lizm məntiqi olaraq bu qənaətə gəlirdilər ki, “idrakın subyekti yalnız mad- di varlıq olan, onu təbiəti qavramağa və dərk etməyə qadir edən hisslərə və zəkaya malik fərddir”².
Fəaliyyət əslində ictimai xarakter daşısa da, insanın sosial mahiyyəti heç də onun bioloji, təbii başlanğıca malik olmasını istisna etmir. Bundan başqa, burada bizi maraqlandıran insanda təbii olanla sosial olanın nisbə- tindən daha çox mənəvi olanla təbii və sosial olanın nisbətidir. Bu, proble- min ən az öyrənilmiş sahəsidir.
Fərdi olanın sosial olanda “əridilməsi” nəticəsində fərdlə cəmiyyət arasındakı ziddiyyətləri xarakterizə edən bütöv bir sahə tədqiqatın predme- tindən kənarda qalmış olur. Bundan başqa, cəmiyyətlə təbiət arasında qar- şılıqlı təsirlərin qərarlaşması, fərdi olandan ictimai olana yüksəliş bütöv bir tarixi dövrü əhatə edir. Bunu nəzərə almadan idraki fəaliyyətlə dəyişdirici fəaliyyətin yaranması və diferensiasiyası prosesinin tam mənzərəsini ya- ratmaq mümkün deyil. (Çox vaxt biz cəmiyyətin insana münasibətdə nə isə kənar bir şey olduğunu unuduruq. Şüurlu varlıq kimi insan özünü tək təbi- ətdən deyil, bütövlükdə maddiyyatdan, o cümlədən obyektiv mövcud olan ictimai münasibətlərdən ayırır).
Eyni zamanda bu problemlə məşğul olan tədqiqatçılar bir qayda olaraq insanın təbiətlə qarşılıqlı təsirlərinin nəticələrinin təhlilindən uzağa getmirlər. Halbuki, bir çox problemlərə, xüsusən də koqnitiv və praktiki biliklərin genezisi probleminə işıq salmaq üçün “insan-təbiət”, “cəmiyyət- təbiət”, “insan-cəmiyyət-təbiət” sistemləri çərçivəsində qarşılıqlı təsirlərin strukturunu təhlil etmək lazım gəlir. Bu sistemləri təhlil edərkən onların qeyri-reflektiv olduqlarını və bu səbəbdən də əlavə parametrlərin meydana
¹ Келле В.Ж. Наука как компонент социальной системы. М., 1988. с.11.
² Yenə orada.
gəldiyini nəzərə almaq lazımdır. N.N.Moiseyev yazır: “Bütün ictimai, is- tehsal, sosial orqanizmlər qeyri-reflektiv orqanizmlərdir. “Bioloji” halqala- rı olan hər bir texniki idarəetmə sistemi də qeyri-reflektiv sistemlər sırası- na aiddir. Bu gün elm onların təhlili və layihələşdirmə üsullarını verməli-
1
dir”.5 N.N.Moiseyevin fikirlərinə görə, qeyri-reflektiv sistemlərin təhlilin-

5
də yalnız sosial deyil, həm də insanı biososial varlıq kimi xarakterizə edən bioloji parametrləri də nəzərə almaq lazımdır. “İctimai sistemlərin fərd, qrup, sosial-iqtisadi təşkilatlar kimi ayrı-ayrı halqalarının öz məqsədlərinin olması faktının lazımınca qiymətləndirilməməsi planlaşdırma və idarəetmə sisteminin səmərəliliyini aşağı sala bilər. Bu məqsədlər (arzular, meyllər) obyektiv olmaqla cəmiyyətin bütün elementlərinə məxsusdır; onlar insanın təkamül və tərbiyə prosesində formalaşan xassələri ilə şərtlənir...” ²
İnsanın bioloji, təbii başlanğıcı ilə bilavasitə bağlı olan məhz bütün sosial münasibətlərin əsasında duran maddi tələbatdır. Buna görə də insan- la təbiətin məqsədyönlü qarşılıqlı təsirləri prosesində insanın fərdi tələbat- ları və təkamül etməkdə olan bioloji (psixi) imkanları üstünlük təşkil et- mişdi. Cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı təsirləri insanla təbiətin məqsədyönlü qarşılıqlı təsirlərinin qərarlaşmasında yalnız növbəti bir mərhələ olmuşdur. Bu prosesin insanın hələ subyekt kəsb etmədiyi ilk pilləsini isə insanın biopsixoloji xüsusiyyətlərini nəzərə almadan izah etmək mümkün deyil.
Problemi daha ətraflı təhlil etmək üçün bütövlükdə insanla təbiətin (sonralar isə cəmiyyətlə təbiətin) müəyyən zaman kəsiyində qarşılıqlı təsiri prosesini aşağıdakı iki prosesə ayrımaq lazımdır: təbiətin insana təsiri və insanın təbiətə təsiri. Təbiət hadisələrindən fərqli olaraq sosial hadisələrdə, o cümlədən insanın şüurlu bir fenomen kimi iştirakı ilə baş verən istənilən başqa bir prosesdə təsir və əks-təsir yalnız böyük zaman intervalı hüdudla- rında determinasiya olunur, yəni oların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələri təsi- rin göstərildiyi anda üzə çıxmır. Buna görə də sosial proseslərdə hər bir tə- rəfin hər bir zaman kəsiyində təsirini ayrıca araşdırmaq lazımdır.
Nəzərdən keçirdiyimiz halda təbiətin insana təsiri duyğu orqanları vasitəsilə baş verir və müvafiq hissi obrazların yaranması ilə başa çatır. Öz növbəsində bu hissi obraz artıq fəaliyyətdə olan dinamik informasiya sisteminə qoşularaq idrak prosesinin tərkib hissəsinə çevrilir. Odur ki, əks


¹ Н.Н. Моисеев. Слово о научно-технической революции. М., 1985. с.81.
² Yenə orada, s. 82-83.

əlaqə bütövlükdə insanın maddi aləminin durumu ilə, bu obrazın idrak prosesinin tendensiyaları ilə vasitələnir.

Burada çox vacib bir məqama diqqət yetirmək lazımdır: inikasla, obyektiv gerçəkliyin insana təsir prosesinin istiqaməti ilə sonrakı idrak prosesinin istiqaməti bir-biri ilə üst-üstə düşmür. İnsanın təbiətə, bütövlük- də obyektiv gerçəkliyə əks-təsiri yalnız müəyyən müddətdən sonra – insan artıq daha yüksək mənəvi, informasiya-idraki səviyyəyə çatdıqda – baş ve- rir. Məsələyə bu cür yanaşdıqda daha bir məqamı nəzərə almaq lazım gəlir. Təfəkkürün, ali idrak fəaliyyətinin subyekti insandırsa, təbiətin insana təsi- rinin, o cümlədən, informasiya təsirinin subyekti təbiətdir. Xarici mühitin verdiyi informasiya insanı onun iradəsindən asılı olmayaraq dəyişir, mənə- viliyin yeni səviyyəsinə yüksəldir. Bu məqamda insan obyekt rolunda çıxış etmiş olur. Belə olduqda insanı subyekt kimi nəzərdən keçirən ənənəvi ya- naşmaya dəyişikliklər gətirmək lazım gəlir. Bu, bir növ anlaşmazlığa səbəb ola bilir. Lakin məsələyə tarixi yanaşdıqda anlaşmazlıqlara əsas qalmır. Bunun üçün insanın tarixəqədərki dövrünə qayıtmaq lazımdır. Hələ insanın yaradıcı, şüurlu fəaliyyətin subyekti kimi çıxış etmədiyi dövrdə də təbiət ona təsir göstərirdi (duyğu orqanları vasitəsilə). İnikas materiyanın xassəsi olduğundan, ali heyvanlar eynilə insandakı kimi duyğu orqanlarına malik olduğundan inikasın ali formasını inikas prosesinin tarixi inkişafından ayırmaq düzgün olmazdı. İnikasın bütün səviyyələrində mərkəzi kom- ponent (xarici təsirin əks olunduğu predmet) obyekt rolunda çıxış edir. Subyekt rolunda isə təsirin mənbəyi, maddi mühit (bizim mövzu baxımın- dan – təbiət, obyektiv gerçəklik) çıxış edir. İnikasın hər bir ali formasının, keyfiyyətcə daha inkişaf etmiş mərkəzin yaranmasının səbəbləri, bir tərəf- dən, mühitin təsiri olmuşdusa, digər tərəfdən, əks təsir prosesində müxtəlif struktur səviyyələrinin getdikcə daha çox iştirak etməsi olmuşdur. Əks
təsirin nizamlanmış şəkildə vasitələnməsi inikasıns ali əviyyəsinin əlaməti
və şərti kimi çıxış edir. Deməli, xarici amillərlə yanaşı, mərkəzi kompo- nentin xarici mühitin, təbiətin təsiri altında açıqlanan daxili hərəkətverici qüvvələri də nəzərə alınmalıdır. Məsələyə bu cür yanaşdıqda təfəkkür in-
sanla təbiətin qarşılıqlı təsirləri kontekstindrəinəkvsastəitsəi lənmə siste-
mi kimi çıxış etmiş olur. Passiv inikasla təfəkkür vasitəsilə əks təsirin ak- tivləşdirilməsi prosesinin nisbəti probleminin bu cür qoyuluşu hərtərəfli və dərin təhlil tələb edir ki, bu da tədqiqatımızın vəzifələrindən kənara çıxır. Bundan başqa, bu problem hələ ki, lazımi fəlsəfi təhlili aparılmayan başqa

səviyyələrdə və başqa formalarda da təzahür edir. Bu kimi problemlərə kitablardan, başqa insanlardan və s. informasiyanın əldə edilməsini aid et- mək olar. Burada informasiyanı qəbul edən insan təsirin obyekti kimi çıxş edir, subyekt rolunu isə müəllim, başqa alim, alimlər birliyi, kitab müəllif- ləri oynayır. Hər bir halın incəliklərinə varmadan, subyekt-obyekt münasi- bətlərinin ümumi struktura malik olduğunu vurğulamaqla kifayətlənmək istərdik. Lakin əsas məsələ ətraf mühitin və digər bilik mənbələrinin insana təsiri prosedurunun gerçəklikdə yer almış daha mürəkkəb proseslərin hissəsi kimi nəzərdən keçirilməsidir.

Təbiətin insana təsiri (passiv inikas) tarixən ilkin olmaqla insanla tə- biətin qarşılıqlı münasibətlərinin sonrakı mürəkkəbləşmə (vasitələnmə) prosesində səhnədən getmədi: o, mühüm komponentlərdən biri kimi yeni struktura qatıldı. Tamamilə yeni bir təsirin – insan təsirinin meydana gəl- məsi və bütün istiqamətlərdə insanın fəallığının artması ilə əlaqədar insan- la təbiətin qarşılıqlı təsirlərinin strukturundakı bu ilkin element kölgədə qalmış, tədqiqatçıların nəzərindən qaçmışdır.
“Spesifik insan fəaliyyəti” insanın xarici aləmə vasitələnmiş təsiri-
dir. Mahiyyət etibarı il,ə əbu vvəlki təsirin nəticələrinə, insanın aldığı in-
formasiyaya əsaslanan əks təsirdir. Buna görə də insan fəaliyyətinin spesi- fikliyinə hələ ki, toxunmadan, inikas prosesinin xarakterinə bir daha qayıt- maq lazım gəlir. Artıq şüurluluq statusunu əldə etmiş insan təbiətin in- formasiya təsirinin passiv obyekti olaraq qalmadığından insanın fəallığını nəzərə almaqla bu hadisənin strukturunun açıqlanmasına ehtiyac yaranır.
Bu fəallıq nədə özünü biruzə verir? İnsanın artıq nail olduğu mənəvi səviyyəsi onda xaricdən daxil olan informasiyaya maraq oyadır. İnsanın formalaşması prosesi bununla müşayiət olunur ki, o, inikasın passiv obyek- tindən, bir tərəfdən, xarici mühitin informasiya təsirinə seçkili münasibət bəsləyən, hətta onu tənzimləməyə çalışan aktiv obyektinə, digər tərəfdən
də xarici mühitə əks təsir göstəreəkntsuby ə çevrilir.
Deməli, insanın fəallığının artması ilə əlaqədar insan-təbiət sistemi keyfiyyətcə yeni bir pilləyə keçir. Buna görə də onu aşağıdakı iki müstəvi- də nəzərdən keçirmək lazımdır: xarici mühitin informasiya təsiri prosesin- də insanın təşəbbüskar və tənzimləyici kimi iştirakı və insanın xarici mühi-
tə əks təsiri, şüurlu dəyişydyirici fəali əti. Bu, xarici mühitə fəal münasi-
bətdir. Lakin insanın fəallığının daha bir aspekti var ki, bu da daxilə yönə- lən refleksiya prosesidir. İnsanın xarici aləmlə, ictimai və təbii mühitlə

rəngarəng qarşılıqlı əlaqələri olsa da, o, özinkişafda olan nisbi qapalı bir sistemə çevrilir. Xaricdən alınan informasiya ya yad bir hadisə kimi passiv yaddaşda qalır, ya da səmərəli mənəvi zəminə düşərək sanki canlanır, idrak prosesinin üzvü elementinə çevrilir, refleksiv şüur sisteminə daxil olur.

Bu hadisə özündə üç müxtəlif yönlü komponentləri birləşdirən mü- rəkkəb çoxpilləli bir prosesdir. Birincisi, praktiki fəaliyyət sahəsində mü- əyyən bilik və vərdişlər tələb edən təbiətə məqsədyönlü təsirlər komponen- tidir. Bu mərhələdə insan subyekt kimi çıxış edir. Bunun nəticəsində başqa xarakterli digər bir mərhələ başlayır. Dəyişdirilmiş təbiət insana onun duyğu orqanları ilə qavradığı əks təsir göstərir. Bu pillə mahiyyət etibarı ilə insanın obyekt kimi çıxış etdiyi passiv inikasdan fəmrqilrə.nLakin bü- tövlükdə proses kontekstində “cismani fəaliyyət” olan insan “cismani predmet” olan insan üzərində üstünlük təşkil edir. İnsan-təbiət qarşılıqlı tə- sirlərinin polistrukturu kontekstində insan məcmu fəaliyyətin sanki yeganə subyekti kimi göz önünə gəlir. Təbiət isə subyektdən bu fəaliyyətin vasi- təsinə çevrilir. Həqiqətən də, lazımi informasiya alındıqdan sonra “canlı seyrdən mücərrəd təfəkkürə” keçid baş verir. Mücərrəd təfəkkür və ya “xa- lis idrak” mərhələsində biliklər nisbi müstəqil şəkildə, yəni praktika ilə əla- qədən kənarda inkişaf edir. Lakin mücərrəd təfəkkürün zahiri bütövlüyü və fasiləsizliyi əslində təbiətlə müntəzəm qarşılıqlı təsirlər yolu ilə təmin olunur. Bu mürəkkəb təsir və vasitələnmiş əks-təsir proseslərinin sxematik təsviri “”təcrübə” və “praktika” anlayışlarının da fərqini əyani surətdə gör- məyə imkan verir (bax: sxem 7).

Təfəkkür

İnsan Təbiət
Təcrübə₃


Praktika₃ Təcrübə₂
Praktika₂ Təcrübə₁ Praktika₁
Sxem 7.
Biz insan ilə təbiətin qarşılıqlı təsirindən danışarkən hansı isə kon- kret bir insanın hansı isə konkret bir təbiət guşəsi ilə qarşılıqlı münasibətini nəzərdə tutmuruq. Bu qarşılıqlı münasibətin məkanı və zamanı bəşər tari- xinə və ictimai praktikanın bütün coğrafi məkanına uyğun olaraq genişlən-
dirilir və beləliklnə bəştüəriyy əti təmsil edən ümumiləşmiş insan və
müşahidəyə, seyrə ictimai praktikaya cəlb edilmiş təbiət nəzərdə tutulur. Və bu zaman təsir və əks-təsir aktlarının müntəzəm surətdə yenidən bərpa olunması və hər dəfə artıq yeni səviyyədə bərpa olunması nəzərə alınır. Təsir və əks-təsir qüvvələrinin qiymətcə bərabər, istiqamətcə əks olmaları barədə məşhur Nyuton qanunu burada əlbəttə çox spesifik bir şəkildə özü- nü göstərir. Belə ki, təbiət hadisələrinin təsirinə məruz qalmış və ya sadəcə təbiətin müşahidəsindən təsirlənmiş insan dübarə təbiətə əks təsir göstər- məsə də, müəyyən bir müddət ərzində bu təsiri həzm etdikdən sonra tə- biətlə növbəti görüşündə artıq onun “cavabını qaytarır”. Başqa sözlə, növ- bəti görüşdə insan fərqli bir mövqedən çıxış edir. Amma bu fərqli mövqe ona təbiətdən daha çox təsirlənməyə, daha çox öyrənməyə imkan açır. İn-
sanın təbiəti, mühiti öyrəsnəməsi əsa n hissi təcrübə vasitəsi ilə həyata ke-
çir. Məhz hissi təcrübə empirik elmi fəaliyyətin əsasını təşkil edir. Sxemdə hissi təcrübə ilə praktikanın şərti işarələnməsi təbiətdən insana və insandan təbiətə oxlarla öz əksini tapmışdır. Təfəkkürün istiqaməti isə onlara per- pendikulyar olmaqla insanla təbiət arasında yox, məhz insanın öz iç alə- mində gedən bir proses kimi əksini tapmışdır.
İkinci qarşılıqlı təsir aktında insanın daha yüksək məqamda olması anlaşılandır. Amma bəs təbiətin daha yüksək pillədə təsviri nə deməkdir? Yəni insanın təsiri ilə dəyişdirilmiş, “təkmilləşdirilmiş” bir təbiətmi nəzər- də tutulur, yoxsa insan idrakı üçün bu dəfə təbiətin daha fərqli bir modeli-
nin predmetmə çevril əsimi? İstənilən halda qarşılıqlı təsirə girən təbiət da-
ha əvvəlki təbiət deyil və biz onun yeni halını daha yüksək məqam kimi dəyərləndiririk. Və bizcə bu yüksəliş ictimai praktikada dəyişdirilmiş, in- san həyatına uyğunlaşdırılmış, texnogenləşmiş, “ikinci təbiət” statusu qa- zanmış bir məqam yox, məhz fikrimizdə tməkill əşmiş bir məqamı ifadə edir. Hissi təcrübə və praktika prosesində qazanılmış biliklərlə yanaşı, in- sanın təbiət haqqında obrazlı və simvolik təsəvvürləri də formalaşır. Ma- raqlıdır ki, islamın dünyaya münasibətində də bu cəhətlərə xüsusi diqqət yetirilir. M. Saiful İslam yazır: “İslama görə, təbiət özü öz mənalarına görə



5
oxunmalı və anlaşılmalı olan simvollardan ibarətdir.” ¹ Bu məqamda təbiət həm elmi idrak, həm də bədii təfəkkür üçün “açılmış olur”.
Elmin vəzifəsi öyrənmək, dərk etməkdir. İdrak isə çox vaxt nəyi isə kənar olanı, obyektiv olanı əks etdirmək (inikas), mənimsəmək kimi başa düşülür. Lakin mənimsəmək və sadəcə əks etdirmək fərqli anlamlardır.
Əks etdirilən – surəti alınan, şəkli çəkiləan, mhüaqqınd əyyən təsəvvür,

2
hətta bilik yaranan şey bizim üçün yad olaraq qala da bilər. Mənimsəmək isə həm də «mən»ə daxil etməkdir. Yəni əvvəl kənar olan, xarici dünyaya daxil olan bir şey idrak sayəsində bizim daxili dünyamıza qatılır, mənimsə- nilir, «mən»ləşir. Hegel yazır: “İşin mahiyyəti onun öz məqsədi ilə deyil, həyata keçməsi ilə tamamlanır; həqiqi bütöv olan nəticə yox, həyatakeçmə prosesi ilə birlikdə nəticədir.”5
Beləliklə, idrak prosesi iki fərqli anlamda başa düşülür. Elmi idrakın nəticələri – biliklər bizim intellektual dünyamıza, dünyanın elmi mənzərə- sinə daxil olsa da, «mən»ə daxil olmur. Elmi yaradıcılıq prosesinin nəticə- sində alınan yeni biliklər «mən»ə daxil olmasa da, bu prosesin özü «mən»- ləşmədən, insanın iç dünyasından, könül aləminin qaranlıqlarından keçir.
Əgər biz insan-təbiət münasibətlərinin ilk tarixi mərhələsinə sin- kretik bir proses kimi baxsaq, təbiətin elmi səviyyədə mənimsənilməsi mü- əyyən inkişaf mərhələsində bu prosesdən nisbi müstəqil ayrılma, divergensiya kimi götürülə bilər.

3
İnsan ilə təbiət arasındakı qarşılıqlı təsirdə tərəflərdən biri (insan) öz intellektual səviyyəsinə görə və deməli, həm də təsir imkanlarına görə müntəzəm surətdə inkişaf etdiyindən bu qarşılıqlı təsirin xarakteri də za- man-zaman dəyişmişdir. İnsan təbiəti öyrəndikcə və onunla təbiət arasında elm və texnologiyadan ibarət bir aralıq vasitə formalaşır. Təbiətin əqli mə- nimsənilməsi onun praktik səviyyədə mənimsənilməsinə gətirib çıxarır. Con Bernal yazır: “Təbiətşünaslığın inkişaf səviyyəsi bütövlükdə cəmiyyə- tin inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirməyə kömək edir; həm də təkcə elmi kəşflərin tətbiqi sayəsində iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliklərə görə yox, habelə yeni elmi nəzəriyyələrin fikrin ümumi dayaqlarına olan təsirinə görə”.5


¹ M. Saiful İslam. Religion and Science: Shared Responsibilities // Knowledge and Responsibility: İslamic Perspectives on Science. İzmir, Kaynak, 1998, p. 87.
² Гегель. Феноменология духа. СПб., Наука, 1999, с. 2.
³ Дж.Бернал. Наука в истории общества, с. 7.
Min illər ərzində zehni fəaliyyət sinkretik şəkildə həyata keçmişdir. Burada nəinki elmi düşüncə, hətta hər hansı fərqli düşüncə forması da xalis şəkildə mövcud olmamışdır. İnsan bir tərəfdən özünü təbiətin bir hissəsi kimi təsəvvür etməklə yanaşı, digər tərəfdən, özünü təbiətdən ayırmağa başlamış və özü ilə təbiət arasında münasibətin müxtəlif modifikasiyaları yaranmışdır.
İnsanın təbiətlə qarşılıqlı təsirdə yeni mərhələyə qədəm qoyması, tə- biətə instinktiv münasibətdən fərqli olaraq şüurlu münasibət bəsləməsi bu- na gətirib çıxarır ki, artıq o özünü və özü kimiləri təbiətdən ayırır. Əgər da- ha qədim dövrlərdə insan özünü təbiətdən ayırmadığı kimi, daxil olduğu qəbilənin digər üzvlərindən də ayırmırdısa, indi (biliyin fəaliyyətdən ayrıl- dığı, şüurlu insanın formalaşdığı dövrdə) daha artıq özü kimiləri də təbiət- dən ayırmaqla onlara xüsusi münasibət bəsləyir. Tədricən insanlar arasında İnsan-Təbiət münasibətlərindən fərqli olan xüsusi münasibət əmələ gəlir. Beləliklə, insanın bir insan kimi formalaşması, onun sosial mahiyyət kəsb etməsi İnsan-Təbiət münasibətlərinə İnsan-İnsan münasibətlərinin də əlavə olunması ilə müşayiət olunur. Bu hadisənin əsasında bir tərəfdən şüurlu insanın rasional düşüncə potensialının reallaşdırılması, digər tərəfdən də istehsal prosesi, fərdi istehsaldan ictimai istehsala keçid dayanır.

5
Təbiətin öz ahəngi var, amma bu ahəng sanki təsadüflər toplusu ki- midir. Yekun tarazlıq sanki xaotik bir hərəkətin tarazlığıdır. Amma bu xaosun, izotrop mühitin içərisində tədricən üstün bir istiqamət formalaşır. Təbiətdəki varlıqlardan birinin – insanın əlahiddə bir qabiliyyətə malik ol- duğu üçün çıxır: o, düşünə bilir. Və bu ağıl hesabına insan təbiətin digər ünsürlərinə nisbətən bir üstünlük əldə edir. Bu proses sanki bir status-kvo vəziyyətindən başlanan və tədricən güclənən, artan bir proses tərəfindən pozulur. Buna çox vaxt rasionallaşma deyirlər. Təsadüfi deyil ki, Maks Veber rasionallaşmaya ümumdünya – tarixi bir proses kimi, yaxud tərsinə, tarixi prosesin bir tendensiyası kimi baxır. ¹ Baxılan halda rasionallaşma özü də fərdidən ictimaiyə keçidin bir ünsürü kimi ortaya çıxır.
Bu keçidin mexanizmini dəqiq təsəvvür edə bilmək üçün İnsan–Tə- biət münasibətlərinin daha ətraflı təhlilini verməyə çalışaq. İnsan–Təbiət qarşılıqlı münasibəti əslində Təbiət–İnsan və İnsan–Təbiət münasibətləri-
¹ История социологии в западной Европе и США. М., НОРМА, 2001, с. 205.



5
nin dialektik vəhdətindən ibarətdir. ^ Nə qədər ki, hər bir fərd təbiətlə əsa- sən təklikdə qarşılıqlı təsirdə olurdu, təbiətin insana təsiri insanın əks- təsirinə nisbətən qat-qat əhəmiyyətli idi. Lakin elə ki, istehsal prosesində insanlar məqsədli fəaliyyətə başlayırlar və onların fəaliyyəti bir fərd miq- yasından kənara çıxır, ictimai miqyas alır, onların təbiətə əks-təsir göstər- mək imkanları da getdikcə artır. İnsan–Təbiət münasibəti fərdi prosesdən ictimai prosesə çevrildiyindən və o, İnsan–İnsan münasibətini də özündə ehtiva etdiyindən, biz də bundan sonrakı dövr üçün İnsan–Təbiət qarşılıqlı təsirindən yox, Cəmiyyət–Təbiət qarşılıqlı təsirindən danışacağıq.
Bilik və fəaliyyətin, habelə sonrakı mərhələdə elmin və texniki tə- rəqqinin mənşəyini və hərəkətverici qüvvələrini ən ümumi şəkildə aşkara çıxarmaq üçün ilk yaxınlaşmada istər təbiətin, istərsə də cəmiyyətin struk- turunu və buradan irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almamağa çalışacağıq.
Təbiətin müəyyən üstün istiqamətdə inkişafına səbəb olan qarşılıqlı təsir onun cəmiyyətlə əlaqəsidir. Bu əlaqə tərəflərdən birinin – cəmiyyət tərəfinin fəal olması ilə fərqlənir. Cəmiyyət tərəfinin şüurluluğu nəticəsin- də dəyişilmələr içərisində müəyyən istiqamət üstünlük təşkil edir. Buna görə də Cəmiyyət–Təbiət qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana çıxan inki- şafa gələcəkdə şərti olaraq istiqamətlənmiş inkişaf deyəcəyik.
İstiqamətlənmiş inkişaf təsirə məruz qalan tərəflərin: cəmiyyət və tə- biətin ayrıca tam şəklində inkişafının dialektik məcmuyu kimi yalnız in- sanların, cəmiyyətin mövcudluğu dövründə fəaliyyət göstərir. Qeyd edək ki, istiqamətlənmiş inkişafın kəmiyyət xarakteristikaları (riyazi qanununa- uyğunluğu) və bu inkişafın xüsusi halı olan cəmiyyət və təbiətin bir tam kimi inkişaf xüsusiyyətləri hələ indiyədək yetərincə öyrənilməyib. Xaos-
dan nizamlı həirnəkətə keçid ən parlaq nümunələrindən biri olmasına bax-
mayaraq, bu proses sinergetika tədqiqatçılarının diqqətindən kənarda qalıb. Ümumi dialektik inkişaf müntəzəm və təcilsiz olduğu halda, istiqa- mətlənmiş inkişaf təcilli xarakter daşıyır, yəni inkişaf sürəti getdikcə artır.
Bəs bu inkişafın təcilli olmasına səbəb nədir?
Təbiət ona məqsədəuyğtun əsir göstərən cəmiyyət tərəfinin inkişa-

• 
  Prosesi keçmişə ekstrapolyasiya etsək, nə vaxtsa bu münasibətlərdə bir tarazlıq oldu- ğunu qəbul edə bilərik. Yəni söhbət amorf sistemdən gedir. Lakin elə ki, istiqamətlər içəri- sindən biri üstünlük təşkil edir, necə ki, baxılan halda insanın şüur potensialı tədricən özünü göstərir, onda bu sistemin izotropluğu pozulur, üstün istiqamət və nizamlı proseslər ortaya çıxır.
  

fına uyğun olaraq hər mərhələdə daha böyük dəyişiklik keçirir. Şüurluluğu və kortəbiiliyi ilə fərqlənmələrinə baxmayaraq, cəmiyyət və təbiət qarşılıq- lı təsirdə müəyyən mənada eynihüquqlu tərəflər kimi iştirak edirlər. Əslin- də yalnız cəmiyyət tərəfi məqsədli istiqamətlənmiş təsir göstərə bilir və bununla da fəal tərəf kimi çıxış edir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, tə- biətin kortəbii təsiri istiqamətlənmiş inkişafda rol oynamır. Əksinə, xarici aləmin kortəbii təsirləri olmadan insan və cəmiyyət nə yarana, nə də məq- sədli təsir göstərə bilərdi. Hər bir tərəf təsir edərkən deyil, təsirə məruz qa- larkən inkişaf keçirir. Deməli, istiqamətlənmiş inkişaf prosesində həm cə- miyyət, həm də təbiət təsirləri nəticə etibarilə ekvivalent rol oynayır, cə- miyyət təsiri təbiətin və əksinə, təbiət təsiri cəmiyyətin inkişafına səbəb
olur. Tərəflərin inkişaf səviyyəsinin yüksəlməsi qarşılıqlvı təsir qüv əsinin
artmasına gətirir ki, istiqamətlənmiş inkişafın təcilli xarakteri bununla izah olunur.
Təsirlərin bu cür ekvivalentliyi ilə əlaqədar hər iki tərəfdə inkişafın əsas göstəriciləri də uyğun (simmetrik) olur; cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi onun xarici aləmə təsir göstərmə dərəcəsi ilə, təbiətin inkişaf səviyyəsi isə
onun cyəmy i ətə təsir göstərmə dərəcəsi ilə müəyyənləşir.
Qeyd edək ki, hər iki təsir ekvivalent nəticələr doğursa da, qarşılıqlı təsir prosesində tərəflərin özlərinin oynadıqları rol tamamilə fərqlidir. Mə- sələn, təbiət istiqamətli təsir göstərmək qabiliyyətinə məlik deyil. Cəmiy- yətin inkişaf səviyyəsinin təbiət təsirləri ilə müəyyənləşməsi isə yalnız cə- miyyət tərəfinin öz şüurluluğu sayəsində mümkün olur. İstiqamətlənmiş inkişafın xarakterini öyrənərkən cəmiyyət və təbiət tərəflərini bir-birindən tam təcrid olunmuş yox, biri digəri ilə dialektik vəhdətdə olan iki sistem
kimi götürmək lazımdıro. lUaryağqucn əmiyyət tərəfinin şüurluluğu sayə-
sində meydana çıxan istiqamətli inkişaf vahid baxımdan – ictimai tərəqqi kim öyrənilir. Buna baxmayaraq, cəmiyyət və təbiət keyfiyyətcə fərqli tə- rəflər olduğu kimi, onların inkişaf səviyyələri də müxtəlif amillərlə müəy- yənləşir. Lakin əksər hallarda təbiətin inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirən bir sıra amillər, məsələn, istehsal vasitələri cəmiyyətin xarici aləmə təsir göstərmə dərəcəsi və beləliklə də, onun inkişaf səviyyəsi kimi götürülür. Bu cür yanaşma adətən ona görə mümkün olur ki, hər iki tərəfin istiqamətli inkişafı eyni qarşılıqlı təsirdə təzahür etdiyindən tərəflərin keçirdiyi dəyi- şilmələr və inkişaf səviyyələri həmişə bir-birinə uyğun gəlir. Ancaq müasir dövrdə elm-texnika-istehsal əlaqələrinin dəqiqləşdirilməsinə, bunun üçün

isə cəmiyyət və təbiət səviyyələrinin müəyyənedici amillərinin fərqləndi- rilməsinə böyük ehtiyac duyulur.

Təbiətin inkişaf səviyyəsini təyin edən amilləri dəqiq seçə bilmək üçün əvvəlcə cəmiyyət və təbiət səviyyələrinin uyğun gəlmədiyi iki kənar hal təsəvvür edək və bu hallar üçün istiqamətlənmiş inkişafın xarakterini müəyyənləşdirməyə çalışaq.

1. 
   Fərz edək ki, müasir səviyyəyədək inkişaf etmiş cəmiyyət heç bir istiqamətli dəyişilmə keçirməmiş olan təbiət hissəsinə (ilkin təbiət, “vəhşi” təbiət) köçürülmüşdür. Belə olduqda həyata keçməsi yalnız mürəkkəb qur- ğularda – daha yüksək təbiət səviyyəsindüəmmkün olan v ə yalnız bu hal- da fayda verən biliklər istifadəsiz qalır, nəsillərin əvəz olunması və yad- dançıxarma nəticəsində tamamilə itirilir. Özünə tətbiq yolu tapan biliklər isə yeni formada möhkəmlənir və məhz onun tətbiqi uyğun təbiət his- sələrinə sürətli təkan verir. Adi şəraitdə – cəmiyyət tərəfinin də təbiətə mü- vafiq səviyyədə olduğu halda təbiətin müasir inkişaf səviyyəsinə yüksəl- məsi üçün milyon illərlə vaxt sərf olunmuşdusa da, baxdığımız şəraitdə bunun üçün bir neçə yüz il kifayət edə bilər.
   

Cəmiyyət səviyyəsi isə zaman keçdikcə aşağı düşür və nəhayət, tə- biət səviyyəsi ilə uyğunluq yarandıqdan sonra hər iki tərəf eyni qanunauy- ğunluqla inkişaf etməyə başlayır. Biz ona görə bu qənaətə gəlirik ki, təbiə- tin inkişaf səviyyəsi onun cəmiyyətə təsir göstərmə dərəcəsinə müvafiqdir və bu səviyyə aşağı olduğundan cəmiyyətə edilən təsir zəifdir və onun əv- vəlki səviyyəsinin saxlanması üçün kifayət deyil.

2. 
   Fərz edək ki, cəmiyyət hələ ilkin yaranma dövründə iküənasmir səviyyəli təbiət hissəsinə köçürülmüşdür. Formal baxımdan yanaşdıqda bu halda cəmiyyət tərəfinin təsiri zəif, təbiət tərəfinin təsiri nisbətən güclü olduğundan inkişafda uyğunluq yarananadək təbiət səviyyəsi enməli, cə- miyyət səviyyəsi isə adi şəraitdəkinə nisbətən sürətlə inkişaf etməlidir. La-
   

kin məqsətdyönlü əsirin subyekti cəmiyyət tərəfi olduğundan və bilik sə-
viyyəsi mövcud texniki qurğuları işə salmağa imkan vermədiyindən bu halda böyük inkişaf impulsu yaranmaya da bilər və tarix sadəcə təkrar olu- nar. Mövcud olan qurğular sıradan çıxar və neçə min illərdən sonra yenidən ixtira edilməli olar.
Araşdırdığımız hallar real həyatda eyni ilə baş verməsə də, xeyli fərqli, lakin prinsipcə buna uyğun hadisələr tez-tez baş verir. Amerika kəşf olunduqdan sonra sürətli inkişaf keçirdi ki, bu da geri qalmış təbiət hissəsi-
nə xeyli yüksək səviyyədə inkişaf etmiş insan qruplarının təsiri nəticəsi idi. Lakin bu hadisə yuxarıda araşdırdığımız haldan, məsələn, onunla fərqlənir ki, buraya köçmüş insan qrupları əvvəlki təbiət hissəsi ilə də (Avropa) əlaqədə ola bildiklərindən onların səviyyəsi azalmamış, əksinə, artmışdır.
Zəif inkişaf etmiş ölkədən ixtisaslaşmağa göndərilən nümayəndələr qısa müddətdə böyük təkamül keçirirlər ki, buna da səbəb, bir tərəfdən, daha çox inkişaf etmiş təbiət hissəsinin, digər tərəfdən və başlıca olaraq müvafiq səviyyəli insanların təsiridir.
Göründüyü kimi, bizim təklif etdiyimiz modeldə istehsal vasitələri, müxtəlif texniki qurğular və s. heç də cəmiyyətin yox, uyğun təbiət hissəsinin, ikinci təbiətin inkişaf səviyyəsini əks etdirir.
Əlaqədə olduğumuz təbiət hissəsinin keçirdiyi istiqamətli inkişaf aşağıdakı konkret dəyişilmələri əhatə edir:

1. 
   Təbii mövcudluğun istiqamətli inkişafı, yaxud başqa sözlə – coğ- rafi mühitin insan mənafeyinə uyğun dəyişdirilməsi.
   

Buraya kanallar çəkilməsi, çayların axarının dəyişdirilməsi, süni göllər, yollar, meşələr salınması, dağların partladılması və cəmiyyət tərə- findən həyata keçirilən digər bu tipli dəyişilmələr aiddir.

2. 
   Əvvəllər təbiətdə təsadüf olunmayan və cəmiyyətin məqsədyönlü fəaliyyəti sayəsində yaradılmış cisim və hadisələr – qurğular.
   

Belə cisim və hadisələri iki əsas qrupa bölmək mümkündür:

1. 
   Bilavasitə istifadə olunan istehsal məhsulları. Buraya müxtəlif is- tehlak şeyləri, insanlara bilavasitə xidmət edən maşınlar (avtomobil, təyyarə, gəmi və s.), mənzil və s. aiddir.
   
2. 
   Bilavasitə insanın həyat tərzini müəyyənləşdirən amillərin inki- şafına yönəlmiş məqsədəuyğun fəaliyyətin bütün hazırlıq mərhələlərində vasitəoryonlauynaun qur ğular. Buraya istehsal alətləri, praktik əhəmiy- yətli (təbiətdə imkan şəklində mövcud olan enerjilərdən istifadə üçün – müxtəlif mənbəli elektrik stansiyaları və s.) və tədqiqat xarakterli (labora- toriyalar, rəsədxanalar, müxtəlif sürətləndiricilər və s.) texniki qurğular, kənd təsərrüfatı maşınları və s. aiddir.
   

3. 
   İnsan zövqünün ödənilməsinə müvafiq dəyişilmələr.
   

Buraya incəsənaətinnövblir sır əri (arxitektura, heykəltəraşlıq, rəsm
əsərləri, musiqi alətləri və s.), cəmiyyət tərəfindən salınmış bağlar, çəmən- liklər, fəvvarələr və s. aiddir.

Təbiətin istiqamətli dəyişilmələrinin bu üç formasından ikincisi xü- susilə geniş sahəni əhatə edir və təbiətin inkişaf səviyyəsinin müəyyənləş- məsi üçün əsas şərtdir. Təbiət inkişafının bu formasını, mövcud cisimlər və onlar arasındakı qanunauyğunluqlardan istifadə edərək yeni növ cisim və

hadisələr yaradılmasını prosesin gedişinə göryəeirki ə bölmək olar:

məsi.

1. 
   Sadə hissələrdən müəyyən funksiyaya malik sistemlərin düzəldil-
   

2. 
   Konkret funksiyası olmayan mürəkkəb sistemlərin məlum funksi-
   

yalı hissələrə bölünməsi.
İstiqamətlənmiş inkişafın ümumi qanunauyğunluğunu heç olmasa ilk yaxınlaşmada müəyyənləşdirmək üçün dialektik vəhdətdə olan və biri digərini tamamlayan cəmiyyət və təbiət tərəflərinin əlaqəsinə iki müstəqil tərəfin əlaqəsi kimi baxacağıq.
Qeyd edək ki, ictimai hadisələrdə qarşılıqlı təsir bütün hallar üçün olduğu kimi, məhz dörd fundamental qarşılıqlı təsir növü vasitəsi ilə həya- ta keçsə də, onlardan tamamilə fərqlənən yeni keyfiyyətli prosesdir – mak- roprosesdir. Ümumiyyətlə, makrotəsirlər əsas fundamental qarşılıqlı tə- sirlərdən aşağıdakı cəhətlərlə fərqlənir.

1. 
   Makrotəsirlər müxtəlif konkret təsirlərin müxtəlif cür kombinasi- yaları olduğu üçün külli miqdarda formaya malikdir.
   
2. 
   Makrotəsirlərin ötürülməsi fundamental qarşılıqlı təsirlərə nisbə- tən xeyli kiçik sürətlə həyata keçir.
   

İctimai proseslərdə qarşılıqlı təsir üçün isə daha bir sıra fərqlər möv- cuddur:

1. 
   Təsir müddəti məqsədnəuyğun man fasiləsini əhatə edir.
   

əticə alınanadək keçən bütün za-

2. 
   Ümumi əks-təsir heç də elementar əks-təsirlərin yekunu kimi meydana çıxmır. Elementar təsirlərlə birlikdə uyğun əks-təsirlər də makro- təsir prosesinə daxildir. Ümumi əks təsir isə yalnız ictimai proseslər üçün əks-təsir mənasını kəsb edən yeni keyfiyyətli anlayışdır.
   
3. 
   Əks-təsir özünü zamanca xeyli sonra da göstərə bilər. Ona görə də hadisənin səbəb və ya nəticə kimi meydana çıxmasını müəyyənləşdirmək vacibdir. Təbiətin inkişafına səbəb, bildiyimiz kimi, cəmiyyətlə qarşılıqlı təsirdir. Lakin qeyd edək ki, bu cür qarşılıqlı təsir məkanca heç də bütün sonsuz kainatda fəaliyyət göstərmir. Hər bir mərhələdə cəmiyyətin əlaqədə olduğu kainat hissəsi onun daxili aləminin (insan daxili aləminə analoji)
   

genişlik dərəcəsini göstərir. Bir insan söz yox ki, xarici aləmin nisbətən az hissəsi ilə əlaqədə olur və onun görüş dairəsi də nisbətən dar olur. Biz ümumiyyətlə xarici aləmdən danışarkən cəmiyyətin maksimal dünyagörü- şünə uyğun gələn aləmi başa düşürük. Məlum təbiət hissəsi dedikdə yalnız məkan, sahə genişliyi başa düşülür. Konkret məkan hissəsindmə icnisv ə hadisələrin xarakter rəngarəngliyi, xassələr, proseslərin başvermə qanuna- uyğunluqları və s. də buraya daxildir. Müxtəlif qarşılıqlı təsirlərdə cismin və proseslərin müxtəlif xassə və xüsusiyyətləri açılır. Deməli, eyni sistem- lə biz hansı münasibətlərdə olmamışıqsa, sistemin özünü həmin təsirlərə uyğun aparmasını, yaxud uyğun xarakteristikalarımnıibriikl.

6
Zaman keçdikcə cəmiyyətin qarşılıqlı təsirdə olduğu, dəyişdirdiyi kainat hissəsi həcmcə böyüyür. Bu, təbiətin eninə inkişafına müvafiqdir. İndiyədək ən çox dəyişiklik keçirmiş, inkişaf etmiş hissə cəmiyyətin məskəni olan Yer planetidir. Cəmiyyətin daha geniş miqyaslarda fəaliyyət göstərməsi (məsələn, kosmonavtikanın inkişafı) “qarşaıszı”alıknomrt əbii kainat hadisələrinin sayını azaldır. Nəticədə zaman keçdikcə cəmiyyətin təsadüf üzündən məhv olması ehtimalı azalır. ¹
Cəmiyyət tərəfi xarici aləmə şüurlu təsir göstərərək ilkin mövcud vasitələrdən istifadə etməklə onun formasını dəyişir. Və bu forma dəyişik- liyi məqsədəuyğun məzmun dəyişilməsinin nəticəsi kimi yaranır. Məzmun dəyişilməsi – qarışıq halda olan təbiət obyektlərinin insana xidmət edən qurğulara çevrilməsidir. Bu çevrilmələri yaratmaq üçün insan məhz təbiə- tin öz qüvvələrindən istifadə edir.
Beləliklə, təbiətin öz inkişafı ilə onun dəyişdirilmə, inkişaf etdirilmə vasitələri də artır. Deməli, təbiətin inkişafı onun öz səviyyəsindən bilava- sitə olmasa da, hər halda asılıdır.
Təbiətin inkişafı bütövlükdə, vahid elmi əsasdan araşdırılmasa da, bəzi əsərlərdə xüsusi halların, konkret dəyişmə formalarının şərhinə rast gəlmək olur. Bu cür şərhlər heç də təbiət inkişafını göstərmək üçün yox, insan mədəni səviyyəsinin yüksəlişini (cəmiyyət tərəfinin inkişafı), insan həyatında, məişətində elmin rolunun artmasını, onun texnikalaşdırma dərə- cəsini göstərmək üçün verilmişdir.
Müasir dövrdə mədəni inkişafda elmin rolunu təhlil edən V.M.Me- juyev aşağıdakı fikrə gəlir: “Cəmiyyətin elmi-texniki tərəqqisi hələ qədim-


¹ Дж. Бернал. Возникновение жизни. М., 1969, с. 21.

dən insanın məskəni və bilavasitə qarşılıqlı təsir obyekti olan təbii aləmdən prinsipial surətdə fərqlənən yeni obyektivliyin yaranmasına gətirmişdir. Mürəkkəb mexanizmlər kompleksi, texniki qurğu və informasiya va- sitələrini əks etdirən süni yaradılmış yeni obyektivlik insanla əlaqədə heç də kənar, insanın bu və ya digər yolla uyğunlaşmağa məcbur olduğu xa-

ricdən tapşırkılimıiş (ştey əbiətə uyğunluq) yox, onun şəxsi mədəni

6
yaradıcılıq məhsulu kimi, onun bilik, bacarıq və qabiliyyətlərinin maddi obyektləşməsi kimi çıxış edir”. ¹

2
Bu sitat göstərir ki, müəllif təbiətdəki “süni” yaradılmış obyektivlik- lərin “xüsusi funksiyasını hiss edir, onun insan həyatındakı rolunu qiymət- ləndirir. Lakin yuxarıda göstərdiyimiz kimi, elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqə- dar bəzi proseslərin, dəyişilmələrin mahiyyəti dəqiq açılmadığından və bə- zi terminlərin düzgün işlədilməməsindəndir ki, müəllif təbiətdəki süni yenilikləri onun inkişafı kimi araşdırmır və uyğun olaraq bir sıra səhvlərə yol verir. Əvvəla, “cəmiyyətin elmi-texniki tərəqqisi” olmur. Elmi-texniki tərəqqi iki tərəfin (cəmiyyət və təbiət) birlikdə inkişaf təzahürünün xüsusi halıdır. Daha sonra, söhbət ayrıca adamdan gedirsə, xarici aləmdəki də- yişilmiş hissələrin təsirinin kənar təsir olduğuna müəllif nahaqdan etiraz edir. Təbiətdəki yeniliklər bütövlükdə cəmiyyət “qabiliyyətinin, biliyinin maddi obyektivləşdirilməsidir” və hər bir insan üçün məhz xarici təsirdir, inkişaf nəticəsində gücləndirilmiş xarici təsirdir. Fikrinə davam edərək müəllif əsas xətdən uzaqlaşır və bu dəyişilmələri eninə dünyagörüşünün inkişafı ilə bağlayır. “Onunla kontakta girərkən insan öz-özü ilə əlaqədə olmuş olur”.6
Bir halda ki, təbiət və cəmiyyət eyni qarşılıqlı təsirdən təkan alan iki tərəfdir, birinin inkişaf formaları digərində öz əksini tapmalıdır. Cəmiyyə- tin eninə inkişafı, birincisi, kainatın daha çox hissələrinin, ikincisi, hər his- sənin daha çox xassə və tərəflərinin öyrənilməsi kimi həyata keçir. Birinci formaya uyğun olaraq kainatın məkanca daha çox hissələrində süni dəyişil-
mətlaər kheəçya əcək. İkinciyə uyğun olaraq isə bu dəyişilmələr daha
müxtəlif formalı – çoxsahəli olacaqlar.
Cəmiyyətin dərininə inkişafı isə öz əksini yaradılmış qurğuların effektivliyində, mürəkkəbliyi və dəqiqliyində tapır.


¹ В.М.Межуев. Наука в современной культуре // Вопросы философии, № 1, 1972,
с. 66.
² Yenə orada.

Təbiət öz quruluşuna, relyefinə görə və müxtəlif səviyyəli insan qruplarına məxsusluğuna görə müxtəlif hissələrində müxtəlif inkişaf im- pulsları almışdır. Bu cür fərq eyni zamanda sosial inkişafla da, siniflər və onların münasibəti ilə də sıx əlaqədardır.

Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün təbiətin müxtəlif hissələri arasındakı
əsas fərq səbənbklərreitnbi öklogü il ə göstərək:

1. 
   Təbiətin istiqamətlənmiş inkişafını cəmiyyət təsiri doğurdu- ğundan onun insan yaşayan hissəsi və bu hissənin məkanca yaxın ətrafı nisbətən çox inkişaf alır.
   
2. 
   İnsanlardan asılı olmayaraq təbiətdə imkan şəklində olan şə- raitlilik dərəcəsindən, iqlim şəraiti, relyef, xammal və təbii sərvətlərin insanlara yararlılıq dərəcəsindən asılı olaraq təbiətin müxtəlif hissələrdə keçdiyi süni dəyişilmələr müxtəlif olur. Təbiətin potensial imkanlarının reallaşması sayəsində bu sahələrdə yaşayan insan qrupları daha böyük təcil alır və nəticədə təbii sərvətlərin daha çox istismar edilməsinə, daha çox is-
   

tiqamətlənmiş dəyikşilkli ər edilməsinə şərait yaranır.
Bir sıra təsadüfi təbii proseslər nəticəsində ilk insan qrupları heç də həmişə məhz təbii sərvətləri çox olan yerdə yaranmamışdır. Əgər müxtəlif qruplar əlaqəsiz və xəbərsiz yaşayırlarsa, zamanca sonra yaranmış, lakin ilkin şəraiti yaxşı olan qrup gec-tez inkişaf səviyyəsinə görə digər qrupu keçir. Lakin geri qalan qrup öz maksimal dünyagörüşünün müəyyən mər- hələsində təbiətdə mövcud olan, əvvəllər istifadə etmək yolunu bilmədiyi potensial imkanları reallaşdıra bilir və yenidən qabağa çıxır. Elə hal da ola bilər ki, müəyyən bir qrupun inkişafı bütöv bir dövr ərzində bütün başqa- larından sürətli olsun. Müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xalqların mədəni səviyyəsinin yüksəkliyi bununla əlaqədardır.

3. 
   Müəyyən mərhələdə üstün inkişaf səviyyəsinə malik olmuş ölkə- də maddi aləmin əməli surətdə dəyişdirilməsi və uyğun olaraq əhalinin bi- lik və bacarığının artması digər ölkələrə nisbətən sürətlə gedir. Bu, həmin ölkəyə həm öz daxilindəki, həm də aşağı inkişaf səviyyəli başqa ərazilər- dəki təbii sərvət və imkanlardan istifadə etməyə şərait yaradır. Həmin mərhələdə ictimai quruluşun xarakteri ilə əlaqədar olaraq bu cür istifadə tə- cavüzkarlıqla həyata keçmiş və müstəmləkəçilik yaranmışdır. Göründüyü kimi, dövlətlərin gücü və inkişaf səviyyəsi təbii imkanla yox, ondan istifadə vasitələri ilə – süni yaradılmış obyektivliklə təyin olunur.
   

4. 
   Əgər təbiətin daxili səviyyələrini təhlil ediriksə, cəmiyyətin quru- luşunu – insanlar və müəyyən şərtlərlə fərqlənən insan qrupları arasındakı münasibətin həlledici rolunu nəzərə almalıyıq. Eyni bir dövrdə müxtəlif ölkələrdə ictimai-iqtisadi formasiyalar və ya istehsal üsulunun eyni olması- na baxmayaraq müxtəlif quruluşun formaları fəaliyyət göstərir. Bu hal
   

həmin ölkələrin əüravzaifsiiqnət m əbiət hissəsinin inkişafına təsir göstərir.
Əgər mürtəce quruluşlu ölkələrdə şüurlu yaradılan obyektivliklərin heç də hamısı insan rifahına xidmət etmirsə və beləliklə, əks-dəyişilmə olmaqla ümumi inkişafı ləngidirsə, demokratik quruluşlu ölkələrdə hər cür məqsəd- li dəyişdirmə ümumi inkişaf istiqamətində yönəilrm. iDşdemokratik ölk ə- lərdəki cəmiyyət hissəsinin siyasi, hüquqi, mənəvi azadlığı – inkişafın hə- min istiqamətdə yüksəkliyi uyğun təbiət hissəsinin inkişafında da öz əksini tapmış olur.
Təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə cəmiyyət – təbiət münasibətlərini təkmilləşdirmək və elmi-texniki tərəqqini sürətləndirmək məqsədinə xid- mət edən mühüm tədbirlərdən biri məhz demokratiyanın daha da inkişaf etdirilməsidir. İlk baxışda bu hadisələr arasında əlaqə nəzərə çarpmaya bilər. Lakin cəmiyyətin daxili təşkilati məsələləri, sosial və mənəvi prob- lemlər istər-istəməz cəmiyyət-təbiət münasibətində də öz əksini tapır və sonuncunun təkmilləşdirilməsi yolu birincidən keçir. İnsanlar arasındakı münasibəti təkmilləşdirmədən insanların təbiətə birgə təsirinin optimal formalarını tapmaq, “ikinci təbiətin” sürətli tərəqqisinə nail olmaq, təbiət qüvvələrini daha çox dərəcədə insanların istifadəsinə vermək problemi də müvəffəqiyyətlə həll edilə bilməz.

Texnika anlayışı

“Elm” və “texnika” anlayışları çox vaxt qoşa işlədilir. Lakin elm insan intellektinin yaradıcı təfəkkürünü ehtiva edən dinamik sosial sistem olduğu halda, texnika insanın əməli fəaliyyətinin bir halqası olub bu fəaliyyətin səmərəsinin artırılmasına xidmət edir. Onun yaradılması; ide- yasının, layihəsinin verilməsindən maddi realizasiyasına qədər bütöv bir proses isə “texnika” anlayışına deyil, istehsala aiddir. Elm həm nəticəni (elmi bilik), həm də bu nəticəni ərsəyə gətirən prosesi ehtiva etdiyi halda, texnika ancaq özü hazır olduqdan sonra, başqa bir istehsal prosesində, başqa bir ideyanın realizasiyasında sadəcə vasitə kimi iştirak edir.

Beləliklə, öz mahiyyətinə, funksiyalarına və təşkilati strukturuna gö- rə, habelə elmi-texniki tərəqqi hadisəsində və «elm-texnika» sistemində tutduğu mövqeyə görə texnika elmlə simmetrik bir hadisə və ya tərəf-mü- qabil kimi qiymətləndirilə bilməz. Elm sisteminə və onun inkişaf qanuna- uyğxuansluoğluan bir s ıra cəhətlər texnika və texniki tərəqqi üçün əsla səciyyəvi deyil. Texnikanın müstəqillik dərəcəsi müqayisədə xeyli aşağı- dır. Əksər hallarda o, müstəqil bir fəaliyyət sahəsi olmayıb, ayrı-ayrı fəa- liyyət sahələrinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Texnikaya elm ilə digər fəaliyyət sahələri arasında bir növ körpü kimi baxmaq olar; elm bir qayda olaraq texnika vasitəsi ilə tətbiq olunduğu kimi, müxtəlif fəaliyyət sahə- lərinin elm qarşısında qoyduğu tələbat da ən çox texniki konstruksiyaların təkmilləşdirilməsinə olan ehtiyac kimi üzə çıxır.
Beləliklə, texnikanı elmdən fərqləndirən əsas spesifik cəhət budur ki, o, özü özlüyündə fəaliyyət sahəsi deyil. Texnika əsasən ixtiraçılıq fəa- liyyəti və elmi-texniki fəaliyyət sayəsində yaradılır və inkişaf edir. Texniki qurğu hazır olduqdan sonra isə o, müxtəlif əməli məqsədlərin həyata keçi- rilməsi işində bir vasitə kimi istifadə olunur. Texnikanın növləri (istehsal texnikası, məişət texnikası, hərbi texnika, elm texnikası və s.) onun hansı

fəaliyyət sahəsində istifadə olunmasına görə müəyyənləşir.

Qərb fəlsəfi ədəbiyyatında elmi-texniki fəaliyyət «texnoloji fəa- liyyət» adı ilə tədqiq olunur. Bu anlayış rus fəlsəfi ədəbiyyatında qəbul olunmuş texnologiya anlayışından fərqli olmaqla yanaşı, elmi-texniki fəa- liyyət hadisəsini də tam əks etdirə bilmir. Bununla belə, həmin anlayış el- mi-texniki tərəqqinin muəznmunun aç ılması üçün müəyyən əhəmiyyətə malikdir.
Amerika alimi S.F.Kasprzuk yazır: «Texnologiya bir fəaliyyət sahə- si kimi, bu fəaliyyətin kim tərəfindən və hansı sahədə həyata keçirilməsin- dən asılı olmayaraq, elm və texnika arasındakı, nəzəri və əməli bilik ara-
1
sındakı boşluğun doldurulmasına xidmət edir».6 Göstərilən cəhət eynilə el-

6
mi-texniki fəaliyyət sahəsinə də aiddir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, əməli biliyin texnikada reallaşdırılması prosesi texnoloji prosesə və ya elmi-texniki fəaliyyətə daxil olmayıb, istehsal sahəsinin tərkib hissəsidir. Bu məsələdə S.F.Kasprzuk düzgün mövqe tutmur: «Texnologiyaya insan fəaliyyətinin bir sahəsi kimi baxılması belə bir fərziyyəyə əsaslanır ki, hər cür insan fəaliyyəti öz mahiyyəti etibarilə elmi, texniki və ya texnoloji for- malardan birinə daxildir». ² Belə çıxır ki, xüsusi texniki fəaliyyət sahəsi də vardır və elmi və texnoloji fəaliyyətdən başqa, bütün yerdə qalan fəaliyyət sahələri məhz bu formaya daxildir. Halbuki, texnika hər bir fəaliyyət sahə- sinin, o cümlədən, elmi və elmi-texniki (müəllifin təbirincə «texnoloji») fəaliyyət sahələrinin də ayrılmaz tərkib hissəsidir; «istehsal texnikası»,
«məişət texnikası» və s.-lə yanaşı, «elm texnikası», «incəsənət texnikası»,
«elmi-texniki fəaliyyət texnikası» (texnikanın strukturunu təkmilləşdirmək üzərində görülən iş də müəyyən texniki vasitələr tələb edir) da mövcuddur. Texniki vasitələrin özünün hazırlanması prosesi isə, aydın məsələdir ki, xüsusi bir fəaliyyət sahəsi olmayıb, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, istehsal sahəsinə aiddir. Texniki vasitələrdən istifadə edilməsi isə bütün fəaliyyət sahələrinə aiddir və hər bir sahəyə müəyyən bir texnika növü uyğun gəlir. Bu fəaliyyət sahələrinin texniki fəaliyyət növü kimi qiymətləndirilməsi ən çox «texnika» anlayışının həqiqi mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsindən irəli gəlir.
Texnikanın və onun ayrı-ayrı tərkib hissələrinin öyrənilməsi elmin


¹ S.F.Kasprzuk. On the consept of technology and its relation to science and technic // Proceedings of the XV the World Congress of philosophy. Sofia, p.324.
² Yenə orada, s.322.
tədqiqinə nəzərən xeyli əvvəl başlanmışdır. Lakin «texnika» anlayışını dəqiq şəkildə təyin etmək, onun əhatə dairəsini müəyyənləşdirmək tələbi indiki dövrdə – ictimai həyatda baş verən elmi-texniki inqilab prosesi ilə əlaqədar olaraq daha da aktuallaşmışdır.
Elmin tədqiqinə analoji olaraq, texnikanın tədqiqi də sistemli şəkil- də, vahid metodoloji prinsiplər əsasında aparaılm ışdır. «Texnika» anlayı- şı müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif cəhətlərin ön plana çəkilməsi və mahiyyət kimi götürülməsi ilə təyin edilmişdir ki, bu da vahid funda- mental elmi nəzəriyyənin işlənib hazırlanmasına mane olmuşdur. Bununla belə, texnikanın müxtəlif aspektlərdəki tədqiqi onu birtərəfli təyin etsə də, ayrı-ayrı cəhətlərin öyrənilməsi baxımından heç də əhəmiyyətsiz deyildir.
Lakin tədqiqatçılar nə üçünsə əmək vasitələrindən, əmək alət- lərindən, əmək mühitindən, hətta məhsuldar qüvvələrdən danışaraq, bu söhbətlərin guya texnikaya aid olduğunu zənn edirlər. Bəs sərhəd, bəs fərq? Bu müxtəlif anlayışların məxsusi əhatə dairəluərmyuo?xd
Texnikaya bu və ya digər baxımdan tərif vermək onun bir termin ki- mi müəyyənləşdirilməsindən hələ çox uzaqdır. Buxar maşınının yaradıl- ması, istehsalın mexanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması və s. bu tipli mə- sələləri öyrənmək hələ texnikanın öyrənilməsi deyildir və ya hər halda fəlsəfi aspektdə öyrənilməsi deyildir.

6

6
Bu sahədə yazılmış ilk xüsusi əsərlərdən biri Q.V.Osipovun «Tex- nika və ictimai tərəqqi» kitabıdır. ¹ Müəllif bu kitabında texnikaya belə tərif verir: «Texnika insanın müəyyən maddi tələbatları ödəmək üçün təbiət qanunlarını və xassələrini dərk etmək əsasında yaratdığı əmək vasitələrinin tam məcmuyudur, konkret tarixi ictimai istehsal sistemində olan istehsal vasitələrinin məcmuyudur». ² Müəllifin bu bir ifadədə birləşdirməyə çalışdığı dörd müxtəlif cəhət aşağıdakılardır: 1. Texnika əmək vasitələrinin məcmuyudur. 2. Bu vasitələr insan tərəfindən yaradılır.
3. İnsan onları təbiət qanunları əsasında yaradır. 4. Bu vasitələr cəmiyyətdə yaranır. Bu dörd cəhətdən yalnız birincisi anlayışın əhatə dairəsini müəyyən edir, qalan üç cəhət isə artıq müəyyənləşmiş olan anlayışın müxtəlif xassələrini əks etdirir. Bu cür onlarla xassə göstərmək mümkündür və bunlar yalnız müxtəlif təfərrüatların şərhinə xidmət edir.


¹ Г.В. Осипов. Техника и общественный прогресс. М., Наука, 1959.
² Yenə orada, s. 94.



6
Texnikanın əhatə dairəsinin əmək vasitələrinin məcmuyu ilə eyni- ləşdirilməsi halı, aşağıda görəcəyimiz kimi, Q.N.Volkov tərəfindən əsaslı dəlillərlə təkzib edilmişdir. Hələlik isə texnika haqdakı başlıca mövqelərin S.V.Şuxardin tərəfindən necə qruplaşdırılmasını təhlil edək. ¹ S.Şuxardin texnikaya verilən tərifləri məzmunlarına görə yeddi qrupa bölmüşdür ki, bu da fərdi yanaşmaları ayrı-ayrılıqda təhlil etmək əvəzinə, yalnız mövcud yanaşmaların, platformaların özünü təhlil etməyə imkan verir.
Birinci qrupda texnikaya «maddi şeylər kompleksi» kimi baxanların tərifləri verilir. A.A.Zvorıkin (sonrakı tərif), İ.Y.Konfederatov, S.İ.Ojeqov və Q.V.Osipov texnikaya əmək vasitələrinin, K.V.Ostrovityanov və A.A.Zvorıkin (ilk tərif) isə əmək alətlərinin məcmuyu kimi baxırlar. Bu mövqe ilə biz yuxarıda Q.Osipovun tərifi timsalında tanış olmuşuq. Burada yalnız əmək vasitələrinimi, yoxsa əmək alətlərinimi texnika kimi götürmək üstündə mübahisə gedə bilər. Lakin aşağıda göstərəcəyimiz kimi, bu ya- naşmalardan hər ikisi eyni dərəcədə əsassızdır.
İkinci qrupda texnikaya istehsal vasitələri və texnologiya, üçüncü qrupda isə istehsal vasitələri və vərdişlər daxil edilir. Bizcə, bu cür tərifləri ayrıca qruplara bölmək üçün heç bir əsas yoxdur, zira vərdişlər özü də texnologiyaya daxildir.

6
Texnikanın bu cür geniş əhatədə təyin olunması halına yuxarıda biz misal göstərmişdik. Q.Osipovun bu tərifə münasibətini də təhlil etmişdik. Baxdığımız hər üç mövqe texnikanın bəzi maddi mövcudluq formalarını əhatə etdiyinə görə rus tədqiqatçıları arasında geniş yayılmışdı. IV- VII qruplarda toplanan təriflər isə ya həddən artıq qeyri-müəyyən olduğu, ya da texnikanı təkcə ideal tərəflərin məcmuyu kimi götürdüyü üçün inandırıcı deyildir. Texnikanın vərdiş və qabiliyyətlərin məcmuyu kimi tə- yin edilməsinin müxtəlif variantları IV qrupda toplanmışdır. Burada C.Bernalın tərifi («Texnika – nəyin isə fərdi şəkildə əldə edilmiş və ictimai şəkildə möhkəimləndirilm ş hazırlanma üsuludur» ²), də verilir ki, bu tərif əslində texnikanın mahiyyətini göstərməsə də, çox vacib bir cəhəti əks et- dirir və buna müvafiq olaraq gələcəkdə elm, texnika və s. bu tipli sistemlə- rin inkişafında fərdi ilə ictimainin qarşılıqlı münasibətini öyrənərkən məhz belə bir cəhəti əsas tutacağıq ki, hər hansı konkret irəliləyiş fərdlər tərə-


¹ С.В.Шухардин. Основы истории техники. М., Наука, 1961. с. 72-76.
² Дж.Бернал. Наука в истории общества, с.30.
findən əldə olunsa da, yalnız ictimai xarakter qazandıqdan sonra cəmiyyət üçün əhəmiyyət kəsb edir.
V və VI qrupda yığılan təriflər («İnsanla təbiət arasında hər nə varsa hamısı» və ya ümumiyyətlə «məhsuldar qüvvələr» texnikaya aid edilir) həddindən artıq ümumi və qeyri-müəyyən olduqlarından onları təhlil etməyə ehtiyac yoxdur.
VII qrupda isə texnikaya «insan ruhunun, zəkasının reallaşmasiı-» k mi baxanların mövqeyi şərh olunur. İnsanın zəka əsasındakı fəaliyyəti isə o qədər geniş sferanı əhatə edir ki, buraya bütün istehsal prosesi, insanın gündəlik fəaliyyətinin böyük bir qismi və s.də daxildir və aydındır ki, gös- tərilən fəaliyyət formaları «texnika» adı altında ümumiləşdirilə bilməz. Şərh olunan mövqelər içərisində ilk üç variant nisbətən inandırıcı görünür və həm də bir-birinə o qədər yaxındır ki, əslində vahid mövqe kimi də qiy- mətləndirilə bilər. S.V.Şuxardinin özü də bu mövqelərdən birinə tərəfdar çıxır və texnikanı əmək vasitələrinin məcmuyu kimi qiymətləndirir. Lakin o öz mövqeyini əsaslandırmağa çalışır və təsnif etdiyi başlıca mövqelərə olan münasibətini də olduqca səthi şərh edir.

6
Tərifləri tfəsentidikd ən sonra müəllif yazır: «İndi isə texnika» ter- mininə verilən tərifləri qiymətləndirməyə çalışaq. Ən düzgün və elmi cə- hətdən əsaslandırılmış təriflər I qrupa daxil olanlardır: texnika – maddi şeylər kompleksidir». ¹ Müəllif heç bir girişsiz və izahatsız olaraq qəbul et- diyi mövqeyi daha da konkretləşdirərək yazır: «Məlumdur ki, əmək va- sitələrinin cəmi ilə əmək alətləri arasında bərabərlik işarəsi qoymaq olmaz. Əgər ikinci yarımqrupdakı tərifləri düzgün qəbul etsək, onda «texnika» an- layışına əmək alətləri olmasa da, bir sıra maşın, mexanizm və cihazlar
(məsələn, bütün elektrik işıqlandırma sistemi, faydaltıaqlazrıntı ya ının
qaydaya salınmasına xidmət edən sistem və s.) daxil edilə bilmir. Beləlik- lə, ikinci yarımqrupdakı təriflər düzgün olsalar da tam deyillər. Buna görə də birinci yarımqrupa daxil olan təriflər insanın öz fəaliyyətində tətbiq et- diyi bütün mövcud texniki vasitələri əhatə etdiyinə görə, daha çox tamam-
2
lanmış sayılmalıdır».6 Müəllif nəyə görə əmindir ki, «əmək prosesinin nor-
mal gedişatını təmin edən maşın, mexanizm və cihazlar» da mütləq «tex- nika» anlayışına daxil olmalıdır? Belə bir tələb «texnika» anlayışının əslin-
¹ С.В.Шухардин. Основы истории техники, с. 75.
² Yenə orada.

də “əmək vasitələrinin cəminə” nəzərən də daha geniş miqyasda təyin edil- məsinə müvafiq deyilmi və bununla müəllif özü öz mövqeyinin əleyhinə çıxış olmurmu? Yaxud S.V.Şuxardinin şərhindən belə çıxmırmı ki, o, «tex- nika» anlayışını, bu anlayışın əhatə dairəsini qabaqcadan nəzərdə tutduq-

dan sonra təyin etməyə çalışır. Axı, texnikanın «insanın öz fənaldiyyəti ə
tətbiq etdiyi bütün mövcud texniki vasitələri əhatə etməsi» fikri heç bir informasiya vermir, trivial xarakter daşıyır. Axı, «texniki vasitələr» ifadəsi yalnız o zaman müəyyənlik kəsb edə bilər ki, «texnika» anlayışının özü artıq müəyyən edilmiş olsun…
Bundan başqa sonrakı izahatından məlum olur ki, S.V.Şuxardin

6
«əmək alətləri» və «əmək vasitələri» anlayışlarının özlərini də düzgün fərqləndirmir: «Əmək vasitələrini üç qrupa bölmək olar: 1) mexaniki əmək vasitələri (əmək alətləri); 2) avadanlıq (təchizat); 3) əmək prosesinin müm- künlüyü üçün zəruri olan ümumi maddi şərait». ¹
Müəllifin bu qruplaşdırmasında 2-ci və 3-cü bölmə o qədər qeyri- müəyyən ifadə edilmişdir ki, buraya elə əmək alətləri də daxil edilə bilər. Halbuki əmək alətlərini müəllif yalnız «mexaniki əmək vasitələri» kimi qiymətləndirir. Nəzərə alınmır ki, əmək alətləri böyük inkişaf yolu keçmiş və XIX əsrdəki mexaniklik pilləsini artıq çoxdan tərk etmişdir. Müasir dövrdə əmək alətlərinin rolunu oynayan maşınlar təkcə mexaniki prinsiplər əsasında işləməyib, ən müxtəlif fiziki hadisələrin mürəkkəb kombinasiya- larına əsaslanır.

6

6
Sovet fəlsəfi fikrində elmşünaslıq kimi texnikaşünaslıq da 60-cı il- lərdən başlayaraq unkişaf etmişdir. Texnika haqqında ilk xüsusi tədqiqat əsərinin müəlliflərindən biri Y.S.Meleşenkodur.² O, texnikanın mahiyyəti haqqında əsas mövqeyini belə şərh edir: «Texnika insanların məqsədəuy- ğun fəaliyyətinin (hər şeydən əvvəl əmək və istehsalat fəaliyyətinin) mate- rial vasitələri kimi çıxış edən və insanın materiallardan, təbiət qanunları və proseslərindən məqsədəuyğun şəkildə istifadə etmək əsasında yaratdığı və tətbiq etdiyi şeylərin məcmuyudur». ³ Xeyli dərəcədə dolaşıq və dumanlı şəkildə verilən bu tərif lazımi üslubi düzəlişlərdən sonra bu cür ifadə oluna
¹ Yenə orada., s. 76.
² Bax, məs.: Ю.С. Мелещенко. Человек, общество и техника, М., 1964.
³ Ю.С. Мелещенко. Техника и закономерности ее развития // Вопросы философии,
№10, 1965, с.7.
bilər: – Texnika məqsədəuyğun fəaliyyət sayəsində yaradılaraq, həm də bu fəaliyyətə xidmət edən material şeylər məcmuyudur.
Aydın olur ki, müəllif texnikaya təkcə material şeylər məcmuyu ki- mi baxmaqda ilk yaxınlaşmada A.A.Zvorıkin, S.V.Şuxardin və s. tədqi- qatçıların mövqeyində durur. Onun texnikaya münasibəti yalnız bu materi- al məcmuyunu necə sərhədləndirilməsi ilə fərqlənir. Bu fərqi müəyyənləş- dirmək üçün yuxarıdakı kimi təyin edilən «texnika» anlayışının əhatə dai- rəsini əmək vasitələrinin məcmuyu ilə müqayisə edək. Əvvəla, qeyd edək ki, bütün süni yaradılmış şeylər, habelə insan tərəfindən dəyişdirilmiş olan təbiət hissələri – hamısı yalnız məqsədəuyğun fəaliyyət sayəsində mümkün olmuşdur. Deməli, anlayışın sərhədləndirilməsi üçün qoyulan yeganə məh- dudiyyət baxılan şeylər qrupunun həm də məqsədəuyğun fəaliyyətə xidmət etməsi şərtidir. «Məqsədəuyğun fəaliyyət» anlayışı, «əmək» anlayışına ekvivalent olduğundan ona xidmət edən şeylər qrupu da elə əmək vasitələ- rini təşkil edir. Deməli, Y.S.Meleşenkonun tərifi yuxarıda artıq nəzərdən keçirdiyimiz «texnika – əmək vasitələrinin məcmuyudur» tipli təriflər sıra- sına daxildir. Burada yeganə başlıca fərq ondan ibarətdir ki, «texnika» an- layışı altında təkcə ictimai istehsal prosesindəki əmək vasitələrinin yox, ümumiyyətlə istənilən məqsədəuyğun fəaliyyətdəki əmək vasitələrinin məcmuyu nəzərdə tutulur. Bununla anlayışın əhatə dairəsi aşağı düşür və ciddi mübahisələr üçün əsas yaranmış olur.
Elmin tədqiqində rast gəldiyimiz qətiyyətsizlik texnikanın tədqiqi üçün də tamamilə xarakterikdir. Belə ki, nəinki müxtəlif tədqiqatçılar ara- sında fikir ayrılığı hökm sürür, eləcə də eyni tədqiqatçılar tez-tez müxtəlif mövqelərdə dayanırlar. Buna görə də, yuxarıda təhlil etdiyimiz tərif Y.S.Meleşenkonun mövqeyini yəqinliklə əks etdirə bilmir. «Müasir elmi- texniki inqilab» kitabında yazıldığına görə, Y.S.Meleşenko «texnikaya məqsədəuyğun fəaliyyətin vasitəsi və üsulu kimi baxır və beləliklə «texni- ka» anlayışına maddi şeylərlə (vasitə) yanaşı, həm də insanların təcrübə və
1
vərdişləri də (üsul) daxil edilir».6 Kitabda Y.S.Meleşenkonun bu mövqeyi
«texnika» anlayışına qeyri-material xarakter daşıyan «təcrübə və vərdişlə- ri» də daxil etdiyi üçün tənqid olunur. Və həm də heç bir ciddi əsas olma- dan… Eynilə bu cür mövqeyin Q.V.Osipov və S.V.Şuxardin tərəfindən
¹ Современная научно-техническая революция (Историческое исследование). М., 1970, s.11-12.

qeyri-elmi şəkildə, yalnız səthi mühakimələr əsasında tənqid olunması ha- lına biz artıq rast gəlmişik və bu məsələyə öz münasibətimizi ilk yaxınlaş- mada bildirmişik. Bircə bunu da əlavə edək ki, kitab müəlliflərinin öz mövqeləri daha qüsurlu, primitiv və əsassızdır. Məsələn, kitabda yazılır:

6
«Texnika əmək alətləri (instrumentlər), maşınlar, avtomatlar, cihazlar for- masında ola bilər».¹ Görəsən bu formalar bir-birindən nə ilə fərqlənirlər- miş? Maşın və s. əmək aləti ola bilməzmi və ya avtomatlar həm də maşın deyilmi?

6
Bizcə, Y.S.Meleşenkonun məhz həmin mövqedə (texnika = əmək alətləri + vərdişlər) durduğunu söyləmək üçün kifayət qədər əsas yoxdur. Əvvəla, 1970-ci ildə çıxan kitab (ikinci nəşr) onun yalnız 1964-cü ildəki fikrinə istinad edir, halbuki, artıq 1965-ci ildə o, texnikaya tamamilə başqa cür tərif vermişdir. ² İkincisi, müəlliflərin istinad etdiyi fikrin özü də (tex- nikanı «məqsədəuyğun fəaliyyətin vasitəsi və üsulu» saymaq) hələ vərdişləri «texnika» anlayışına daxil etmək deyil. Zira «üsul» anlayışı işçinin təkcə necə işləməsini deyil, nə vasitə ilə işləməsini də ifadə edə bilər. Y.S.Meleşenko da bəlkə məhz bunu nəzərdə tutmuşdur.

6

6
tİenxdni iiksaə»«anlay ışının əhatə dairəsini «material şeylər məc- muyu» çərçivəsində də olsa, yuxarıda baxdığımız təriflərə nisbətən bir qə- dər genişləndirən Q.N.Volkovun mövqeyi ilə tanış olaq: «Texnika ictimai insanın əmək funksiyalarının, vərdiş, təcrübə və biliklərinin təbii material- da maddiləşməsi prosesi, təbiət qüvvələri və qanunauyğunluqlarının dərk olunması və istehsalda istifadə edilməsi vasitəsi ilə əldə etdiyi süni fəaliy- yət orqanlarının, təbiət üzərindəki hakimiyyət orqanlarının məcmuyu- dur^*». ³ Köməkçi təyinləri atdıqda tərif aşağıdakı şəklə düşər: – «Texnika
ictimai insanın süni orqanları məcmuyudur». Beləliklə, anlayışa təkcə icti- mai istehsalda deyil, ümumiyyətlə hər hansı ictimai münasibətdə istifadə olunan süni vasitələr daxil edilir ki, bu da onun əhatə dairəsinin genişləndi- rildiyini göstərir. Lakin təkcə «ictimai» təyininin özü böyük məhdudiyyət- lər qoyur ki, bu da Q.N. Volkovun digər əsərlərində şəxsi fəaliyyətə məx-
¹ Yenə orada. s.13.
² Ю.С. Мелещенко. Техника и закономерности ее развития, с.7.
^* Orijinalda bu söz «sistem» kimi verilmişdir; lakin tərif müasir sistemli yanaşmanın
şərtlərini ödəmədiyindən biz onu «məcmu» kimi tərcümə edirik.
³ Г.Н. Волков. Эра роботов или эра человека, М., 1965, s.25.



6
sus olan istifadə şeylərini də (məsələn, gözlük, dabankeş ¹ və s.) texnikaya daxil etməsi ilə uzlaşmır. Tərifdə verilən digər köməkçi təyinlər isə əslində atıla da bilər, zira onlar anlayışın sərhədləndirilməsinə deyil, «süni» sözü- nün izahına xidmət edir. Bu təyinlər texnikaya insanın istifadə etdiyi istənilən (məsələn, təbiətdən hazır halda götürülən) vasitələrin yox, yalnız

məqsədəuyğun fəayliyyət s duğunu göstərmək üçündür.
əsində yaradılmış olan vasitələrin daxil ol-

2
Q.N.Volkovun mövqeyinə yaxın olan, lakin xeyli müxtəsər şəkildə verilən başqa bir tərifdə deyilir: «…Texnika adı altında biz insanların süni surətdə yaradılmış fəaliyyət vasitələrini başa düşürük».6 Burada başlıca fərq yalnız «ictimai insandan deyil, ümumiyyətlə insanlardan danışılması- dır. Digər tərəfdən, texnika bu vasitələrin məcmuyu kimi yox, ayrı-ayrılıq- da mövcudluğu kimi verilir. Bu dəyişikliklərin hər ikisi anlayışın əhatə dairəsinin dəqiqliyini aşağı salır və bir sıra metodoloji dolaşıqlıqlara səbəb olur. Məsələ burasındadır ki, ictimai və fərdi fəaliyyət vasitələrinin fərq- ləndirilməsi, həmçinin ümuminin məcmuluq və təkrarlananlıq cəhətlərinin öyrənilməsi kimi problemlər öz metodoloji həllini tapmadığı üçün tətbiq də oluna bilmir.
Texnikanı daxili tamlığa malik olan bir sistem kimi təsəvvür edə bil- mək üçün o, fərdi yox, ictimai fəaliyyətlə əlaqələndirilməlidir. Zira fərdi fəaliyyətlər vahid istiqamətə və qlobal məzmuna malik olmadığından, tex- niki tərəqqi ümumcəmiyyət məzmunlu vahid proses kimi yalnız ictimai tə- rəqqi zəminində öyrənilə bilər.
Y.S.Meleşenko və S.V.Şuxardin birgə yazdıqları əsərdə texnika haq- dakı fikirlərini onun dörd müxtəlif xüsusiyyətlərini qeyd etməklə bildir- mişlər: – Əvvəla, texnika ictimai varlığın bir hissəsi kimi çıxış edən spe- sifik ictimai hadisədir. İkincisi, texnika əmək prosesində insanların istifadə etdiyi maddi vasitÜəlçəürdnicrü. sü, texnika tarixə n bir-birini əvəz edən süni yaradılmış sistemləri əks etdirir. Dördüncüsü, texnikanın əsasında, onun lap məğzində təbii material və proseslərin məqsədəuyğun istifadəsi durur.
Göstərilən hər bir xüsusiyyəti ayrılıqda təhlil edək. Əvvəla, texnika ictimai hadisə deyil. Zira hər bir hadisə və ya ictimai fəaliyyət sferası
¹ Бах: Г.Н. Волков. Техника // Философская энциклопедия, т. 5, М., 1970, сящ.228.
² Современная научно-техническая революция, c. 13.

6
daxili tamlığa malik olmalıdır, texnika isə belə hadisələrdə yalnız bir ünsür kimi çıxış edir. İkincisi, texnika əmək prosesində istifadə olunan maddi şeylərin heç də hamısını əhatə etmir (məsələn, təbii halda olan vasitələr buraya daxil deyil) və həm də təkcə maddi şeylərdən ibarət deyildir (sonra- lar göstərəcəyimiz kimi, texnika qeyri-bircins makrovasitədir). Üçüncüsü, texniki tərəqqi vahid texnika sisteminin (əgər texnikanmı sihsetesab etm ək mümkün olsaydı) bütöv daxili inkişaf prosesini ifadə edir və heç vaxt müx- təlif sistemlərin diskret əvəzlənməsi kimi göstərilə bilməz. Dördüncüsü, təbii material və proseslərin məqsədəuyğun istifadəsi texnikanın nəinki əsasında durmur, onunla heç əlaqədar da deyil. Yalnız bilavasitə mövcud olan yeganə əlaqəni göstərmək üçün müəlliflər əlavə izahat verərək yazır- lar ki, təbiətin material, proses və qanunauyğunluqlarından məqsədəuyğun şəkildə istifadə bu və ya digər texniki qurğunun tələblərinə cavab verən elementlərə və struktura malik süni sistemlər yaradılması sayəsində müm- kündür». ¹ Unudulur ki, süni vasitələr «təbiətin material, proses və qanuna- uyğunluqlarından məqsədəuyğun şəkildə istifadə olunmasına» xidmət edir- sə, bu onun heç də zəruri şərt olunduğunu göstərmir. Zira əmək süni vasi- tələrsiz də (insanın təbii orqanları sayəsində) mümkündür.
Göründüyü kimi, S.V.Şuxardin və Y.S.Meleşenko sonrakı əsərlərin- də öz mövqelərini nəinki təkmilləşdirməmişlər, hətta bəzi konkret məsələ- lərdə əvvəlkinə nəzərən daha kobud səhvlər buraxmışlar.
Vahid, qərarlaşmış mövqeyə malik olmayan, öz fikirlərinə tez-tez

6

6
«düzəliş» verən tədqiqatçılardan fərqli olaraq Q.N.Volkov bütün yaradıcı- lığı boyu sabiq mövqe tutur, texnika haqqındakı ilk fikrini sonrakı əsərlə- rində də dəyişdirmir. Məsələn, yuxarıda təhlil etdiyimiz tərif 1981-ci ildə çıxan «Elmin sosiologiyası» əsərində ² və «Fəlsəfi» ensiklopediya» üçün yazdığı «texnika» sərlövhəli məqalədə ³ eynilə təkrar edilir. Axırıncı yazıda bir sıra təfərrüatlar da yığcam şəkildə şərh olunmuşdur ki, bunlar Q.N.Volkovun mövqeyinin düzgün başa düşülməsi üçün olduqca vacibdir. O, «texnika» anlayışı üçün təyin etdiyi əhatə dairəsini» əmək vasitələrinin məcmuyu ilə müqayisə edərək yazır: «Sovet ədəbiyyatında texnikanın ictimai istehsal sistemində əmək vasitələrinin məcmuyu kimi təyin
olunması geniş şəykıildə ya lmışdır. Ancaq «əmək vasitələrinin cəmi»


¹ Yenə orada.
² Социология науки, М., 1968, сящ.30.
³ Г.Н. Волков. Техника, сящ.227.



6
anlayışı «texnika» anlayışını tam əhatə etmir. O, texnikaya nəzərən bəzi yanaşmalarda geniş, digərlərində isə məhduddur. K.Marks ev heyvanlarını, torpağı və hətta (müəyyən şəraitdə) işçinin bədən üzvlərini də istehsal vasitələrinə aid edirdi. Əmək vasitələrinə daxil olan bəzi köməkçi materialları məsələn, sürtgü maddələrini isə texnikaya çətin ki, aid etmək mümkün olsun. Digər tərəfdən «əmək vasitələri» anlayışı texniki vasitələrin bəzi çox vacib qruplarını: hərbi texnikanı, rabitə texnikasını, məişət texnikasını əhatə etmir. ¹ Əmək vasitələrinin «texnika» anlayışına daxil edilə bilməyən əlavə ünsürləri də əhatə etməsi faktı o qədər aydın gö- rünür ki, təhlilə ehtiyac yoxdur. Lakin bu fakt tədqiqatçıların yalnız o qisminin əleyhinədir ki, onlar texnikanı məqsədəuyğun fəaliyyət məhsulu olduğunu tərifdə qeyd etmirlər. Daha vacib olan «texnika məqsədəuyğun fəaliyyət sahəsində yaradılan əmək sahələrini bütövlükdə əhatə edirmi» sualına isə müəllif cavab vermir. «Bəs texnikaya əmək vasitələrindən başqa da bir şey daxildirmi?» sualına necə? Bu məsələ də demək olar ki, təhlil olunmur. Bunun üçün ilk növbədə texnikaya vərdişlərin və s. qeyri- maddi tərəflərin də daxil olub-olmaması müəyyənləşdirilməli idi ki,

14. 
    Volkov da hələ lap əvvəldən bunun əle(gyöhrinədir əsən niyə) və ona
    

görə də bu məsələyə toxunmur. Lakin bunun əvəzində Q.N.Volkov
«texnika» anlayışının əhatə dairəsini təhlil edərkən – yuxarıda sitat gətirdiyimiz məqalədə – əslində başqa xarakter daşıyan, amma olduqca mühüm olan bir problemə toxunur. Bura da texnikanın yalnız istehsal tex- nikası kimimi? Yoxsa daha geniş mənadamı başa düşülməsi məsələsi
qarşıya çmıxır. Bu əsələni biz sonralar geniş şəkildə təhlil edəcəyik. Ancaq

6
qabaqcadan qeyd edək ki, Q.N.Volkov şərhində problemin qoyuluşu aydın olmur: elə çıxır ki, məsələ yalnız anlayışın əhatə dairəsinin əmək va- sitələrinə nəzərən daha geniş olmasındadır. Halbuki tədqiqatçıların, demək olar ki, hamısı hələ lap qabaqcadan yalnız istehsal prosesinə bağlı olan texnikanı (istehsal texnikasını) təyin etməyi qarşılarına məqsəd qoyurlar.^* Əksər təriflərdə «ictimai istehsal prosesində» şərtinin də qoyulması bunu açıq-aydın sübut edir və bu tədqiqatçılarla yalnız istehsal texnikasının əhatə dairəsinə dair mübahisəyə girmək olar.


¹ Yenə orada.
^* O vaxtkı sovet elmi ədəbiyyatında elmi-texnika qarşılıqlı münasibətindən və hətta elmi-texniki tərəqqi və elmi-texniki inqilabdan danışarkən yalnız istehsal texnikası nəzərdə
tutulur. Ona görə də, müvafiq terminlərin təyinində xüsusi şərtləşmələr tələb olunur.



1

6
İndi isə Q.N.Volkovun geniş mənada götürdüyü texnikanı necə qruplaşdırdığına nəzər salaq: «Müasir texnikanı aşağıdakı funksional sahə- lərə bölmək olar. İstehsal texnikası, nəqliyyat və rabitə texnikası, elmi-təd- qiqat texnikası, mədəniyyət və məişət texnikası, tibbi texnika, idarə və dövlət aparatı texnikası»6 . Bölgü texnikanın olduqca geniş və həm də qey- ri-müəyyən əhatə dairəsinə malik olduğunu göstərir. Lakin Q.N.Volkov bu fikri inkişaf etdirməyə, aydın təsəvvür yaratmağa nail olmur. Məxsusi me- todoloji əsas olmadığından, texnikaya müstəqil sfera, bütöv sistem kimi yox yalnız müəyyən bir makro tərəf kimi baxmaq lazım olduğu müəyyən- ləşdirilmədiyindən müəllif dolaşıqlıqlara yol verir və özü bir neçə yerdə texnika ilə istehsal texnikasını qarışıq salır: «istehsalat binaları və tikintilə- ri texnikaya daxil olduğu halda, yaşayış evləri daxil deyil». ² Lakin zavod binası istehsal texnikasına aiddirsə (bu özü mübahisəli məsələdir) yaşayış binası da eyni hüquqla məişət texnikasına aid edilməlidir. Deməli, müəllif bu fikrində adətkərdə olaraq texnika kimi yalnız istehsal texnikasını qəbul etmişdir.

6
Digər tərəfdən, Q.N.Volkovun nəqliyyat, körpü, kanal və s. bu kimi tərəfləri də texnikaya aid etməsi ³ göstərir ki, o geniş mənada götürülən texnikanın həqiqi mahiyyətini, başlıca spesifik xüsusiyyətlərini müəyyən- ləşdirə bilməmişdir.
Baxılan problemin təfərrüatını – insanın təbiətdə yaratdığı dəyişil- mələrin dəqiq təsnifatını və bunlardan məhz hansı qrupun texnikaya aid
olması məsələsini biz yuxarıda artıq təhlil etmişik. İvnadsiitisə bila ə öy-

6
rənmək istədiyimiz məsələyə – texnikanın tədqiqinin ümumi fəlsəfi və me- todoloji problemlərinə həsr olunmuş bəzi əsərlərlə tanı olaq. Həm də qa- baqcadan qeyd edək ki, bilavasitə texnikanın tədqiqindəki spesifik metodo- loji məsələlərə həsr olunmuş əsərlər olduqca azdır və təbii ki, bu sahədə çox cüzi iş görülmüşdür. Bu məsələlərə əsasən Y.Y. Stul və S.S.Tovmas- yanın əsərlərində toxunulmuşdur.^* Lakin S.S.Tovmasyanın bilavasitə


¹ Г.Н. Волков. Техника, с. 228.
² Yenə orada.
³ Yenə orada.
^* Я.Е.Стуль. О диалектике понятия «техника», Челябинск, 1966; С.С.Товмасян.
Качественные фазы развития техники и современная научно-техническая революция. Ереван. 1970.



6

6
əmək və texnikanın fəlsəfi problemlərinə həsr olunmuş əsərlərində ¹ əslində yalnız əməkdən söhbət gedir, texnikanın fəlsəfi problemləri, onun mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi isə həll olunmamış qalır. Bəzi başqa əsərlər ² də sərlövhələrinə görə mövzunun tələbini ödəmədiyindən onları təhlil etməyə ehtiyac yoxdur.
Biz bu sahədə yazılan əsərlərdən yalnız Y.Y.Stulun «texnika anlayı- şının dialektikası haqqında» əsərini təhlil edəcəyik. Y.Y.Stul başqa tədqi- qatçılardan fərqli olaraq və əsərdə qoyulan məqsədə (anlayışın dialektika- sını öyrənmək) müvafiq şəkildə əvvəlcə özünəqədərki tədqiqatlardakı ek- lektikliyin səbəbini müəyyənləşdirməyə; yaranmış vəziyyəti obyektiv qa- nunauyğunluq kimi göstərməyə çalışır. Müəllif qeyd edir ki, texnikaya ve- rilən «onlarca tərifə həmişə texnikanın müasir vəziyyətini müxtəlif aspekt-
3
lərini ifadə edən yeni təriflər əlavə edilər bilər».6 Yuxarıdakı təhlildən ay-

6

6
dın olduğu kimi texnikanın tədqiqində vəziyyət doğrudan da belədir. Lakin nəyə görə? Nəyə görə belə olduğunu isə Y.Y.Stul düzgün izah etmir: «Tə- riflərdəki müxtəlifliyə səbəb – texnikanın dialektik xüsusiyyətlərində, tex- niki vasitələrin sürətli tərəqqisində, yüksək dərəcədə dəyişkən olmasında- dır. Texnika o qədər mürəkkəb və ziddiyyətlidir ki, o qədər dinamik keçirir ki, hər bir sonrakı tədqiqatçı özündən əvvəlkini tamamlamalı – texnikada müşahidə etdiyi hansı isə yeni cəhəti də əlavə etməli olur». ⁴ Belə çıxır ki, texnikanın təyini məsələsindəki dolaşıqlıqlar tam obyektiv bir haldır, tex- nikaya heç olmasa müvəqqəti dövr üçün də olsa dayanıqlı tərif vermək ol- mazmış. Müəllif nəzərə almır ki, tərif heç də bütün cəhətləri, xassələri əhatə edə bilməz və etməməlidir də. Tərifdə yalnız anlayışı şərtləndirən əsas kriteriyalar – mahiyyət verilir ki, bu da xırda xassələrə nəzərən olduq- ca dayanıqlıdır. Deməli, texnikanın təyinindəki dolaşıqlıqlar daha çox də- rəcədə subyektiv səbəblə^* tədqiqatçıların vahid metodoloji prinsipinə


¹ С.С.Товмасян. Философские проблемы труда и техники. М., 1972.
² В.Г.Семибратов. Законы материалистической диалектики и их проявление в техническом прогресс. Л., 1963.
³ Я.Е. Стуль. О диалектике понятия «техника», с. 3.
⁴ Yenə orada.
^* Aristotelin dövründən başlayaraq «texne» (yun. – qabiliyyət, sənətkarlıq) sözünün
əhatə edə biləcəyi və etdiyi məzmun həqiqətən çox dəyişmişdir. Lakin dolaşıqlıqlar texni- kaya məhz indiki mövqedən yanaşdıqda – «texnikanı necə təyin etmək (bir termin kimi) və bu anlayış altında nəyi başa düşmək» sualını qoyduqda meydana çıxır, həm də tarixi in- kişafla bağlı olmadan meydana çıxır.



6
əsaslanmamaları, artıq elmi surətdə tənqid edilmiş fikirləri təzədən, forma- ca başqa şəkildə təkrar etmələri ilə izah olunmalıdır. «Anlayışların əks et- dirdiyi predmetin köklü surətdə dəyişdirilməsini¹» nəzərə almaq nə dərə- cədə vacib olsa da, bu texnikanın tədqiqindəki vəziyyətlə heç bir əlaqəsi olmayan – yeni, əlavə şərtdir. Zira biz texnikanı yalnız indiki mövqedən təyin edirik, yəni bizim texnikaya verəcəyimiz tərif bütövlükdə ictimai tə- rəqqinin indiki vəziyyəti haqdakı vahid, bütöv təsəvvürə tamamilə uyğun gəlməlidir.
Lakin həm texnikanın bu şərt daxilində (ümumi təsəvvürün bütövlü- yünü təmin etmək şərti – II fəslin girişində bu şərt ən əsas metodoloji prin- sip kimi geniş şəkildə təhlil edilir) təyin edə bilmək üçün, həm də bu şərt daxilində təyin olunmuş texnikaya hələ keçmiş zamanlardan başlayaraq xas olmaqda davam edən – zaman ümumiliyinə malik olan xüsusiyyətləri müəyyənləşdirmək üçün tarixi tədqiqat zəruridir. (Burada yenə də tarixi və məntiqinin vəhdətini müşahidə edirik. Bu baxımdan yanaşdıqda texnikanın tarixi inkişafı heç də Y.Y.Stulun təsəvvür etdiyi kimi texnika haqdakı ba- xışların tarixi inkişafı ilə üst-üstə düşmür.

6
Y.Y.Stul elə həmin kitabçada müvafiq metodoloji problemlərin də öyrənilməsindən doğan çətinlikləri nəzərə alaraq yazır: «Qəti şəkildə şərh olunmuş metodologiyanın çatışmazlığı bu və ya digər bir tərifi irəli sürən tədqiqatçının istinad etdiyi motivlərin əsaslı olub-olmadığı imkanını ara- dan qaldırır». ² Y.Y.Stul özü bəzi metodoloji məsələləri müəyyənləşdirmə- yə çalışır və əsas metodoloji Prinsipi müxtəlif dövrlər üçün xarakterik olan təriflər verib, sonra bunlardan ən ehtimallı variant hazırlamaqda görür:
«Texnikanın keçmişdəki, indiki və gələcək təyinlərini müqayisə edərək hər cür dəyişilmə zamanı dayanıqlı qalan cəhətləri müəyyənləşdirmək olar. Əl-
übtəlttə, m əq həqiqiliyinə namizəd olan belə üçüncü tərif də olduqca va-

6

6
cibdir».^* Sonra isə müəllif özü müxtəlif dövrlər üçün tərif verərək (başqa- larının tərifləri əsasında) və bunları ümumiləşdirərək «maksimum dərəcədə ümumi və dayanıqlı olan tərif» ³ verir: «Texnika insanın öz şəxsi və ictimai
¹ Я.Е. Стуль. О диалектике понятия «техника», с. 4-5.
² Yenə orada, s. 17.
^* Yenə orada, s. 21. Baxılan parçada cümlələr əlaqəsiz olsa da («…belə üçüncü tərif de-
mək üçün əsas varmı, yaxud «mütləq həqiqiliyə namizəd olan» nədir?), müəllifin nə demək istədiyi aydın olur.
³ Yenə orada.



6
məqsəd və maraqlarını reallaşdırmaq üçün təbiət və ictimai həyat qa- nunlarının dərk edilməsi və praktik istifadə əsasında yaratdığı və tətbiq et- diyi süni orqanlar sistemidir». ¹
Göründüyü kimi «metodoloji izahat»dan sonra verilən bu tərifdə Q.N.Volkovun yuxarıda təhlil etdiyimiz tərifinə nəzərən heç bir irəliləyiş, yenilik yoxdur və onun haqqında dediyimiz fikirlər eynilə bu «yeni» tərifə də aid edilə bilər. Yeganə dəyişiklik «ictimai insan» və ya «cəmiyyət» söz- lərini ümumiyyətlə «insan» sözü ilə əvəz etməkdədir ki, bununla da «tex- nika» anlayışının əhatə dairəsi yalnız bir qədər də genişlənir və onun icti- mai istehsalla əlaqələndirilə bilməsi üçün son imkanlar da aradan qalxmış olur.


¹ Yenə orada.

Texniki tərəqqi

Bəşər tarixinin ilk mərhələsi, daha doğrusu, tarixdən əvvəlki dövr, müxtəlif coğrafi bölgələrdə nə qədər müxtəlif və rəngarəng olsa da, bütün xalqlar üçün əsasən eyni səciyyə daşımışdır. Daha doğrusu, müasir dövrün uzaqlığından baxanda təfərrüatlar nəzərə çarpmır.

İnsanın bir insan kimi, cəmiyyətin üzvü kimi, formalaşması prose- si təbii mühitin spesifikasından qismən asıblıüotülsna bdöal,g ələr üçün ümumi olan cəhətlər daha çox idi. Bu ümumilik ən çox texniki tərəqqidə özünü göstərir. Texnika dedikdə XXI əsrdə yaşayan adamların ağlına ilk növbədə elektronika, traktor, kompüter, raket, mürəkkəb avtomat qurğular düşür. Lakin müasir həddə gəlib çatana qədər texnika uzun tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Biz daha artıq xışın, kotanın, dəryazın, hətta belin, toxa- nın, rəndənin, çəkicin texniki tərəqqidə mühüm bir mərhəlnəuoludnuuğ-u
duruq. Halbuki onlar bu gün də istifadə olunmaqla davam edir. Digər tə- rəfdən də, keçmişimiz üçün ənənəvi olan texnika bizim həyat tərzimizə da- xil olmuş, bədii ədəbiyyatda və incəsənətdə də öz əksini tapmışdır. Bu tex- nika növləri bizim üçün doğmadır, çünki bizim milli mədəniyyətimizin tər- kib hissəsidir. Çünki onları biz başqa xalqlardan hazır şəkildə almışıq. On- ları bizim ulu babalarımız özləri ixtira edib, təkmilləşdirib və istifadə ediblər.
Müasir texnika isə, çox təəssüf ki, əsasən xarici ölkələrdə, başqa xalqların yaradıcılığının məhsulu kimi meydana gəlir və bizim həyatımıza hazır şəkildə daxil olur. Bu da bir ölkənin başqa ölkədən iqtisadi və texnoloji asılılığına gətirib çıxarır.
Bəli, təbii-tarixi proses getdikcə özünə ən optimal yol seçir və bu yol müxtəlif regionlarda təkrar olunur.
Lakin elə ki, nisbətən sürətli inkişaf yolu keçən xalqlar müəyyən mütəşəkkillik qazandıqdan sonra həmin tarixi inkişaf yolunun hələ aşağı

pilləsində olan xalqlarla təmasda olur, onda təbii-tarixi proses kənar təsirə məruz qalır. Texnika da getdikcə daha artıq dərəcədə milli mədəniyyətin tərkib hissəsinə çevrilir. İnsan ilə texnika arasındakı daxili vəhdət və ahəng pozulur və bu ahəngin bərpa olunması üçün xüsusi səy göstərilmir.

6
Lakin bütün bunlar tarixin sonrakı mərhələlərində baş verir. Tari- xin ilk mərhələsində isə texniki tərəqqi insanın inkişafının, ictimai tərəqqi- nin tərkib hissəsi kimi həyata keçir. Bu baxımdan, texnikanın genezisi in- sanın şüurlu əməli fəaliyyətinin tarixi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Təsadü- fi deyil ki, ümumdünya tarixi inkişaf prosesini, insan təbiətinin genezisini araşdıran H.Ə.Həsənov dönə-dönə texnikanın genezisi məsələsinə toxunur və müxtəlif tarixi dövrlərdə onun oynadığı roldan bəhs edir. ¹
Texnikanın tarixi maddi istehsal prosesinin başlandığı vaxtdan baş- lanır. Onu yaradan əsas səbəb insanın təbii ehtiyaclarıdır. İnsan yaşamaq üçün yeməlidir, geyməlidir. Təbiətin dəyişkən və bəzən də sərt iqlimindən qorunmaq, daldalanmaq üçün özünə münasib yer tapmalıdır. Lakin insan heyvanlardan fərqli olaraq bütün ehtiyaclarını təbiətdə hazır şəkildə olan şeylər hesabına ödəyə bilməz.
Heyvanlar alətsiz fəaliyyət göstərir. Onlar yalnız öz təbii orqanları- nın – əqlin, ağızın və s. köməkliyi ilə özlərini təbiətdə hazır olan qidalarla təmin edir. İnsan isə alətlərdən istifadə etməklə öz təbii orqanlarının imkanlarını artırır. İnsanın ilkin istifadə etdiyi alətlər təbiətdə hazır şəkildə mövcud olan şeylərdir. Ucu iti daş parçaları, düz, hamar və möhkəm ağac budaqları və s. insanın əlinin imkanlarını artırmaq üçün, onu daha bərk və daha uzun etmək üçün istifadə olunurdu. Sonralar tədricən bu vasitələr digər təbii vasitələrin köməyilə istifadə üçün daha yararlı vəziyyətə salındı. İstehsal vasitələrinin – alətlərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi prosesi bəşəriyyətin bütün sonrakı tərəqqisinin əsasında durur. Əvvəlcə, təbiətdə hazır şəkildə olan şeylərdən istifadə edə bilmək üçün əl özü tək- milləşir. İnsan alətdən istifadə etmək vərdişləri qazanır. Sonra alətlərin özünü təkmilləşdirmək üçün insan digər alətlərin köməyindən istifadə edir və yeni əməliyyatlar aparmalı olur. Bu əməliyyatların dəfələrlə təkrar
olunması nəticəsində yeni əməli vərdişlər formalaşır.
İnsanın ilk tarixi inkişaf dövründə əldə etdiyi əməli vərdişlərin çoxu


¹ Г.А.Гасанов. Генезис техники // Цель истории. Философия истории поли- тического генезиса человеческого общества. Баку, Элм, 2004, с. 257-262.

onun özündə instinktiv şəkildə mövcud idi. Bəzi vərdişlər isə heyvanlar, quşlar və hətta həşərat üçün instinktiv həyati fəaliyyətin əsasını təşkil edirdi. Belə ki, hörümçək tor hörməyi, arı pətək düzəltməyi, qarışqa yeri qazaraq yuva tikməyi və s. kortəbii surətdə bacarırdı. Lakin bütün bu əmə- liyyatlar zamanı onlar ancaq təbiətdə hazır olan şeylərdən, özləri istifadə

edirləar.ğ Siçan acı hansı isə bir alətlə yox, öz dişləri ilə kəsirdi. Arı çi-
çəklərdən şirəni öz orqanizminin verdiyi imkan sayəsində çəkirdi. İnsanda isə vəziyyət bir qədər fərqli idi. Onun təbii orqanları: əli, ayağı, ağzı hansı isə xüsusi bir fəaliyyətə uyğunlaşmamışdı. O öz təbii orqanlarının qabiliy- yətini artırmaqdan ötrü müxtəlif məqsədlər üçün müxtəlif əşyalardan isti- fadə etməli olurdu. Alətlər isə çox müxtəlif idi. Hər bir konkret işin spesi- fikasına uyğun alətdən istifadə etmək isə insanın daha hərtərəfli, universal fəaliyyət göstərməsinə meydan açırdı.
İnsanın istifadə etdiyi bütün təbii vasitələr içərisində onun sonrakı həyatında ən çox rol oynayan vasitə od olmuşdur. Təbii şəkildə mövcud olan odun bəzi xüsusiyyətləri: qızdırmaq, yandırmaq, işıq salmaq heyvanat aləminə də bəlli idi. Lakin bu xüsusiyyətlər dərk olunmadığından, ancaq qorxu hissi doğururdu.
İnsan qorxu səddini keçərək odu ram etdikdən sonra, yəni onu arzu olunan bir şey kimi qəbul edib istədiyi vaxtda od əldə etməyin qaydasını öyrəndikdən sonra, bütün heyvanat aləmi ilə müqayisədə böyük üstünlük qazanmış oldu. Nağıllarda, hekayələrdə, multiplikasiya filmlərində insanın dostu və başlıca silahı kimi təsvir olunan «qırmızı çiçək» məhz odun meta- forik işarəsidir. Oddan vəhşi heyvanlara qarşı mübarizə vasitəsi kimimi, qızınmaq üçünmü, qidaların hazırlanması, bişirilməsi üçünmü istifadə et- mək və bunlarla bağlı olan əməli vərdişlərin qazanılması texniki tərəqqinin bir istiqamətidir. Lakin əsas məsələ oddan istifadə etməzdən əvvəl onu əl- də etməyin qaydasını bilməkdir. Sürtmə yolu ilə od əldə edilməsi o dövrdə insanın ən böyük texniki nailiyyəti idi.
Od sonralar əmək alətlərinin düzəldilməsində, metalların istənilən formaya salınmasında mühüm vasitə oldu, daha mükəmməl alətlər yaradıl- masına xidmət etdi.
İnsanın tarixən ilk praktik fəaliyyət prosesində əldə etdiyi əməli bi- liklər tədricən toplanaraq gerçəklik haqqında geniş, hərtərəfli, sistemli bi- liklər toplusunun əldə edilməsi üçün əsas oldu. İnsan ətrafındakı şeylərin xassələrini öyrəndikcə, daha böyük əməli nailiyyətlər əldə etdiyini gördük-

cə gerçəkliyi məqsədli surətdə öyrənməyə başladı. İlk nəzəri biliklər ya- randı. Əməli və nəzəri biliklərin bölgüsü getdikcə dərinləşdi. Gerçəkliyi dəyişdirmək deyil, sadəcə olaraq öyrənmək istəyən adamların sayı get- dikcə artdı. İlk elmi biliklər və alimlər yarandı. Əldə edilmiş biliklər gec vaə tyez əməli fəaliyyət sahəsində istifadə olunmağa başladı. Elmlə texni- kanın tarixi ittifaqı belə başlandı.

İnsanın öz maddi tələbatını ödəmək üçün göstərdiyi fəaliyyət getdik- cə daha çox vasitəli xarakter daşımağa başladı. İnsanlar yalnız bu gün üçün olan ehtiyaclarını düşünməklə kifayətlənmədi. Gerçəklik haqqında daha
çox bilik əldə etdikcyə,ysəbəbi ət əlaqələrini dərk etdikcə bir qisim hadisə-
lərin necə cərəyan edəcəyini irəlicədən görmək, onları proqnozlaşdırmaq imkanı açıldı.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yaşayış üçün zəruri olan məhsulların təbiətdən hazır şəkildə tapılması heç də həmişə asan olmurdu. Yaxud bu
məhsulların təbiətdətinecə ye şdiyini, onların xassələrini öyrəndikcə insan
məhz özünə lazım olan məhsulların yetişməsi üçün zəruri şərait yaratmağa çalışırdı. İnsan üçün ilkin özünütəminat vasitəsi olan ovçuluq heç də həmi- şə uğur gətirmirdi. Ov alətləri nə qədər təkmilləşsə də, burada təsadüf həl- ledici rol oynayırdı. Heyvanlardan istənilən vaxt faydalana bilmək üçün
onlarla müntəzəm əlaqə yaradaıllm ı idi. Bəzi heyvanların tədricən əhliləş-
dirilməsi insanların həm öz qida tələbatını ödəməsi, həm də onlardan iş qüvvəsi kimi istifadə olunması imkanı yaradırdı. Digər tərəfdən, lazımlı bitkilərə qulluq edilməsi, təbii yolla bitən bitkilərin təsadüfi surətdə məhv olmasının qarşısını almaq cəhdləri və nəhayət, onların məqsədyönlü surət- də əkilib çoxaldılması, sivilizasiyanın çox mühüm şərtlərindən biri olan əkinçiliyin yaranmasına səbəb oldu. Vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi – maldarlığın yaranması və qida, geyim və s. məqsədlər üçün istifadə olunan faydalı bitkilərin əkilib – becərilməsi – əkinçiliyin yaranması bəşəriyyətin tərəqqisində sürtmə yolu ilə od əldə edilməsinin kəşfindən sonra ən böyük nailiyyət idi. Bununla böyük ictimai miqyasda əmək bölgüsünün əsası qo- yulmuş oldu.
Maldarlıq və əkinçiliyin inkişafı iki mühüm şərtlə bağlı idi. Birinci- si, heyvanları əhliləşdirmək, onları qoruyub saxlamaq və onların yalnız ətindən deyil, müntəzəm surətdə verdikləri əlavə məhsullardan (süd, yun və s.) istifadə etmək üçün, faydalı bitkiləri əkib-becərmək üçün əvvəlcə onların üzərində müşahidələr aparmaq, onların necə çoxaldığını, böyüdük-

lərini, nə kimi xassələrə malik olduqlarını öyrənmək lazım idi. Daha sonra bitki və heyvanat aləmində öz məqsədlərinə uyğun dəyişikliklər yaratmaq üçün insan həmin bilikləri tətbiq etməli, yeni əməli vərdişlər qazanmalı idi. Həm əkinçilik, həm də maldarlıq sahəsində qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün yeni tipli əmək alətləri lazım idi. Beləliklə həmin dövrdə yeni əməli vərdişlərin və əmək alətlərinin yaranması – texnikanın inkişafı və əsasən yeni əmək sahələrinin: əkinçilik və maldarlığın tələblərinə uyğun surətdə baş verirdi.

İnsanın təbiət haqqında bilikləri artdıqca və bilavasitə istehlakdan, yəni təbiətdən bilavasitə yararlanmaqdan vasitəli istehlaka keçdikcə alətlə- rin növü də artır, zənginləşirdi. Alətlərin nədən, hansı materialdan düzəl- dilməsinin də çox böyük rolu var idi. Təbiətdə hazır şəkildə tapılan daş, sümük, ağac və s. mürəkkəb texniki qurğuların yaradılması üçün kifayət deyildi.
Yeni daş dövründə, neolitdə (b.e.ə. 5000-3000 illər) adamlar artıq hamarlanmış, pardaqlanmış daş alətlərdən istifadə edirdi. Əmək alətlərinin yaradılması xüsusi əməli vərdişlər və biliklər tələb etdiyindən, bu işi daha hamı yox, onu daha yaxşı bacaran və ancaq alət düzəltməklə məşğul olan adamlar – sənətkarlar görməyə başladı. Əgər eyni adamlar həm əkinçilik, həm də maldarlıqla məşğul olurdularsa, alət düzəldilməsi ilə tamam başqa adamlar məşğul olmağa başladı. Torpaqdan, kənddən ayrılmış olan və get- dikcə daha çox ixtisaslaşan sənətkarların meydana gəlməsi şəhərlərin ya- ranmasına və inkişafına böyük təkan verdi. İlk tam əmək bölgüsü də bu vaxtdan başlandı.
Sənətkarlığın müstəqil əməli fəaliyyət sahəsinə çevrilməsi, şəhərlə- rin yaranması, digər tərəfdən də alətlərin düzəldilməsində metallardan isti- fadə olunmasına başlanması texnikanın inkişafında yeni bir mərhələ açdı. Sivilizasiyanın təməli qoyuldu.
Metallardan istifadə edilməsi, əlbəttə, birdən-birə metal alətlərin dü- zəldilməsindən başlanmayıb. Metallar əvvəlcə qədim insanları öz parıltısı ilə cəlb edib, onlardan əyləncə vəizkiniməti şiestyifad ə olunub. Məsələ burasındadır ki, heç də bütün metallara təbiətdə saf halda rast gəlmir. Ən çox qızıl və misə ayrılıqda, külçə halında rast olunur. Həm də onları tap- maq asan məsələ deyildi. Təsadüfi deyil ki, «metal» sözünün özü də yunan dilində «axtarmaq» mənasını verir. İnsanlar təbiətdə hazır şəkildə əldə et- dikləri şeyləri tədricən öyrənir, onlardan hansı məqsədlə istifadə etməyin
mümkün olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Teofrastın dediyi kimi, əldə olunan şeylər ya əyləncə, ya fayda üçün, ya da həm əyləncə, həm də fayda üçün istifadə olunurdu. Əldə olunmuş metallara da insanlar tədricən xeyir, fayda baxımından yanaşmağa başladı. Daş alətlər daha bərk oldu- ğundan insanlar mis əldə etdikdən sonra da uzun müddət daş alətlərdən istifadə edirdilər. Hər şey misin əridilib başqa metallarla qarışığından dü- zələn bürünc əldə edilənə qədər beləcə davam edirdi. Amma bürünc alətlər öz keyfiyyətinə görə daş alətlərdən xeyli üstün olduğuna görə b.e.ə. III-II minilliklərdə daha çox bürünc alətlər yayılmağa başladı. Bununla da daş dövrü bürünc dövrü ilə əvəz olundu.
Metalların əridilməsi və onlardan tökmə yolu ilə müəyyən formalı alətlər düzəldilməsi texniki vasitələrin müxtəlif yeni növlərinin yaradılma- sına imkan açdı. Digər tərəfdən də metaldan düzəldilən kəsici alətləri daha yaxşı itiləmək olurdu. Metal alətlərin düzəldilməsi və təmir edilməsi ayrıca bir peşə sahəsinin yaranmasına səbəb oldu ki, müasir dövrdə bu sənət dəmirçilik kimi məlumdur.
Həmin dövrdə təkərlərin düzəldilməsi və heyvanların gücündən is- tifadə edilməsi yük daşınmasını xeyli asanlaşdırdı və insanların fəaliyyət dairəsini genişləndirdi.
Yeni əməli vərdişlər qazandıqca insan təbiətdə baş verən və özünün yaratdığı hadisələr haqqındakı bilikləri qaydaya salmağa və qeydə almağa ehtiyac hiss edirdi. Müxtəlif simvolların, rəqəmlərin, heroqliflərin və daha sonra yazının üzə çıxması, ölçü əməliyyatlarından istifadə edilməsi, ilk he- sab üsullarının kəşfi əməli biliklərlə yanaşı, elmi biliklərin də tədricən for- malaşdığına dəlalət edirdi. Elmi biliklərin sonrakı inkişafı müasir siviliza- siyanın artıq daha çox qərarlaşdığı dövrə – e.ə. I minilliyə təsadüf edir.
Şüurun nisbi müstəqillik əldə etməsində, biliklərin və nitqin yaran- masında neytral müşahidənin rolu böyük olmuşdur. Seyr özünə maddi fəa- liyyətdən fərqli olan ikinci çıxış yolu tapır. Bu yol məntiqi təfəkkürdən və onun nəticəsi olan biliklərdən keçərək, dil və nitq vasitəsilə maddi dünyaya gətirib çıxarır. Biliklər sözlə ifadə olunduqdan sonra ayrıca bir fərdə mən- sub olaraq qalmır – ictimailəşir. Bu mərhələdə biliklərin ictimai sintezi və tətbiqi yeni səviyyəli və yeni mahiyyətli praktika doğurur. Mənəvi və mad- dini özündə üzvi surətdə birləşdirən və bir fərd miqyasında həyata keçən praktika indi getdikcə daha böyük ictimai miqyas alan mürəkkəb prosesə çevrilir ki, bu da sivilizasiya məfhumu ilə ifadə olunur.

İndi qədim sivilizasiyalardan ancaq xarabalıqlar və tək-tək nümunə- lər qalmışdır. Bu sivilizasiyalar yarımçıq bitmişdir. Onların canındakı enerjini nisbətən daha güclü olan sivilizasiya sümürmüş və bugünkü möh- təşəm bir güc halına gəlib çıxmışdır. İndi bu güc, enerji mərkəzini hansı isə tək bir mənbə ilə bağlamaq cəhdləri, ona yiyələnmək, onu özəlləşdir- mək istiqamətindəki addımlar çox tüəbr.iiHgaölrbüunki, də rindən yanaş- dıqda bu ortaq ümumbəşəri sərvət – vahid sivilizasiya keçmişə getdikdə hansı isə bir monokökdən deyil, olduqca fərqli mənbələrdən, köklərdən qida almışdır. Yəni gövdə bir olsa da, kök çoxşaxəlidir. Məhz ona görə də, biz ortaq sərvətdən danışırıq.

Əslində sivilizasiyanın, ümumbəşəri tərəqqinin aparıcı, hərəkətverici
qüvvələurimviəmüm ənzərəsi eynidir. Yəni müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif
ölkələrdə, bölgələrdə yaranan və zaman, məkan baxımından fərqli olan si- vilizasiyalar eyni bir prosesin fərqli koordinatlarda və libaslarda üzə çıxmasıdır.
Hər yerdə əvvəlcə söz yaranmışdır. Sonrakı ən böyük hadisə yazının
əmələ gəlməsi olmuşdur. Bu bir planda. Digər planda götürüldükdə isə si-
vilizasiya heərdy ə əmək bölgüsündən başlamışdır. Ovçuluqdan sonra
əkinçilik və maldarlığın yaranması və nisbi müstəqil inkişaf yolu keçməsi, zehni əməyin fiziki əməkdən ayrılması və təşkilatlanması – bunlar bütün sivilizasiyalar üçün eyni başlanğıc olmuşdur. Coğrafi cəhətdən müxtəlif bölgələrdə müəyyən spesifiklik olsa da ictimai tərəqqi prosesinin hər yer üçün ortaq bir modelindən bəhs etmək olar. Sadaladığıümfıazt tfəosrə-rr
maları indi ancaq geri qalmış, ucqar bölgələrdə: Afrikanın, Cənubi Ameri- kanın bəzi yerlərində saxlanılır. Amma halbuki, nə vaxtsa bütün bölgələr, o cümlədən Avropa həmin ilkin sivilizasiya mərhələsini yaşamışdır. İndi Qərb sivilizasiyası adlanan və bütün Avropada yayılmış olan sivilizasiya isə əslində təkcə Avropa dəyərlərinin davamı kimi ortaya çıxmayaraq, pla- netimizin bütün guşələrində nə vaxtsa mövcud olmuş sivilizasiyaların üs- tün cəhətlərindən sintez olunmuşdur. Hətta nə vaxtsa Avropada yaranmış dəyərlər də Avropanın özündə itirildikdən sonra başqa bölgələrdən intixab edilmişdir.
Tarixən yeni sivilizasiyaların yaranması çox müxtəlif formalarda həyata keçmişdir: köhnə bir sivilizasiyanın xarabalıqları üzərində yeninin yaranması bir cür hadisədir, öz təbii tarixi inkişaf prosesinin üzərində qurulan sivilizasiya isə xeyli fərqlidir. Bir də var müxtəlif sivilizasiyaların



6
qovşağında yaranan və hamısından bəhrələnən, onları üzvi surətdə birləş- dirə bildiyi üçün daha sürətli inkişaf edən sivilizasiyalar. Əslində bu so- nuncu vahid ümumbəşəri sivilizasiyanın prototipidir. Tarixdə buna ən par- laq misal Antik sivilizasiyadır. O heç də qədim yunanların təfəkkürünün məhsulu olmayıb, bir çox sivilizasiyaların hazır şəkildə mənimsənilməsi- nin nəticəsi idi. Con Bernalın yazdığı kimi, “yunanlar özü sivilizasiya ya- ratmamışdılar...”. Əslində mədəni inkişaf səviyyəsinə görə xeyli geri qalan və digər Avropa xalqları kimi ovçuluqdan hələ təzəcə əkinçiliyə keçən qə- dim yunanlar Krit adasında və Anadoluda formalaşmış olan yüksək sivili- zasiyaya bir növ hazır şəkildə sahib olmuşdular: “Yunanların ilkin mədə- niyyəti o dövrdə bütün Avropada olduğu kimi, kənd təsərrüfatı tipli mədə- niyyət idi. Bu mədəniyyət yunanların sonradan gəldiyi Krit və Anadolunun çox zəngin və əsrarəngiz, yüksək səviyyəli mədəniyyəti ilə rəqabətə girə bilməzdi”. ¹

2
Digər tərəfdən, vaxtaşırı olaraq Şərqin bir çox sivilizasiyalarını mə- nimsəyərək məhz bu məkanda məskunlaşan böyük fikir sahiblərinin təsiri ilə yunanlar qismən dağıtdıqları və qismən mənimsəyə bildikləri bu hazır sivilizasiyanı sonrakı dövrlərdə bir az da inkişaf etdirə bilmişlər. Homerin poemalarında da təsvir olunduğu kimi, yunanların müharibə apardığı tayfa- lar onlarıönzündə n daha çox inkişaf etmişdilər. Troya müharibəsi də məhz gücün mədəniyyət üzərində qələbəsi idi. Sonrakı əsrlərdə Aleksandr Make- donskinin hərbi istilaları da Yunanıstanın yeni donorlarla qidalanmasına xidmət edirdi. Başqa istilaçılar qənimət olaraq ancaq var-dövlət aldıqları halda, Aleksandr həm də və daha çox dərəcədə bilik və mədəniyyətin transferinə nail olurdu. Onun saldığı Aleksandriya şəhyərüikninelmbö mərkəzinə çevrilməsi də təsadüfi deyildi. Arximeddən Ptolomeyə qədər, demək olar ki, bütün böyük alimlər Afinanın yox, məhz bu şəhərin yetiş- dirmələri idi. Aleksandrın hətta o vaxtlar iki nüsxə olan Avestanın birini yandırtdıqdan sonra, müəmmalı şəkildə “itən” digər nüsxəsini Aleksandri- yaya apartdırdığı güman olunur.6
Bir sıra tədqiqatçılar antik fəlsəfənin qədim Hind fəlsəfəsi ilə oxşar- lıqlarından çıxış edərək bu müəmmanın qarşısında aciz qalırlar. Məsələn, Şreder yazır ki, Pifaqorun ədədlərin mistikası haqqında təlimi yunan ru-


¹ Дж.Бернал. Наука в истории общества, с. 96.
² S.Xəlilov. Şərq-Qərb: ümumbəşəri ideala doğru. Bakı, «Azərbaycan Universiteti», 2004, s. 126; S.Xəlilov. Baxış bucağı. Bakı, Elm və təhsil, 2010, s. 222-229.



6

6
huna əsla uyğun olmadığı halda, o dövrdə bu təlim Hindistanda artıq for- malaşmış və yayılmışdı. ¹ K.Şlüster isə özünün 1874-cü ildə yazdığı “Aris- totelin metafizikası Kapilanın sankhi təliminin qızı kimi” əsərində Aristo- tel təliminin qədim hind mənbələri ilə müqayisəli təlimini verir və heyrəta- miz oxşarlıqlar ortaya çıxarır. ² Biz isə belə düşünürük ki, bu qədər paralel- lər təsadüfi ola bilməz. Alman komparativistlərinin tədqiqatlarını C.Berna- lın yuxarıda iqtibas gətirdiyimiz fikirlərilə müqayisə etməklə belə bir qəna- ətə gəlmək mümkündür ki, “vəhşi yunanların” qarət etdiyi Krit mədəniy- yəti əslində o dövrdə Hindistandan üzü bəri geniş yayılmış olan böyük Şərq mədəniyyətinin bir hissəsi idi.
Tarix heç də hamar, kəsilməz bir proses deyil. Quruculuq və mədə- niyyətin səviyyəsi ilə döyüş ənənələri heç də həmişə üst-üstə düşməmişdir. Bir şəhərdə, ölkədə, bölgədə müəyyən bir sivilizasiya təşəkkül tapdıqdan sonra, ilkin elmi biliklərin əmələ gəldiyi, mədəniyyətin bir çox sahələrinin
inkişaf etdiyi əraziyə yadellilər gəlmiş və bu mədəndiyyəti əyərləndirə
bilmədikləri üçün onu dağıtmış, yox etmişlər. Təsadüfi deyil ki, ulu ba- balarımız “torpağı əkib becərirsənsə, onu qorumağı da bacarmaq lazımdır”,
– deyirdilər. Yəni bir əlində kətməndirsə, o biri əlində gərək qılınc olsun.
Maraqlıdır ki, ictimai inkişafın aşağı pilləsində olanlar inkişaf etmiş xalqlara nisbətən daha döyüşkən olmuş və onları öz mədəniyyətləri ilə bir yerdə sıxışdırıb çıxarmışlar. İlk baxışda paradoksal görünsə də bunun çox sadə izahı var. Sadəcə olaraq, sivilizasiyanın hələ ilkin mərhələsində olan- ların əsas məşğuliyyəti ovçuluq olmuşdur. Əkinçilik və maldarlıq pilləsinə yüksəlmiş xalqlarıin dçaöhraəyart ıq döyüş texnikasından yox, mədəni quruculuqdan çıxırdı. Hələ vəhşilik dövrünü yaşayan, həyat uğrunda ölüm- dirim mübarizəsi aparan mənimsədiyi yeganə texniki vasitələr ox və nizə olan tayfaya, qəbiləyə rəhbər də seçəndə meyarlardan biri kimi fiziki gücü nəzərə alan, yəni güc kultunun hakim olduğu xalqlar başı mədəniyyətə qarışan xalqlarla savaşda açıq-aşkar bir üstünlük qazanır. Eyni vaxtda həm mədəni quruculuq işini, həm də döyüş praktikasını inkişaf etdirmək çətin olduğundan bir çox xalqlar məhz arxayınlaşdığı vaxtlarda qəfil hücumla üzləşirdilər. Sivilizasiyanın inkişafının ancaq müəyyən bir mərhələsindən sonra elmi-mədəni dəyərlər döyüş texnologiyasının modernləşdirilməsi


¹ L.von Schroeder. Pythagoras and die Inder. Lpz., 1884, 72-76 // Bax: Сравнительная философия. М., Восточная литература, 2000, с. 29-30.
² Bax: Сравнительная философия, c. 28.
üçün imkan açmış və ancaq bu dövrdən sonra geri qalmış xalqların hücum- larından mühafizə olunmaq mümkün olmuşdur. Tüfəngin, topun ixtira olunması və sivilizasiyanın həm də hərbi güc faktoruna çevrilməsi elmi- mədəni quruculuq işinin daha rahat şəkildə davam etdirilməsinə imkan aç- sa da yeni bir təhlükə qaçılmaz oldu. Belə ki, indi artıq barbarlardan ehti- yatlanmayan və əksinə, onların ölkələrini ələ keçirən, müstəmləkəyə çevi- rən “sivil” xalqlar öz aralarında girdilər, Avropada Yeni dövr bir tərəfdən yüksək elmi-texniki inkişaf, sənayenin tərəqqisi ilə səciyyələnirdisə, digər tərəfdən milli dövlətlərin formalaşması və sərhədlər uğrunda dövlətlər ara- sı savaşlar sivilizasiyanın məhz hərbi texnika qolunun inkişafına təkan verdi.
Sivilizasiyanın inkişafında ən mühüm yeni keyfiyyət mərhələsi el-
min yaranması ilə başlanır. Belə ki, ayrıi-abyirlıinklelm ərin mənimsənil-
məsi çox qədimdən başlasa da, Yeni Dövrə qədər elmi biliklər əməli bilik və vərdişlərdən tamamilə ayrılmamış, elm hələ bir sistem kimi formalaş- mamışdı. O dövrdə sivilizasiyalar texnikanın inkişaf səviyyəsinə görə fərq- lənirdi.
Adətən texniki tərəqqidə elmin rolundan bəhs olunur. Amma əvvəl- cə elmin özünün bir sistem kimi formalaşması üçün texnikanın böyük rolu olmuşdur. Belə ki, texniki vasitələr həm elmi tədqiqat işində, həm də əldə edilmiş yeni biliklərin saxlanması və ötürülməsi prosesində geniş miqyas- da istifadə olunur. Elmin sosial institut kimi formalaşması, onun fərdi miq- yasdan ictimai miqyasa keçməsi prosesinə tarixin müxtəlif mərhələlərində müxtəlif texniki ixtiralar böyük təsir etmişdir. Kağızın ixtira olunması, ya- zı mədəniyyətinin inkişafı, kitablar və onların cildlənməsi – kitab çapı, tex- niki tərəqqiyə aid olsa da, elmin ictimailəşməsinə bilavasitə təsir göstər- mişdir. Nəticədə kitabxanalar yaranmış, bir alimin elmi nəticələri kitab va- sitəsi ilə başqa bölgələrə göndərilərək elmi ictimaiyyətin coğrafiyasının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Kitabların daşınması işi, nəqliyyat texni- kasının inkişafı sayəsində daha müntəzəm xarakter almışdır. Poçtun, tele- qrafın da xidmətlərini nəzərə alsaq, elmi informasiyanın yayılmasında tex- nikanın nə qədər vacib olduğu daha aşkar görünər. Əlbəttə, müasir dövrdə elektron poçtu, internet bu funksiyanı daha operativ surətdə həyata keçirir, lakin sonuncular artıq elmin öz tətbiqi sayəsində mümkün olmuşdur.
Texnikanın və onun ayrı-ayrı hissələrinin öyrənilməsi, elmin tədqi-
qinə nləizarət xey əvvəl başlanmış və bu sahədə bir sıra vacib məsələlər

geniş tədqiq olunmuşdur. Lakin «texnika» anlayışını dəqiq şəkildə təyin etmək, onun əhatə dairəsini müəyyənləşdirmək tələbi yalnız indiki dövrdə

– elmi-texniki tərəqqinin yeni keyfiyyətli mərhələyə keçməsi ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır.
Məsələ burasındadır ki, müasir texnika məzmun və strukturu, habelə ictimai həyatda oynadığı rola görə XIX əsr və ondan əvvəlki dövrlərin tex- nikasından ciddi surətdə fərqlənir. Bu baxımdan, texnikanın keçdiyi tarixi inkişaf yolunu izləmək, bu inkişafın meyllərini, qanunauyğunluğunu orta- ya çıxarmaq onun müasir mərhələdəki spesifikasını müəyyənləşdirmək üçün də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Texniki tərəqqinin nə kimi yeni key- fiyyət və xüsusiyyət kəsb etdiyini, onun elmlə qarşılıqlı xtəasriarkintein-
rində baş verən dəyişiklikləri öyrənmədən müasir dövrdə elmi-texniki tə- rəqqinin səciyyəsini vermək də mümkün deyil.
Müasir texnika elmin nailiyyətlərinə əsaslanır və ondan kənarda tə- səvvür oluna bilməz. Elmin inkişafı texniki tərəqqi üçün kafi şərt olmasa da, zəruri şərtdir. Əgər əvvəllər texnika elmə nəzərən qabaqlayıcı rol oyna-
yırdısa, elm texnikanqı lqaayba ır və ona istiqamət verir.
Elmin tədqiqinə müvafiq olaraq, texnikanın tədqiqi də sistemli şəkil- də, vahid metodoloji prinsiplər əsasında aparılmamışdır. “Texnika” anlayı- şı müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif cəhətlərin ön plana çəkilməsi və mahiyyət kimi götürülməsi mövqeyindən öyrənilmişdir ki, bu da texni- ka haqqında vahid elmi nəzəriyyənin işlənib-hazırlanmasına mane ol- muşdur.
Texnika insanın təbiətlə qarşılıqlı təsiri prosesində vasitələndirici sistem kimi öyrənilmədiyindən onun mahiyyətinin dəqiq müəyyənləşdiril- məsi hələ indiyədək mümkün olmamışdır. Bu isə elm ilə texnikanın əlaqəsinin optimal surətdə təşkil edilməsi işini də çətinləşdirir.
Texnikanın tədqiqindəki vəziyyət göstərir ki, bu sahədə öyrəniliməli olan əsas məsələlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. 
   Texnika ictimai istehsalın tərkib hissəsidirmi, yoxsa o daha ge- niş əhatə dairəsinəmi malikdir? Başqa sözlə, insan qeyri-istehsal sahələrin- dəki fəaliyyəti zamanı texniki vasitələrdən istifadə etmirmi?
   
2. 
   Əgər «istehsal texnikası» ilə paralel surətdə digər texnika növlə- rini də qəbul ediriksə və «texnika» anlayışı altında bu müxtəlif növlərin kompleksini nəzərdə tuturuqsa (və ya «texnika» anlayışı bu müxtəlif növ- lər üçün ümumi olan cəhətləri ifadə edirsə), onda bu növlərin öz araların-
   

dakı qarşılıqlı münasibəti və onların tarixi ardıcıllığı haqda nə demək olar?

3. 
   Elm ilə texnikanın qarşılıqlı əlaqəsindən danışarkən ümumiyyət- lə texnikamı, yoxsa yalnız istehsal texnikasımı nəzərdə tutulur? Bəs elm texnikası? Bəs elmin digər fəaliyyət sahələrinə tətbiqi? Bəs məişət texnikası?
   
4. 
   Texnika həmişəmi elmlə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur, yoxsa onun inkişafında tam müstəqil mərhələlər də olmuşdurmu?
   
5. 
   Tarixi ardıcıllıq baxımından elmmi, yoxsa texnikamı ilkindir?
   
6. 
   Texnikanın tarixi inkişaf mərhələləri hansılardır?
   
7. 
   «Texnika» və «elm» hadisələri öz daxili strukturlarına görə simmetrikdirlərmi? Texnikaya sistem kimi baxmaq olarmı?
   
8. 
   Süni olaraq dəyilşmdiirşi təbiət hissəsi (ikinci təbiət) texnikanı
   

bütövlükdə əhatə edirmi, yoxsa ancaq iki nisbi müstəqil tərəfin kəsişmə- sindənmi danışmaq lazımdır?

9. 
   Texniki tərəqqinin meyarı nədən ibarətdir?
   
10. 
    Texniki tərəqqinin hərəkətverici qüvvələri texnika daxilindəmi, yoxsa kənar hadisələrdəmi axtarılmalıdır?
    
11. 
    Texniki tərəqqidiən erlomlu n ədən ibarətdir? «Elm-Texnika» sistemindən hansı mənada danışmaq mümkündür?
    
12. 
    Elmi və praktik (əməli) biliyin dialektikası məsələsi elm-texnika münasibətləri ilə nə dərəcədə əlaqədardır?
    

Biz bu məsələlərdən yalnız bəzilərini – elmşünaslıq üçün maraq doğuranları təhlil edəcəyik.
İlk formalaşma dövründə texnika heç də istehsal texnikası kimi
meydana çmıxma ışdır. Başqa sözlə, texnikanı yalnız «istehsal texnikası»
çərçivəsində öyrənən təlimlər texnikanın genezisini aşkara çıxarmağa imkan vermir.

6
K.Tessman yazır: «Əksəriyyət tərəfindən qəbul olunmuş mənaya görə texnika dedikdə istehsal texnikası nəzərdə tutulur... Bütövlükdə texni- ka və cəmiyyətin qarşılıqlı təsir və münasibətlərini texnikanın məhz bu hissəsi təyin edir». ¹ Texnikanın təyinindəki «fikir ayrılıqları da iki əsas su- al ətrafında cəmləşdirilə bilər: texnikanın xüsusi bir «istehsal texnikası» anlayışına gətirmək və istehsal texnikasını ümumiyyətlə texnika ilə eyni- ləşdirmək mümkündürmü? «İstehsal texnikası» anlayışını nə dərəcədə


¹ Тессман Курт. Проблемы научно-технической революции, с. 106.



6
geniş götürmək mümkündür?». ¹
Mövcud ədəbiyyatda əksər hallarda «texnika» anlayışı, doğrudan da məhz «istehsal texnikası» əvəzində işlədilir. Bu da doğrudur ki, texnikanın müxtəlif növləri arasında ən çox istehsal texnikası əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu, heç də digər texnika növlərini nəzərdən qaçırmağa əsas vermir və hətta K.Tessmanın asanlıqla razılaşmasına baxmayaraq, «cəmiyyətlə olan qarşılıqlı təsirlər» də təkcə istehsal texnikasına şamil edilə bilməz. O ki, qaldı bu anlayışları «eyniləşdirmək» məsələsinə, bu barədə mübahisə etməyə ehtiyac yoxdur; hər şey texnikanın həqiqi mahiyyətinin düzgün metodoloji prinsiplər əsasında müəyyənləşdirilməsindən asılıdır. Bu prob- lem həll olunduqdan sonra başqa asılı məsələlər ətrafındakı əvvəlki müba- hisələr sadəcə olaraq öz əhəmiyyətini itirəcəkdir.
İctimai həyatın müasir inkişaf mərhələsində elmi-texniki tərəqqi haqqında düzgün təsəvvür əldə edə bilmək üçün texnikanın müxtəlif növ- lərinin dəqiq təsnifatı olduqca vacibdir. Xüsusən, elmin rolunun artması ilə əlaqədar olaraq elm texnikası getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. İstər elm və texnikanın qarşılıqlı münasibətinin dəqiq müəyyənləşdirilmə- si, istər bu sahədə təsəvvürümüzün tamlığı, istərsə də «elm» anlayışının öz əhatə dairəsinin öyrənilməsi üçün əvvəlcə «elm texnikası» anlayışının da- xil edilməsi tələb olunur.
Bizcə, «elm texnikası» anlayışına elmi fəaliyyət zamanı zəruri olan
yaradıkcıürtəfək ə nəzərən obyektiv surətdə mövcud olan və elmi işçi tə-
rəfindən tədqiqata cəlb edilən, daxil edilən maddi vasitələr (eksperimental cihazlar, təcrübə vasitələri, duyğu üzvlərinin imkanlarını artıran aparatlar, hesablama maşınları, o cümlədən kompüter və s.), bu maddi vasitələrdən, habelə riyazi əməliyyat və metodlardan istifadə vərdişləri daxildir.
Onlar maddi istehsala deyil, elmi yaradıcıldıqmişinə xi ət edir. Elm
isə heç də istehsala daxil olmayıb, nisbi müstəqil fəaliyyət sahəsidir.
Texnika çox vaxt yalnız istehsal texnikası kimi qəbul olunsa da, heç kim raketin, televizorun, avtomobilin, sinxrotronun, elektron hesablama maşınının «texnika» anlayışına daxil olmasına etiraz etmir. Halbuki göstə- rilən qurğulardan heç biri maddi istehsal vasitəsi deyildir.
Müxtəlif texnika formalarının vahid anlayışda birləşdirilməsi barədə S.F.Kasprzuk yazır: «İnsan fəaliyyətinin istənilən sahəsinin – bədii, iqtisa-


¹ Yenə orada, s. 108.

6
di, siyasi, dini, kənd təsərrüfatı, məişət, tibbi, hərbi, sənaye və s. – hamısı- na uyğun gələn texnika prinsipcə vahid sistemdə birləşdirilə bilər». ¹ Lakin burada nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif texnika formalarından təşkil olunmuş sistemdə daxili əlaqə dərəcəsi xeyli zəifdir. Buna görə də, yalnız ayrı-ayrı texnika formalarını konkret sistemlər kimi təhlil etmək daha məq- sədəuyğundur.
İnsan həyatı çoxcəhətli və zəngindir. Ehtiyaclar müxtəlif olduğun- dan, insanın qarşısına qoyduğu məqsədlər də, dəlidyəi beitlikl ər də, yiyə- ləndiyi vərdişlər də müxtəlif olur. Ona görə də əməli fəaliyyət heç də təkcə maddi istehsalla məhdudlaşmır; o həm zehni fəaliyyəti (elm, incəsənət və s.), həm də fiziki fəaliyyətin şüurlu surətdə həyata keçirilən digər (istehsal- dan fərqli) aspektlərini (məişət, nəqliyyat, idman, hərbi sahə və s.) əhatə edir. Hər bir məqsədəuyğun fəaliyyətin mümkünlüyü üçün müəyyən ob- yektiv vasitələr lazımdır ki, bunların cəmi də texnikanın məhz həmin fəa- liyyətə uyğun olan növlərini təşkil edir.
Müasir tədqiqatların çoxunda «texnika» və «maşın» anlayışları eyni- hüquqlu anlayışlar kimi, bəzən isə hətta sinonim kimi işədilir. Halbuki,
«texnika» anlayışına maşınla yanaşı sadə alət də, bu alət və maşınlardan is- tifadə vərdişləri də daxildir. Bu anlayışa hələ Aristotelin əsərlərində də müraciət edilmişdir və heç də istehsal texnikası mənasında – əmək vasitə- ləri, yaxud maşın mənasında deyil, müvafiq sahədəki qabiliyyət, mənimsə- nilmiş vərdişləri mənasında. Bu heç də birtərəfli yanaşma nəticəsi olmayıb, texnika tarixində olduqca mühüm bir mərhələnin obyektiv ifadəsidir. Təsa- düfi deyil ki, texnika qədim yunan dilində sənətkarlıq, qabiliyyət, bacarıq mənasını verir.
Bəşər tarixi, əmək tarixi ilə birgə başlanır. Əmək ümumiyyətlə fəa- liyyətdən fərqli olaraq məhz ilk əməli vərdişlərin və praktik biliklərin for- malaşması ilə müşayiət olunur. Zira əmək məqsədəuyğun fəaliyyətdirsə və məqsədəuyğunluq hər bir konkret şəraitdə dəyişdirici təsirlərin istənilən istiqamətlərə deyil, yalnız müəyyən üstün istiqamətə yönəldilməsidirsə, bu həm də o deməkdir ki, həmin istiqamətdəki iş vaxtaşırı olaraq təkrar edil- məlidir. Müəyyən işi uğurla təkrar etmək üçün isə bu işə aid zəruri bilikləri yadda saxlamaq tələb olunur. Deməli, əməyin formalaşması prosesi prak- tik biliyin formalaşması ilə paralel surətdə həyata keçir.


¹ S.F.Kasprzuk. On the consept of technology and its relation to science and technic, p. 323.

Beləliklə, məqsədəuyğun fəaliyyət öz-özünə mümkün deyil. Onun icrası müəyyən zəruri vasitələr hesabına mümkündür. İnsan ilə əmək pred- metinin əlaqəsi – əmək adlandırdığımız proses ilk növbədə müəyyən əməli vərdişlərə yiyələnmiş əlin fəaliyyəti sayəsində həyata keçilir. Əlin imkan- larını artırmaq üçün düzəldilmiş süni vasitələr olmadıqda, xüsusən ilk tari- xi dövrlərdə təbii vasitələrdən istifadə vərdişləri mühüm rol oynamışdır. Əlin özünün idarə olunması, onun predmet üzərində ustalıqla əməliyyat aparması əməli fəaliyyətin uğurla nəticələnməsi üçün zəruri şərt idi. Demə- li, ustalıq, qabiliyyət, əmək vərdişləri o dövrün əsas texniki vasitəsi idi. Nəsillərin əvəzlənməsi şəraitində əməyin formalaşması prosesinin bütövlü- yünü, kəsilməzliyini təmin edən məhz bu vərdişlərin nəsildən-nəslə ötürül- məsi olmuşdur. Vərdişlər ayrı-ayrı fərdlərin məxsusi fəaliyyətlərində müx-

təlif məzmun daşımamış, müəyyən sabitliyə viəliyümum ə malik olmuş,
bütövlükdə ictimai fəaliyyətin xarakteristikası kimi çıxış etmişdir.
Sonrakı tarixi inkişaf mərhələsində əməyin texniki vasitələrinə vər- dişlərlə birlikdə süni alətlər də daxil olmuşdur. Bu alətlər onlardan istifadə etmək qaydaları – yeni keyfiyyətli əməli bilik texnologiya ilə birlikdə meydana gəlmişdir. Yeni texnologiya əməkçi adam qarşısında müvafiq əməli vərdişlərə yiyələnmək tələbini qoymuşdur. Yeni alətlər, yeni texno- logiya və yeni vərdişlər nəsildən-nəslə ötürülərək təkmilləşmiş və ictimai tərəqqinin həmin dövr üçün başlıca səciyyəsinə çevrilmişdir.
Fərz edək ki, alətlər qalmış, lakin onlardan istifadə etmək qaydaları yeni nəslə çatmamışdır. Onda bu alətlərin özlüyündə bir xeyri ola bilərmi? Yox. Bu halda eyni bir tarixi inkişaf mərhələsi təzədən keçilməli olardı. Yeni nəsil bu alətləri ondan istifadə qaydaları ilə birlikdə təzədən kəşf et- mək məcburiyyəti qarşısında qalardı. Əgər biz insanın məqsədəuyğun fəa- liyyətinə xidmət edən və bir fərd miqyasından kənara çıxaraq ictimailəşən, obyektivləşən (ondan istifadə edənlərin şəxsiyyətindən asılı olmayan) vasi- tələri müəyyən bir terminlə istifadə etmək istəyiriksə, onda bu terminə əmək alətləri ilə birlikdə mütləq bu alətlərdən istifadə vərdişlərini də daxil etməliyik. İstifadə qaydası məlum olmadıqda alət, alətsiz isə istifadə qay- dası heç nəyə yaramır. Lakin alətdən istifadə qaydası hələ texnikaya yox, əməli biliyə aiddir və texnologiya anlayışında əhatə olunur. Lakin bu bilik başın sərəncamından çıxıb, əlin sərəncamına keçdikdə, qabiliyyətə çevril- dikdə vərdiş anlayışı ilə əhatə olunur və texniki vasitə kimi çıxış edir. Vər- diş və alət üzvi surətdə bağlıdır və vahid sistemə daxildirsə onları ayırıb
müxtəlif terminlərlə ifadə etməklə ictimai fəaliyyət haqqında tamamlanmış təsəvvür əldə oluna bilməz.
Texnikanın inkişafında sonrakı ən mühüm mərhələ işçi maşınların kəşfi (sənaye inqilabı) ilə bağlıdır. İşçi maşınların əsas funksiyası bundan
ibarətdir ki, əmək predmeti üzərində əvvəllər bilavasitədiünysaüniın gör şi
indi maşın görür. K.Marks yazır: «Hər bir mükəmməl maşın qurğusu bir- birindən çox fərqli olan üç hissədən: mühərrik maşınından, ötürücü mexa- nizmdən və nəhayət alət-maşınından, yaxud iş maşınından ibarətdir... Əgər biz yaxud əsl iş maşınına yaxından nəzər salsaq ki, həmin maşın çox za-
man xeyli dəyişilmiş şəkildə olsa da, ümumiyyətlüəkvdə bütünl sənətkar

6
və manufaktura fəhləsi tərəfindən işlədilən eyni apparat və alətlərdən iba- rətdir; lakin bunlar daha əl alətləri deyildir, mexanizmin alətləridir, yaxud mexaniki alətlərdir». ¹ Beləliklə, maşınlar nəinki təkcə canlı əməyi, həmçi- nin fəhlənin özünü və onun peşə alətini əvəz edir.
Əslində maşın insanın görə bildiyi işlərin yalnız o hissəsini əvəz edə bilir ki, onlar vərdiş hesabına görülmüş olsun. Deməli, bilavasitə fəaliyyət üçün və ya sadə alətlər vasitəsilə işləmək üçün əsrlərdən bəri qazanılmış olan əvvəlki vərdişlər maşınla əvəz edilir və nəticədə onların əksəriyyəti gərəksizləşir və sıradan çıxır. Lakin əgər bu vərdişləri maşın əvəz edirsə, bu heç də texnikanın təkcə maşınlarla məhdudlaşması demək deyildir, zira

indi də yeni vməradişlər – başlayır.
şınları idarə etmək vərdişləri formalaşmağa

Beləliklə, texnikanın inkişafının müxtəlif mərhələlərində əvvəlcə sadə alətlər, sonra isə maşınlar bu vaxta qədər vərdişlərin bir qismi əvəz etmiş və yeni vərdiş formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur.
Əgər bu iki tərəf: vərdişlər və əmək vasitələri arasında qarşılıqlı keçidlər mövcuddursa, deməli onları əks etdirməli olan anlayışın (texnika) stabilliyi yalnız onların hər ikisinin əhatə edilməsi sayəsində ödənilə bilər.

6
K.Marks yazır: «…Maşın nəinki təkcə əməyi, həmçinin fəhlənin özünü vnəuon pe şə alətlərini də əvəz edir». ² «Canlı əməyin» və «fəhlənin özünün» əvəz olunması isə əslində müvafiq peşə vərdişlərinin maşının iş prinsipinə daxil edilməsi sayəsində mümkün olur. Başqa yerdə isə Marks bu fikri daha açıq şəkildə ifadə edərək «fəhlə sənətkarlığının maşına keç-


¹ К.Маркс. Kapital. 1-ci cild, Bakı, Azərnəşr, 1969, s. 375.
² К.Маркс. Машины. Применение природных сил и науки // «Вопросы истории естествозвания и техники», вып. 25, М., 1968, с.21.

6
məsindən» danışır ¹. Deməli, qeyri-aşkar şəkildə də olsa «texnika» anlayı-
şına maddi vasitələrlə yanaşı, onlardan istifadə vərdişləri də daxil edilir.
Bəs əksər tədqiqatçıların vərdişləri «texnika» anlayışına daxil etmə- yin qəti şəkildə əleyhinə olmaları ilə izah edilə bilər? Heç bir qeyd-şərtsiz belə bir mövqedə durmağa əsas varmı? K.Tessman yazır: «Bu təriflər (tex-
nika = maddi tərvəf + ərdişlər – S.X.) texnikanın maddi xarakterini müza-

2

6

3
kirəyə qoymaq cəhdi kimi qiymətləndirilməlidir. Bu cür yanaşma halında son nəticədə insan texnikanın elementi səviyyəsinə endirilir. …Maddi və ideal amillərin eyniləşdirilməsi burjua konsepsiyaları üçün tamamilə xa- rakterik olan haldır. Lakin texnika insan şüurundan xaricdə mövcud olub material xarakter daşıyır».6 Bu mövqedə duran tədqiqatçılar nəyə görə əmindirlər ki, texnika mütləq material xarakter daşımalıdır? Onun ideal ünsürləri də əhatə edib-etməməsi məsələsi nəyə görə müzakirə olunmasın? Əslində texnika həm material, həm də ideal tərəfləri əhatə edən qeyri-bir- cins sosial sistemlərdən biri (daha dəqiq yanaşdıqda isə sistem yox, alt sis- tem) deyilmi? Və elmin özü də məhz qeyri-bircins sistemlər qrupuna daxil deyilmi? Yoxsa tədqiqatçılar texnikanı tam material, elmi isə tam ideal bir tərəf kimi götürmək və onları bir-birinə qarşı qoymaq fikrindədirlər? Məhz buna görə deyilmi ki, əksər müəlliflər gələcəkdə elmin həlledici rol oynaya bilmək imkanını qəbul etməkdən çəkinir,^* hadisələrin təbii gedişindən və hətta özlərinin gətirdikləri müxtəlif konkret faktlardan çıxan açıq-aydın nəticələrə nə isə başqa cür interpretasiya verməyə, yaranan vəziyyəti elmin texnikaya nəzərən həlledici, təyinedici mövqe tutmağa başlaması kimi yox, yalnız texnikanı qabaqlaması kimi izah etməyə çalışırlar.6 Halbuki elm texnikanı qabaqlamağa başlamışdırsa, yəni texnikanın inkişafı onun öz nis- bi müstəqil inkişafından daha çox, elmi nailiyyətlərin tətbiqi ilə şərtlənirsə
– bu elə elmin təyinedici xarakter daşımasına müvafiqdir. Zira bu halda cə- miyyət qarşısında duran əsas məsələ elmin inkişaf etdirilməsi olacaqdır; belə ki, istehsal texnikasında və deməli, ümumiyyətlə məhsuldar qüvvələ- rin də inkişaf perspektivləmri övmcəuhdz elmi s əviyyənin verdiyi imkanlarla müəyyənləşməli olacaqdır.


¹ К.Маркс и Ф.Енгельс. Сочинения. т. 47, с. 366.
² Тессман Курт. Проблемы научно-технической революции, с.129.
^* Yəqin təxminən belə bir mühakiməyə görə ki, materiya şüura nəzərən ilkin, həlledici rol oynadığı kimi, maddi tərəf olan texnika da elmlə müqayisədə həlledici mövqe tutmalıdır.
³ Məsələn: «Научно-техническая революция и социализм», М., 1973, s.28 və s.
Elmin və texnikanın müqayisəli tədqiqində yaranan belə anlaşılmaz- lıqların bir səbəbi də budur ki, hələ indiyədək fəlsəfi fikirdə «vərdiş» anla- yışının mahiyyəti düzgün aydınlaşdırılmamışdır. Vərdiş – şüur hadisəsin- dən daha çox obyektiv hadisədir, daha doğrusu, obyektivləşmiş, özgələş- miş şüurdur. Necə ki, alət-texnika, maşın-texnika əslində elmi-praktik bi- liklərin, konstruktor təxəyyülünün insandan kənardakı şeylərdən özgələş- məsidir, eləcə də vərdiş-texnika praktik biliklərin insanın öz əlində özgə- ləşməsidir.

6
Müvafiq əməli vərdişə malik olan əl alətlə birləşdikdə «canlı əmək» yaranır. İnsanın «mən»i isə prinsipcə bu sistemdən kənarda ola bilər. Əs- lində corab toxuyan qadın tamam başqa mövzuda fikirləşib danışa bildiyi kimi, dəzgah işlədən peşəkar usta da mənən həmin dəzgaha bağlı olmur. Burada bağlayıcı vasitə yalnız əldir ki,^* o da maddi olduğundan onun funksiyası prinsipcə maşına da keçirilə bilər. Doğrudan da, texnikanın hər bir sonrakı inkişaf mərhələsində əlin əvvəlki funksiyasını əvəz edən, insa- nın əməli vərdişlərinə «yiyələnmiş» olan maşınlar peyda olur. Kompleks maşının strukturuna insanın bu və ya digər funksiyasını əvəz edən müxtəlif komponentlər daxil edildikcəçoxdavhtaomatla şmış olur. İnsan özü isə canlı avtomat olmaq xüsusiyyətindən getdikcə daha azad olur və daha çox məhz şüurlu varlıq kimi fəaliyyət göstərir, yaradıcı əməklə məşğul olur. Lakin bununla belə, müəyyən peşə sahələrində nə qədər ki, insan əməyini hələ avtomatla əvəz etmək mümkün olmamışdır, əməli biliklərin vərdiş ha- lına keçməsinə, insan əlinin avtomatlaşmasına böyük ehtiyac vardır. Məsə- lən, cərrah üçün tibbi biliklərə yiyələnmək hələ kifayət deyil. Bu işdə qaza- nılmış biliklərin vərdiş halına keçməsi daha mühüm şərtdir. El arasında yaxşı cərrah haqqında, yaxşı usta haqqında söylənən «əlləri, qızıldır» ifa- dəsi də təsadüfi deyil. Burada beyinin «qızıl» olması köməyə gəlmir, məhz əllər «qızıl» olmalıdır. Yəni əl qeyri-şüuri surətdə qazanılmış vərdiş əsa- sında hərəkət etməlidir. Digər tərəfdən də, hər bir konkret situasiya özünə- məxsus cəhətlərlə fərqləndiyindən yalnız standart vərdiş əsasında işləyən əllər heç də həmişə uğur gətirə bilməz. Situasiyanı düzgün qiymətləndir- mək və hər bir məqamda məhz tələb olunan vərdişləri avtomatik surətdə işə salmaq üçün müstəqil düşüncə, vəziyyəti qısa müddətdə təhlil edərək


^* Əslində bu çür qeyri-şüuri fəaliyyətdə yalnız əl deyil, digər orqanlar, məsələn, göz, qulaq, ayaq və s. də iştirak edə bilər.

qərar çıxarmaq qabiliyyəti də tələb olunur. Deməli, insanın əvvəlcədən, tədricən yiyələnmiş olduğu müxtəlif səpkili əməli vərdişlər toplusu sistemi vahid mərkəzdən şüurlu surətdə tənzim olunur.

Beləliklə, primitiv əmək həmişə yalnız eyni bir vərdişin işə düşməsi- nə əsaslanırsa və burada aşkar şüur komponenti yoxdursa, nisbətən mürək- kəb əmək formaları belə vərdişlər çoxluğunun aşkar şüur sayəsində, elə bil ki, müəyyən proqram əsasında fəaliyyətə cəlb olunmasını nəzərdə tutur. Belə mürəkkəb əmək daha sadəcə avtomatla əvəz edilə bilmir, «süni intel- lektlə» təmin edilmiş avtomatlara – robotlara ehtiyac yaranır. Fəaliyyət sa-
hüəlxətrinin m əlifliyinə uyğun olaraq robotlar da yalnız istehsala xidmət
etmir. Nəqliyyat, təbabət, məişət robotları getdikcə daha çox yayılır. Tex- nikaya yalnız geniş planda yanaşdıqda aydın olur ki, elmi-texniki tərəqqi- nin rolunu təkcə istehsalın inkişafına olan təsirlə izah etmək cəhdi nə qədər də qüsurludur. İnsanın ən qədim ixtiralarından olan od ilk dəfə istehsal sa-
həsində deyil, məişətdə istifaduəşolunm dur. Onun ictimai tərəqqidə oyna-
dığı rol isə heç də əmək alətlərinin rolundan geri qalmır. Qədim dövrün ən böyük ixtiraların olan sadə əmək alətləri heyvan qüvvəsindən istifadə edil- məsi və sürtmə yolu ilə od alınması, heç şübhəsiz, insanın praktik bilikləri ilə bağlı idi.
Elmlə əlaqə texnikanın sonrakı inkişaf mərhələsində mümkün ol- mTueşxdnuirk.an ın elmlə əlaqə xüsusiyyətlərinin daha dəqiq araşdırıla bilməsi üçün elm, texnika, elm texnikası anlayışlarından başqa, texniki elm, texniki bilik, elmi-texniki bilik, elmi-texniki fənn və s. bu kimi anla- yışların da müqayisəli təhlilinə böyük ehtiyac vardır.
Elm texnikası həm elm, həm də texnikanın mühüm ünsürlərindən bi- ridir. Bəs texniki elmlər hansı sistemə daxil olur? İkinci təbiətin, texniki qurğuların özünəməxsus qanunauyğunluqlarını əks etdirmək baxımından texniki elmlər elm sisteminə daxildir. Texnika isə bu halda yalnız həmin fənnin predmeti kimi çıxış edir.
Əgər təbiətşünaslıq fənləri «təbii təbiəti» öyrənirsə, texniki elmlər
«süni təbiəti», nə vaxtsa insan yaradıcılığının məhsulu olan, lakin sonralar müstəqil mövcudluq dövründə yenidən tədqiqat predmetinə çevrilən tex- niki qurğuları, onların iş prinsipini və s. tədqiq edir, Nə vaxtsa unikal fərdi fəaliyyət sayəsində ixtira olunan obyekt indi normal düşüncənin, şablon təfəkkürün obyektinə çevrilir, məntiqi sxemlərə salınır. Əldə edilən biliklər fənn kimi formalaşaraq tədris olunur.
Əslində texniki qurğular tam obyektiv, insanla əlaqəsini kəsmiş, on- dan asılı olmadan işləyən sistem olsa idi, onları da təbiətşünaslığın pred- metinə daxil etmək olardı (bu halda «ikinci təbiət» tədricən «birinci təbiə- tin» strukturuna daxil olur, onunla qaynayıb-qarışır, ilkin ziddiyyətlər ara- dan qalxır). Lakin texnika təbii obyektlərə nəzərən bir sıra spesifik cəhətlə- rə malikdir və onun strukturunda insan komponenti, mənəvi yaradıcılığın özgələşmiş, maddiləşmiş formaları və s. iştirak edir.
Biz yuxarıda koqnitiv biliklərin maddi fəaliyyətin strukturuna daxil olmasının spesifik cəhətlərini araşdıraraq göstərmişdik ki, əgər əməli bilik- lər bilavasitə maddi fəaliyyətlə bağlıdırsa, koqnitiv biliklər müstəqilliyə malikdir və maddi fəaliyyətlə müəyyən aralıq vasitə sayəsində əlaqələnir. Bu vasitə zəncirinin mərkəzi ünsürü texnikadır. Texnika öz funksiyasına görə insanın təbiəti dəyişdirməsinə xidmət etsə də, öz iş prinsiplərinə görə insanın təbiəti dərk etməsinə əsaslanır. Bununla da texnika koqnitiv bilik- lərin də əməli nəticə verməsinə səbəb olur.
Texnikanın bizim tərəfdar olduğumuz konsepsiyasına görəanblua- yışda yalnız müəyyən əməliyyatların icrasına xidmət edən maddi predmet- lər (əmək alətləri və s.) deyil, həm də onlardan istifadə vərdişləri əhatə olu- nur. Bu vərdişlər məhz müvafiq əməli biliklərin «avtomatlaşmış», qeyri- şüuri hala keçmiş formasıdır.
Texnika insanın təbiətlə qarşılıqlı təsiri prosesində insanla təbiət ara- sında dayanır və istər-istəməz sual ortaya çıxır: texnika qarşılıqlı təsirdə olan bu iki tərəfə nəzərən nə isə üçüncü bir tərəfdirmi? Əgər belə deyilsə, onda texnika bu iki tərəfdən hansına aiddir? Heç birinə və hər ikisinə?! Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, texnika maddi komponentləri ilə «ikinci təbiətə» daxil olsa da, ondan istifadə qaydasının texnologiyanın vərdişə çevrilmiş, «maşınlaşmış», «texnikalaşmış» tərəfini də əhatə edir. Lakin bu istifadə qaydaları koqnitiv yox, əməli biliklərdir, bu biliklərin «texnika- laşmış» variantı isə bizim əvvəllər tədqiq etdiyimiz formaya, fəaliyyətdən ayrılmayan, müstəqilliyə malik olmayan əməli biliklərə uyğundur. Bu isə əməli biliklərin ən ilkin, ən primitiv formasıdır. Lakin tarixən ləknini olan
bu forma hər cür peşəkar fəaliyyətin son həddi, final momentidir.
Burada biz əməli biliklərin bu cür mühüm kəyati əhəmiyyəti üzərin- də geniş dayanmadan, texnikanın məhz maddi komponentin «təbii təbiət- dən» fərqli və bu «süni təbiətdə» insani ünsürün iştirakı, onun spesifikası məsələsinə nəzər salaq. Texniki sistem məhz insanın bilavasitə iştirakı ilə

işə düşür. Primitiv texniki sistemlərdə insanın payına çox iş düşür, başqa sözlə fiziki əmək hələ çoxluq təşkil edir. Texnika mükəmməlləşdikcə insan üçün olan «pay» azalır, işin çoxu maşınla «süni təbiət» prosesləri vasitəsilə görülür. Təsadüfi deyil ki, işçi maşınların kəşfi sənayedə inqilabın özəyi hesab edilir. Məhz işçi maşınlar insanı fiziki əməkdən azad edir. Nəyin he- sabına? Maddiləşmiş, təbiətə tətbiq olunmuş zehni əməyin hesabına. Bura- da biz koqnitiv biliklərin texnikada iştirakı məsələsi ilə qarşılaşırıq. Əməli biliklərə (baxılan halda – texnologiyaya) uyğun olan fiziki fəaliyyət qis- mən maşınlar tərəfindən əvəz olunduğu, qismən də insanın özü tərəfindən icra olunduğu halda, koqnitiv biliklər «süni təbiətin», texniki sistemin iş prinsipində öz əksini tapır; məlum qanunauyğunluq üzrə işləyən maddi sis- tem düzəldilir və deməli, ideal formada, bilik halında texniki sistemə daxil olmur.

Koqnitiv biliklər elmi biliklərin əsasını təşkil etdiyindən elmi bilik- lər də texnikada öz əksini yalnız maddiləşmiş şəkildə tapır; yaxud dərk edilmiş təbiətin prinsipləri əsasında onun müvafiq hissələrinin, ayrı-ayrı təbii hadisələrin süni analoqlarını – modellərini yaratmaq və ilşmə asqala insan təbiət hadisələrini müəyyən üstün (insanın mənafeyinə uyğun gələn) istiqamətə yönəltməyə çalışır.
Burada biz habelə elmin, elmi biliyin nə kimi bir yolla praktika sa- kəsi ilə əlaqələndiyinin şahidi oluruq. Elmi biliklərin heç də əməli biliklər zəminində deyil, koqnitiv biliklərin zəminində formalaşdığını göstərməklə, biz elmin bütövlükdə praktika sahəsinə daxil olmadığını, ona nəzərən nisbi müstəqilliyə malik olduğunu izah etmişdik. Digər tərəfdən də elmin məhz praktik tələbatla əlaqədar inkişaf etdiyi inkarolunmaz həqiqətdir. İlk baxışda bir-birinə zidd görünən bu iki hal elmin daxili mürəkkəbliyindən ikili funksiyasında irəli gəlir.
Elmin ikili təbiəti – bir tərəfdən, sosial-mədəni, digər tərəfdən də
praktik bir hadisə kimi çımxış et əsi əksər hallarda unudulsa da, son vaxt-
larda bir sıra tədqiqatlarda bu məsələyə diqqət yetirilmişdir. Əlamətdar haldır ki, iqtisadçı akademik A.İ.Ançişkin də elmin sosial-mədəni hadisə olmasını nəzərə alır və yalnız bununla yanaşı elmin praktik, iqtisadi funk- siyasını tədqiq edir. A.İ.Ançişkin yazır: «Elmin məzmunu və onun inkişaf məntiqi ilk növbədə idrakın obyekti ilə müəyyən olunur, texnika isə özün- də iki başlanğıcı – elmi və praktik başlanğıcları ehtiva edir. Bu, həm də onu göstərir ki, elmin praktik ehtiyaclara meyli eyni zamanda onun texnika

6
ilə birləşməsi dərəcəsindən baş verir; yalnız texnika ilə vəhdətdə elm təkcə sosial-mədəni hadisə olmaq hüdudundan kənara çıxır, praktiklik kəsb edir, bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilir». ¹ Burada elmin ikili təbiəti çox ay- dın nəzərə alınmışdır. Bircə bunu qeyd etmək lazımdır ki, elmin praktik funksiyasını texnika ilə məhdudlaşdırmaq düz deyil.
Elm ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməklə praktik istifadə miqyası baxımından texnikanın sərhədlərini çoxdan keçmişdir. Texnikanın əhatə dairəsini dəqiq təsəvvür edə bilmək üçün insan – təbiət münasibətin- də insanın vasitəçi sistemlə münasibətinin müxtəlif spesifik formalarını nə- zərdən keçirmək lazımdır. Bu münasibətin kənar hallarından biri (sərhəd şərti) maddi fəaliyyətin subyekti olan insanın əslində vasitəçi texniki siste- mə bir ünsür kimi daxil olmasıdır. Bu zaman insan-təbiət münasibətində birinci tərəf heç də bilavasitə maddi fəaliyyətin subyekti olan insan yox (zira o bir ünsür kimi aralıq mərhələyə texnikaya daxil olur), həmin texniki sistemi ixtira edən, quraşdıran v-əroabdoamtlarla birlikd ə bütöv bir mexa- nizm kimi işə salan insandır. Beləliklə, baxılan kənar halda, icraçı insan yaradıcı insanla təbiət arasında vasitəçi sistemə daxil olur. Elmin müasir inkişaf mərhələsində bu nisbət özünü daha aydın şəkildə biruzə verir və insan-insan münasibətinin daha bir çaları da ortaya çıxmış olur. Elm və texnikanın müasir mərhələdəki inkişafı yeni mənəvi, əxlaqi problemlər qoymuş olur və bunların həlli müxtməliafi-iicqttiisadi sisteml ərdə müx- təlif olur.
Elə kənar hal da təsəvvür etmək olar ki, insanın təbiətə təsiri «insan əli dəyməmiş» «saf» təbiətin özü tərəfindən həyata keçirilsin. Daha doğru- su, insan təbiətin «obyektiv məntiqini» dərk etməklə, onun müxtəlif hissə- lərini elə əlaqələndirə bilər ki və ya onlar arasındakı obyektiv əlaqəni elə
yönəldə bilə(rcikdid«ityəbaniia» şdıqda, tam təbii prosesləri heç bir dəyi-
şikliksiz nəzərdə tutulan istiqamətə yönəltmək mümkün deyil) proses insa- nın məqsədinə uyğun nəticə versin. Tam idealizasiya halında insanla təbiət arasındakı vasitələndirici sistemə insan komponenti daxil olmur, insan ün- sürü texnikadan çıxır.
Təbiət özü həm də vasitə rolunu oynayır, insan isə istehsalçı, əməkçi deyil yalnız istehlakçı olunur. Bu halda yenə də özünəməxsus mənəvi problemlər ortaya çıxır.


¹ А.И.Анчишкин. Наука – Техника – Экономика, с. 165

Elmi-texniki tərəqqi və elmi-texniki inqilab

Sistemli tədqiqat baxımından elmi-texniki tərəqqi «elm-texnika» sisteminin formalaşması və inkişafı prosesi kimi öyrənilməlidir.

İstənilən sistemin tarixi inkişaf yolu üç əsas mərhələyə bölünə bilər: genezis, yetkinlik və nəhayət, tənəzzül və parçalanma dövrü. Hazırda
«elm-texnika» sistemi öz inkişafının yalnız formalaşma mərhələsindədir.
Ayrıca «elm» və «texnika» sistemləri ilə yanaşı, bu sistemlərin hər ikisinin bməzeinetl ərini əhatə edən «elm-texnika» sisteminin formalaş- ması hadisəsi müasir dövrün ən əsas xüsusiyyətlərindən biridir və elmi- texniki inqilab hadisəsinin mahiyyətini əks etdirir.
«Elm-texnika» sisteminin strukturunu və inkişaf prinsiplərini öyrən- mək üçün onun özünün tarixən necə meydana gəldiyini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Biz əvvəlki fəsillərdə bu məsələni ətraflı şəkildə təhlil etmiş və elm və texnikanı öz nisbi müstəqil inkişaf prosesində keçdikləri başlıca tarixi mərhələləri göstərməyə çalışmışıq. İndi isə tarixi inkişaf prosesində yaranmış şəraiti, ilkin müqəddəm şərtlər əsasında «elm-texnika» sistemi- nin inkişafını, elmi-texniki tərəqqi hadisəsinin əhatə dairəsini müəyyənləş- dirməyə çalışaq.
«Elm-texnika» sisteminin formalaşması elm və texnikansınbi ni müstəqil inkişafının müəyyən mərhələsində başlanmışdır ki, elmi-texniki tərəqqi hadisəsindən də yalnız bundan sonra danışmaq mümkündür. Belə bir şərait XIX əsrdə, elmi nailiyyətlərin texnikaya tətbiqinin müntəzəm xarakter alması ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Texnikanın elmə təsiri, elm qarşısında konkret tələblər qoyması halları ismə aznaca xeyli əvvəl baş vermiş və elmin inkişafını daha da sürətləndirmişdir.
Bu yeni inkişaf mərhələsində elmin öz nisbi müstəqil inkişafı sayəsində əldə olunmuş əsaslı nailiyyətlərin də tətbiqi üçün geniş imkan
yaranmışdır. Bu dövrdə ayrıca bir elmi istiqamət – texniki elmlər xüsusilə geniş təşəkkül tapmışdır. Tətbiq üçün yararlı vəziyyətə salınmış elmi biliklərin texnikada reallaşdırılması üçün isə xüsusi bir fəaliyyət sahəsi – texnoloji fəaliyyət formalaşmağa başlamışdır. Bu iki sahə elm və texnika arasında əlaqəni möhkəmləndirmiş və ayrı-ayrılıqda «elm-texnika» siste- minin formalaşması üçün əsas olmuşdur.
«Elm-texnika» sisteminə texniki fənlərdən və texnoloji fəaliyyətdən başqa, elm və texnikanın bilavasitə bu fəaliyyətə xidmət edən digər hissə- ləri də daxildir. Lakin bütövlükdə elm və texnikanı «elm-texnika» sistemi- nə aid etmək düzgün olmazdı. Çünki istər elm, istərsə də texnika öz nisbi müstəqilliklərini də saxlamaqda davam edirlər və «Elm-texnika» sisteminə
daxil edilə bilməyən bir sıra özünəməxsus hissaəliəkrdəirdlə m r (bax:
Sxem 8). Məsələn, bütün humanitar elmlər, fəlsəfə, riyaziyyat, təbiətşünas- lığın bəzi prinsipial nəzəri məsələləri, həmçinin yalnız praktik bilik hes- abına düzəldilmiş olan texniki vasitələr «elm-texnika» sisteminə aid olma- dıqları halda, elm və ya texnikanın ayrılmaz tərkib hissələridir.
Elm texnikası

Elm Elm-texnika Texnika
Sxem 8.
«Elm» və «elm-texnika» sistemlərinin əhatə dairələri arasında fərq bundan da görünə bilər ki, biliyin bəzi sahələri «elm» sisteminə daxil olmasa da,
«elm-texnika» sisteminə daxildir. Və ya əksinə, «elm» sisteminin tərkib elementi olan bir sıra bilik sahələri «elm-texnika» sisteminə daxil deyildir. Mövcud ədəbiyyatda bu məsələyə dair bilavasitə heç bir qeyd olmasa da («elm-texnika» sisteminin əhatə dairəsinin təyin edilməsinə heç bir cəhd göstərilmədiyi üçün, bu məsələnin həllinə də konkret ehtiyac ola bilməz- di), başqa münasibətlə aparılan tədqiqatlarda bu məsələnin bəzi cəhətləri öz əksini tapmışdır. Amerika alimli Alfred Nort Uaythed yazır: «Son vaxt-



6

2
larda (axırıncı yüzillik) texnologiyanın böyük sürətlə inkişaf etməsi elm və praktik zəkanın, nəhayət, kontakta gəlməsi faktının nəticəsidir». ¹ Nəzərə alsaq ki, xarici ədəbiyyatda «texnologiya» adı altında əslində elmi-texniki fəaliyyətin bir hissəsi başa düşülür, aydın olur ki, söhbət «elm-texnika» sisteminin inkişafında elmi və praktik zəkanın (və deməli, həm də biliyin) rolunu müəyyənləşdirməkdən gedir. Lakin sitat gətirilən fikirdə səbəbiyyət əlaqəsi düzgün təyin edilməmişdir. Elmi biliyin praktikada istifadə oluna biləcək səviyyəyə çatması elmin öz nisbi müstəqil inkişafı sayəsində müm- kün olur və elmi-texniki (texnoloji) fəaliyyətin inkişafına səbəb də məhz budur. Lakin texnologiyanın inkişafının ilk mərhələsində bu prosesin çox zəif getməsi haqdakı fikrində müəllif tamamilə haqlıdır: «Şübhəsiz ki, axırıncı üç min il ərzində texnologiya inkişaf etmişdir, lakin son vaxtlara qədər elmin texnikaya bilavasitə təsirini aydınlaşdırmaq olduqca çətin idi».6 Burada belə bir cəhəti nəzərə almaq lazımdır ki, texnoloji və ya elmi-texniki fəaliyyətə aid olan bu fikir «elm-texnika» sisteminə şamil edilə bilməz, zira əvvəlki dövrlərdə bu fəaliyyət sistemli xarakter daşımalıdır.
Kanada filosofu Mario Bunqe elmi biliyin texnologiyaya aidliyi mə- sələsini təhlil edərək yazır: «Elm xalis və praktik elmlərə bölünür… Əgər birinci – şeylərin daha yaxşı dərk edilməsi məqsədinə xidmət edirsə, ikinci

6
– bizim şeylər üzərindəki hakimiyyətimizi yaxşılaşdırmağa yönəldilmiş- dir». ³
Bilavasitə «şeylər üzərindəki hakimiyyətin yaxşılaşdırılmasına» xid- mət edən sahə texnoloji fəaliyyətə uyğun gəlir və deməli, «elm-texnika» sisteminə daxildir. Bu sahəni «praktik elm» kimi adlandırmaq, yəni onun guya «elm» sisteminə də daxil olduğunu fərz etmək sistemli tədqiqatın nə- ticələri ilə bir araya sığa bilməz. Praktik bilik isə elmə daxil olmadığı kimi,
«elm-texnika» sisteminə də daxil deyildir.

6
Mühakimənin düzgün qurulmaması daha bir mübahisəli nəticənin çıxarılmasına səbəb olur: «Qısaca desək, praktika elmi problemlərin mən- bələrindən biridir, digər mənbə isə intellektual maraqdan ibarətdir». ⁴ Hal-


¹ А.N.Whitehead. Function of Reason, p. 43-44.
² Yenə orada, s. 42.
³ M.Bunge. Forwards a philosophy of technology // Philosophical problems of science and technology. Boston, 1974, p.29.
⁴ Yenə orada.
buki, intellektual maraq özü də mənbəyini məhz praktikadan alır. İlk prob- lemlər yalnız bundan sonra həmin problemin həllindən doğan yeni prob- lemlər ortaya çıxır ki, bu da «elm» sisteminin nisbi müstəqil inkişafını tə- min etmiş olur.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, «elm-texnika» sisteminə elm və tex- nikanın bəzi ünsürlərindən başqa, yalnız özünəməxsus olan elementlər də daxildir.
«Elm-texnika» sistemi öz strukturuna görə «elm» sisteminə bənzə- yir. Onların hər ikisi texnikadan fərqli olaraq dinamik sosial sistemlərdir. Biz bu sistemləri ona görə dinamik sistemlər qrupuna aid edirik ki, onların əsas elementləri əslində müəyyən hərəkətləri, hadisə və prosesləri əks etdi- rir. «Elm-texnika» sistemində bu cür elementlər konkret elmi-texniki fəa- liyyət proseduralarından ibarətdir.
«Elm-texnika» sisteminin və elmi-texniki tərəqqi hadisəsinin ətraflı
tədqiqinə keçməzdən əvvəl, indiyəqədərki tədqiqatlarda alınmış nəticələr
bizə tanış olmalıdır. Biz I fəsildmə evl ə texnikanın tədqiqinə həsr olunmuş
əsərlərlə bu sahədə əldə edilən başlıca nailiyyətlərlə tanış olduq. İndi isə, məqsədəuyğun olardı ki, «elm-texnika» sisteminin və elmi-texniki tərəqqi- nin öyrənilməsi sahəsində görülən işləri nəzərdən keçirək. Lakin biz birba- şa olaraq elmi-texniki inqilabın fəlsəfəsinə həsr olunan əsərləri təhlil edə- cəyik, çünki nə qədər təəssüflənməli olsa da, nə «elm-texnika» sisteminə, nə də elmi-texniki tərəqqinin hadisəsinə dair heç bir müstəqil tədqiqat işi yoxdur. Və bu məsələlərə yalnız elmi-texniki inqilaba dair yazılan əsərlər- də həm də çox səthi şəkildə toxunulur. Biz də bu cür tədqiqatları ayırıb xü-
susi olaraq tədqiq etməykəcvəyi ə yalnız yeri gəldikdə bu haqda söylənən
ayrı-ayrı fikirlərə öz münasibətimizi bildirəcəyik.

6

6
Qeyd edək ki, sovet elmi-fəlsəfi sistemində elmi-texniki tərəqqi müstəqil şəkildə tədqiq olunmurdu. Bu dövrdə elmi-texniki tərəqqiyə nəin- ki ayrıca tədqiqat əsərləri həsr edilməmiş, bu anlayışa dərsliklərdə və hətta fəlsəfi terminlərin təsnifatında, məsələn, fəlsəfə lüğətində ¹ və fəlsəfi ensik- lopediyalarda² da yer verilməmişdir. Guya həqiqətən mövcud olan və fəl- səfi tədqiqata ehtiyacı olan yalnız elmi-texniki inqilab hadisəsi imiş, «el-
¹ Философский словарь. М., 1986.
² Философская энциклопедия». т. IV. М., 1967; Новая философская энциклопедия в 4-х томах, т. 3, М., «Мысль», 2010.

mi-texniki tərəqqi» kimi anlayışın isə mövcud olub-olmaması maraq do-

ğurmur, ya da onun fəlsəfi tədqiqinə ehtiyac yaranmamışdır.
Belə vəziyyət heç də təsadüfi olmayıb obyektiv qnoseoloji səbəblər- lə bağlıdır. Məsələ burasındadır ki, elmi-texniki nailiyyətlərin sürətli inki- şaf dövründə, elmin ictimai həyatda getdikcə daha çox rol oynamağa baş-
ladığı bir şəraitdə baş verən dəyişikliklməri ifadə et ək üçün ən məqsədəuy-
ğun söz «inqilab» sözü olmuşdur: – «elmi-texniki inqilab»… Həmin dövr- də elm, texnika, istehsal və s. fəaliyyət sahələrindəki hər cür irəliləyiş akt- ları məhz bu anlayış altında ümumiləşdirilmiş, bu ad ilə tədqiq edilmişdir.
Əgər belədirsə, elmi-texniki tərəqqidən də danışmağa ehtiyac qal- mır? Əgər elmdə və texnikada həmçinin onlarla bağlı olan digər sosioloji sferalarda baş verən istənilən dəyişiklik inqilab ünsürü kimi qəbul edilirsə,

6
«tərəqqiyə» əlavə etmək üçün yerdə nə qalır? Və bir də müasir dövrdə «el- mi-texniki tərəqqinin həyatakeçmə forması elə elmi-texniki inqilabdırsa» ¹, onda xüsusi olaraq elmi-texniki tərəqqidən danışmağa, onu da əlavə olaraq tədqiq etməyə ehtiyac varmı və belə tədqiqat üçün məxsusi predmet qalır- mı? – Xeyr, qalmır.
Ayrı-ayrı tərəflərin spesifikası məlum deyilsə və onlar hamısı vahid bir ad altında ümumiləşdirilirsə, yerdə nə kimi məxsusi predmet qala bilər? Tədqiqatçıların yalnız elmi-texniki inqilabdan yazmasının, elmi-texniki tə-
rəqqi adı altında ç-ıxtüakn tək əsərlərin də öz məzmununa görə elmi-texni-
ki inqilaba həsr olunmuş əsərlərdən fərqlənməməsinin obyektiv səbəbi məhz budur.
İndiyədək aparılmış tədqiqat işlərindən elmi-texniki tərəqqiyə və el- mi-texniki inqilaba aid olan hissələri seçib, onları təklikdə təhlil etmək üçün ona görə imkan yoxdur ki, hər iki anlayışın mahiyyəti müəyyənləşdi- rilməmişdir və buna görə də onları dəqiq şəkildə fərqləndirmək mümkün deyil. Bəzi əlaqədar metodoloji məsələlər öyrənilərkən məlum olur ki, bu anlayışları müqayisə etmək belə məntiqi cəhətdən qüsurludur, zira inqilab heç də tərəqqidən kənar, özgə bir hadisə olmayıb, onun yalnız bir momen- tidir.
Əksər ədəbiyyatda bu iki anlayış felən fərqləndirilməsə də və «elmi- texniki inqilab» anlayışına müasir dövrdə elm və texnikada baş verən hər


¹ Человек-Наука-Техника (Опыт макрсистского анализа научно-технической революции), М., 1973, с.8.
cür dəyişilmələr (deməli elmi tərəqqi və texniki tərəqqi) daxil edilsə də, yenə çox vaxt onlar formal şəkildə müqayisə edilir, bir-birinə qarşı qoyu- lurlar. N.İ.Dryaxlov yazır: «Elmi-texniki tərəqqinin ən qədim dövrlərdən başlayaraq bu günlərə qədər bütün elmi-texniki inkişaf prosesini əhatə et- məsi, elmi-texniki inqilabın isə onun yalnız müasir formasını əks etdirməsi
haqda ədəbiyyatlarda mövcud olan fikirlərə qoşulmaqla buərnaabbər, b əzi
əlavələr də edək. Elmi-texniki tərəqqi öz xarakterinə görə daha çox dərə- cədə cəmiyyətin tarixi inkişafındakı təkamül mərhələləri ilə bağlıdır. Cə- miyyətin təbii tarixi inkişaf prosesində köklü dəyişilmələr dövrü başlan- dıqda elmi-texniki tərəqqi də inqilabi inkişaf forması əldə edir və muəhl-s dar qüvvələr və ictimai münasibətlərin strukturundakı müstəqil dəyişilmə- lərlə əlaqələnir. Məsələn, feodalizmdən kapitalizmə keçid dövründə elmi- texniki tərəqqinin belə inqilabi forması…XVIII-XIX əsrlərdəki sənaye in-
1
qilabı olmuşdur».6 Əvvəla, qeyd edək ki, elmi-texniki tərəqqinin guya “ən
qədim dövrlərdən başlayaraq bu günlərə qədər bütün elmi-texniki inkişaf prosesini əhatə etməsi” haqda ədəbiyyatda mövcud olan fikirlər «elmi- texniki tərəqqi» anlayışının bir elmi istilah kimi hələ də müəyyənləşdiril- məməsinin nəticəsidir. Belə ki, tədqiqatçılar elmi-texniki tərəqqi anlayışını vaxtında tədqiq etmədikləri üçün bu anlayış haqda hər halda danışmaq zərurəti yarandıqda trivial ifadələr işlətməklə kifayətlənməli olurlar. Elmi- texniki tərəqqini «elmi-texniki inkişaf prosesi» kimi təyin etmək sadəcə tavtologiyadan başqa bir şey deyil. Halbuki bu sahədəki tədqiqatın əsas məqsədi elə «elmi-texniki» ifadəsinin işlədilməsinin mümkünlük şərtlərini
müəyyənləşdirməkdən ibarət olmalıdıar.tlƏardəabisyy ə hətta bu şərtlə-
rə toxunmadan belə, «ən qədim dövrlərdən başlanan elmi-texniki inkişaf- dan» danışılır. «Ən qədim dövrlər…» Nə qədər də qeyri-müəyyən ifadədir…
Ayrılıqda elmin və texnikanın inkişafı haqqında belə, yalnız elm və texnikanın özlərinin bir məxsusi tərəf kimi formalaşdıqları dövrdən baş- layaraq danmışmümaqkündür. Elmi-texniki inki şaf isə bütöv elm-texnika sisteminə aid olmaqla yalnız belə bir sistemin formalaşma dövründə həyata keçə bilər. Bəs belə bir sistemin formalaşması hansı dövrə təsadüf edir?


¹ Н.И.Дряхлов. Научно-техническая революция как объект социального исследования (автореферат). М., 1974, с.11-12.

Nə qədər ki, bu suala dəqiq cavab verilməmişdir, nə qədər ki, «elm»,

«texnika» və «elm-texnika» sistemlərinin tarixi inkişaf mərhələləri müəy- yənləşdirilməmişdir, «elmi-texniki tərəqqi» və «elmi-texniki inqilab» an- layışlarının spesifikası da, inqilabiliyi xarakterizə edə biləcək fundamental keyfiyyət dəyişilmələri də müəyyənləşdirilməmiş qalacaqdır.

1

6

6
Mövcud ədəbiyyatda elmi-texniki təroəqseqsiinpirn bütövlüyünü şərtləndirən cəhətlərdən söhbət açılmadığı kimi, «elm-texnika» sistemi də həqiqi sistemli yanaşma baxımından tədqiq olunmamışdır. Adına görə bu məsələni əhatə etməli olan «insan–elm–texnika» kitabının ilk bir neçə sə- hifəsində6 , Q.N.Dobrovun «Elm haqqında elm» əsərinin müvafiq bölmə- sində ², V.İ.Stryukovskinin dissertasiya işində ³, N.V.Markovun elmi-texni-

6
ki inqilab haqdakı kitabında ⁴ və s. bu tipli onlarla müxtəlif yazılarda «elm- texnika» sisteminin tədqiqi ilə əlaqədar ola biləcək bəzi məsələlərə toxu- nulsa da, elə lap sərlövhədəcə, elə məsələnin qoyuluşundaca ciddi qüsurlar buraxılmış, düzgün tədqiqat istiqaməti seçilməmişdir. «İnsan–elm», «in- san–texnika», «insan–elm–texnika» sistemlərindən danışan müəlliflər ay- rıca «elm», «texnika» və «elm-texnika», sistemləri haqqında heç düşün-
mürlərmi və əgəür ldüşün ərsə, bu sistemləri insandan kənarda necə təsəv-
vür edirlər? Məsələn, daim inkişafda olan elm hərəkətverici qüvvəsiz, ya- radıcı subyekt daxil edilmədən sistem kimi götürülə bilməz, çünki sistem bütövlük şərtini ödəməlidir və bu şərt yalnız o vaxt ödənilmiş olur ki, bütün inkişafın, dəyişilmələrin genezisi də sistem daxilində həyata keçsin.
Elmin hərəkətverici qüvvəsi, yaradıcılıq subyekti isəirel–miini-şçid
sandır. Deməli, «elm» dedikdə, «elm-texnika» sistemindən danışdıqda in- san da bu sistemlərin tərkib hissəsi kimi hələ qabaqcadan nəzərdə tutulmuş olur. Belə isə, «insan–elm», «insan–texnika», «insan–elm–texnika» sis- temlərindən danışmaq insanın iştirakının kənar qüvvə kimi qiymətləndiril- məsinə və bununla da, elm və texnikanın nəticə etibarilə passiv tərəf kimi, təsir obyekti kimi qələmə verilməsinə uyğun gəlmirmi və belə yanaşmanın məntiqi cəhətdən qüsurlu olması elə özlüyündəcə aydın deyilmi?
¹ «Человек-Наука-Техника», с.15-18; 83-88.
² Г.Н. Добров. Наука о науке. Киев. 1970. с.54.
³ В.И.Стрюковский. Система «человек-техника» и наука Ростов н/Д, 1967.
⁴ Н.В.Марков. Научно-техническая революция: анализ, перспективы последствия.
М., 1973, с.15.

6
Bəlkə, müəlliflər «elm» və «texnika» sistemlərinin bu sistemlərdə iştirak etmələrindən asılı olmadan bütün insanlarla əlaqəsindən (məsələn, insanlar elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə edir), onların digər fəaliyyət sahələrinə təsirindən danışmaq istəyirlər? – Xeyr, bu cür müstəqil tərəfləri vahid sistem kimi götürmək olmaz və belə məsələlər adəetəlmn i«-texniki inqilabın sosioloji nəticələri» və s. bu kimi adlar altında öyrənilir. «İnsan– elm», «insan–texnika», «insan–elm–texnika» adı altında isə yəqin ki, elə əslində «elm», «texnika», «elm–texnika» anlayışları nəzərdə tutulur. Lakin anlayışları bu cür başa düşdükdə belə, yenidən çoxlu sayda başqa qüsurlar buraxılır. Məsələn: «…İnsan və cəmiyyəti bütün «insan–elm–texnika» sis- teminin əsas və həlledici komponenti kimi qəbul edərək müxtəlif müna- sibətlaər, ən b şlıcası isə «İnsan–elm» və «insan–texnika» münasibətlərini alarıq». ¹ Guya konkret sistemlər mürəkkəb sistemlərdən səmərəli imiş… Halbuki, «elm–texnika» sistemi müstəqil «elm» və «texnika» (müəllifin təbirincə, «insan–elm» və «insan–texnika») sistemlərinin tarixi inkişafının yalnız müəyyən mərhələsində formalaşmışdır. Müəllif isə «elm» və «tex- nika» sistemlərini subyektiv münasibətin nəticəsi kimi qələmə verir, cəmiyyəti «İnsan–Elm–Texnika» sisteminin komponenti kimi «qəbul etməklə» (məhz qəbul etməklə) yeni sistemlər alır.
Elm və texnikanın digər sistemlərlə əlaqəsi də düzgün şərh edilmir:
«İnsan-mühit münasibəti də bu sistemə («insan–texnika» və deməli, əslin- də «texnika» sistemi – S.X.) aiddir. Burada mühit, əvvəla, təbii (b.s. tə- biət), ikincisi, insanın öz istehsal fəaliyyəti (elmi-texniki inqilabın nailiy- yətləri də burada reallaşır) nəticəsində yaratdığı tərəflər kimi götürülür. Buradan alt sistemlər yaranır: insan–təbiəüt,hİints(aenlm–mi-texniki inqi-

6
labın yaratdığı)». ² Xırda bir parçada nə qədər qarma-qarışıq və qüsurlu fikirlər söylənmişdir. «İnsan–mühit münasibəti» texnikaya necə aid ola bi- lər?... Bu fikir yəqin belə bir illüziyanın nəticəsidir ki, guya «insan–texni- ka» sistemi» dedikdə təkcə texniki işçiləri əhatə edən texnika yox, ümu- miyyətlə hər hansı insanın müstəqil (?) texnika ilə təşkil etdiyi geniş əha- təli sistem də nəzərdə tutula bilərmiş və «texnika insanın əlaqədə olduğu mühiti də əhatə etdiyindən» (?) İnsan-mühit sistemi də İnsan-Texnika sis- teminə daxil edilə bilərmiş… lakin kənar insanın texnika ilə (söhbət is-
¹ «Человек-Наука-Техника», с.15.
² Yenə orada.

tehsal texnikasından gedir) bilavasitə hansı əlaqələri mümkündür? Müəllif- lər nəzərə almırmı ki, bilavasitə texnika sferasında çalışan texniki işçilər- dən başqa, hamı yalnız texnikanın istehsala tətbiqindən alınan nəticələrlə əlaqədə olur və buna görə də, ümumiyyətlə, insanla texnika vahid sistemdə ümumiləşdirilə bilməz. Digər tərəfdən «mühit anlayışınınoldöuzüqca ge-

nişdir və texnika ilə əlaqədar olmayan tərəfləri də əhatə edir. Elə sitat gəti- rilən parçadaca müəllif qeyd edir ki, mühitə həm təbii, həm də süni tərəflər daxildir, halbuki mövcud ədəbiyyatda qəbul edildiyi kimi, texnikaya yalnız süni yaradılmış tərəflər (onların da yalnız bir hissəsi) aiddir.

6
«Elmi-texniki inqilab və sosializm» kitabında isə «İnsanın elmi-tex- niki və ictimai tərəqqidə iştirakı» mrəsələsinə ay ıca bir paraqraf həsr edil- mişdir ¹; halbuki «elmi-texniki tərəqqi» və «ictimai tərəqqi» anlayışlarının özlərində insanın iştirakı onsuz da nəzərdə tutulur və onu ayrıca qeyd etmək bu anlayışların düzgün qiymətləndirməməyin nəticəsidir.
Bir çox hallarda isə «elm-texnika-istehsal» sistemindən danışılır ki, bizim fikrimizcə, belə bir sistem hələ formalaşmamışdır. Məsələn, istehsal
sferasında çalışan külli miqdarda fəhləiləbrilnikelsm əviyyələri hələ kifa-
yət qədər yüksəlməmişdir və onları «elm–texnika» sistemi ilə birləşdirən tellər təzə sistem təşkil etmək üçün kifayət qədər möhkəm deyildir. Bun- dan başqa, istehsal sferasında hələ də əl əməyindən geniş istifadə edilməsi, istehsalın planlaşdırılması ilə elmi-texniki nailiyyətlərin proqnozu arasında hələ də hərtərəfli əlaqə yaradıla bilməməsi və s. bu kimi hallar vahid «elm- texnika-istehsal» sistemindən danışmağa imkan vermir.

6
Adına görə bilavasitə «elm–texnika» sisteminin tədqiqinə həsr olun- muş bəzi fəsillərdə² isə bu məsələdən bir kəlmə də olsa danışılmır, yalnız hərdən bir elm və texnika arasındakı əlaqə məsələsinə toxunulur ki, bu əla- qə «elm-texnika» sisteminin formalaşmasından çox-çox əvvəl də mövcud olmuşdur.
Aydın məsələdir ki, «elm–texnika» sisteminin əhatə dairəsi və onun tarixi inkişafın qanunauyğun nəticəsi kimi formalaşması şərtləri müəyyən- ləşdirilməyincə, «elmi-texniki tərəqqi» anlayışından qeyri-müəyyən şəkil- də, təxmini mənada istifadə edildikcə elmi-texniki inqilaba həsr olunmuş


¹ «Научно-техническая революция и социализм», М., 1973, с.244.
² Məsələn: Н.И.Дряхлов. Социальные проблемы научно-технической революции. М., 1972, Раздел I, глава 4. Система «наука-техника» в условиях научно-технической
революции, с.80-93.
tədqiqat işləri də konkretlik qazana bilməz; və buna görə də, bütün bu mə- sələlərin ayrı-ayrılıqda, spesifik metodoloji əsaslar üzərində deyil, qarışıq şəkildə və hətta ümumi ad altında («elmi-texniki inqilabın tədqiqi» kimi) öyrənilməsi tamamilə qanunauyğundur. Elmi-texniki inqilaba dair yazılmış əsərləri təhlil edərkən görəcəyik ki, «elm–texnika» sisteminin tarixi inkişa- fındakı inqilab momenti indiyədək yalnız ona görə müəyyənləşdirilə bil- məmişdir ki, «elm-texnika» sistemi də, elmi-texniki tərəqqi də spesifik ic- timai hadisə kimi hələ öyrənilməmişdir; və baş verən dəyişilmələr içərisin- də müntəzəm tərəqqi prosesi üçün xarakterik olanlar təyin edilmədikcə ta- mamilə yeni keyfiyyət daşıyan – inqilabı səciyyələndirən hadisələr də se- çilə bilməyəcəkdir.

6
Elmi-texniki inqilabın məhdud zaman intervalını əhatə etməsi haq- da, onun nə vaxt bitməsinin zəruriliyi haqda,^* elmi-texniki tərəqqidə baş- lanmalı olan yeni müntəzəm mərhələ haqqında söhbət açılmaması da mü- asir mədəni həyatda baş verən, demək olar ki, bütün dəyişilmələrin «elmi- texniki inqilab» adı altında ümumiləşdirilməsinə səbəb olur. Mövcud ədə- biyyatlarda hər cür irəliləyiş, hər cür müasirlik «elmi-texniki inqilab» an- layışı ilə əlaqələndirilir ki, nəticədə bu anlayılş rəmzi əşmiş və müasirliyin simvoluna çevrilmişdir.

6

6

6
Əgər elmi-texniki inqilabın mahiyyəti əsaslı fəlsəfi tədqiqat vasitəsi- lə müəyyənləşdirilmiş olsaydı, onun iqtisadi problemlərinə, ¹ sosial nəticə- lərinə ², müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyalardakı xüsusiyyətlərinə, ³ onun

6

6
təhsil sisteminə, ⁴ idarəetmə ⁵ və s. məsələlərlə əlaqəsinə həsr olunan əsər-
lərdə elmi-texniki inqilabın mahiyyətini ayrıca olaraq təhlil etməyə ehtiyac
^* Bu məsələyə tədqiqatçılardan yalnız N.V.Markov toxunmuş, lakin onun elmi həllini verə bilməmişdir (Н.В.Марков. Научно-техническая революция: анализ, перспективы, последствия, Новосибирск, 1970 с.38)
¹ Н.М.Никольский. Научно-техническая революция: мировая экономика, политика, население. М., 1970; Г.И.Кархин. Связи настоящего и будущего в экономике. М., 1970.
² А.А.Зворыкин. Научно-техническая революция и ее социальные последствия. М., 1967; Л.Н.Малков. Социальные проблемы современной научно-технической революции
və s.
³ «Научно-техническая революция и социализм»; Н.Д.Гаузнер. Научно- технический прогресс и рабочий класс США. М., 1968.
⁴ В.Турченко. Научно-техническая революция и революция в образовании. М.,
1973 və s.
⁵ В.Г.Афанасьев. Научно-техническая революция, управление, образование. М., 1972 və s.

qalmazdı.

6
Elmi-texniki inqilabın mahiyyətinin müəyyənləşdirilməməsi bir sıra əsərlərdə tədqiqatçıların özü tərəfindən də etiraf edilir. ¹ Lakin elə həmin əsərlərdəcə elmi-texniki inqilaba təzə izah verilir və eyni zamanda, əvvəl- kilərdən heç nə ilə fərqlənməyən, yaxud əvvəlkilərdən heç də az qüsurlu olmayan konsepsiyalar irəli sürülür. «…Elmi-texniki inqilab elmi və texni- ki inqilabların vahid tam halında birləşməsi və elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi nəticəsində məhsuldar qüvvələrin əldə etdiyi köklü

2
keyfiyyət dəyiş»il.mələridir 6 Belə çıxır ki, elmi-texniki inqilab iki müxtəlif
inqilabın yekunu imiş (belə mövqeyin qüsurlu olduğunu aşağıda göstər- məyə çalışacağıq). Bir də, axı, hər nəyin nəticəsi olursa olsun, «məhsuldar qüvvələrin köklü keyfiyyət dəyişilmələri» dedikdə məhz nə nəzərdə tutu- lur? Bu halda məhsuldar qüvvələrin öz inkişafındakı inqilabdan danışmaq daha məqsədəuyğun olmazdımı? Belə elmi-texniki inqilabın spesifikası ye- nə də müəyyənləşməmiş qalmırmı?
Elmi-texniki inqilabın bilavasitə mahiyyətinin öyrənilməsinə həsr olunmuş tədqiqat işlərinin bir qayda olaraq müvəffəqiyyətsizliklə nəticə- lənməsinə səbəb nədir? Şübhəsiz ki, bu cür ümumi müvəffəqiyyətsizlik ay- rı-ayrı tədqiqat işlərindəki təsadüfi qüsurlarla bağlı olmayıb, hələ lap qa- baqcadan düzgün metodoloji prinsiplərə əsaslanmamağın nəticəsidir. Qü- surların həqiqi mənbəyini dəqiq şəkildə müəyyənləşdirmək üçün isə tipik qüsurları təsadüfi qüsurlardan ayırmaq – xüsusi təsnifat işi aparmaq lazımdır.
Biz «müasir elmi-texniki inqilabın mahiyyəti» məsələsinin həllinə
«müasir» təyinindən başlayacağıq. Bu cür təyinə ehtiyac olub-olmaması yhyaqatdlardədaəcbiiddi mübahis ə getsə də, heç bir qəti qənaət hasil edilməyib və kim istəsə sadəcə «elmi-texniki inqilabdan» kim istəsə
«müasir elmi-texniki inqilabdan» danışır. Bu ikihakimiyyətliyə son qoy- maq məqsədi ilə əvvəlcə bu qeyri-müəyyənliyin səbəbini tapmağa çalışaq və bunun üçün isə hər iki cəbhə tərəfdarlarının mövqeyi ilə tanış olaq.
¹ В.Д.Комаров. Современная научно-техническая революция и проблемы логики научного исследования // «Теоретические проблемы современной научно-техни- ческой революции». Л., 1969, с.28; «Научно-техническая революция и ее социальная проблематика» // Вопросы философии, 1971, № 12, с.3.
² «Человек-Наука-Техника», s. 30.



6

6
Elmi-texniki inqilab hadisəsinin yalnız indiki dövr üçün səciyyəvi olduğunu sübut etməyə çalışaraq (və deməli, «müasir» təyininin əleyhinə olaraq) D.A.Lebin yazır: «Tam yəqinliklə demək olar ki, elmi-texniki inqi- lab yeni, əvvəllər müşahidə olunmamış bir hadisəni təmsil edir. Keçmişdə elm-və texnikada inqilablar hərdən eyni vaxtlarda baş versə də, heç vaxt vahid proses kimi qaynayıb-qarışmayıblar. Elmi və texniki inkişafın mü- asir dövr üçün spesifik cəhəti bundan ibarətdir ki, elm və texnikadakı inqilabi çevrilişlnəri beyir prosesin – elmi-texniki inqilab ın … müxtəlif tərəfləridir». ¹ Bu doğrudur ki, keçmişdə elmi və texniki inqilablar vahid bir proses təşkil etməyiblər.^* Lakin bəs indi? İndiki dövrdə baş verən inqi-
lab vahidmi hadisədir?
Bax, müəlliflərin sakitcə üstündən keçdikləri məsələ də bundan iba- rətdir. «Keçmişdə elmi və texniki inqilabın yalnız indiki dövr üçün xarak- terik olan bir hadisə kimi qiymətləndirilməsi mövqeyində duran və bunun- la yanaşı, elmi-texniki inqilabı elmi və texniki inqilabların məcmuyu kimi qəbul edən təkcə D.A.Lebin deyil; bu cür münasibət həmin cəbhənin bütün nümayəndələri üçün tamamilə tipikdir. Məsələn, aşağıdakı parçalarda eyni bir məzmun müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən sadəcə olaraq təkrar edilir»:

2
«…Hər iki inqilab vahid elmi-texniki inqilab prosesində birləşmişdir; elm- dəki çevriliş və texnikadakı çevriliş isə onun yalnız müxtəlif tərəflərini təmsil edir»6 , yaxud: «…elmi-texniki mahiyyəti və prinsipial yeniliyi bun- dan ibarətdir ki, müasir elmi və texniki inqilab məhz bu hadisədə üzvi su-

rətdə birləşmişdir»,6
³ yaxud: «Bizim vaxtlarda təbiətşünaslıq və

6
texnikadakı inqilabların əsas xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, hər iki çevriliş qaynayıb-qarışır və eyni bir elmi-texniki inqilab prosesinin müxtəlif tərəflərini təşkil edir». ⁴ Bütün bu yazılarda məqsəd də eynidir: –


¹ Д.А.Лебин. Научно-техническая революция и социалистическая интеграция. М., 1973, с.13.

• 
  Maraqlıdır ki, bütün mübahisələr məhz inqilabların əlaqəsindən gedir, halbuki elm və
  

texnikadakı inqilablar yalnız o vaxt əlaqələnə bilər ki, əvvəlcə bu tərəflərin müntəzəm inkişafları əlaqələnsin, yaxud onların özləri qaynayıb-qarışmış olsun. Həm də məsələnin bu cür qoyuluşu bütöv elmi-texniki tərəqqi prosesinin də sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edərdi; lakin çox təəssüf ki, problemin tədqiqinə yalnız ortadan – inqilabların əlaqəsi məsələsindən başlanılır.
² «Человек-Наука-Техника», с.8.
³ Ю.С.Мелешенко. Характер и особенности научно-технической революции //
Вопросы философии, 1968, № 7.
⁴ «Научно-иехническая революция и социализм», М., 1973, с.25.

Göstərmək ki, elmi-texniki inqilab hadisəsi yalnız indiki dövr üçün xarakterikdir, əvvəllər belə hadisə olmamışdır; o vaxt mövcud olan yalnız elmi və texniki inqilablar imiş. Lakin müəlliflər bu məqsədə nail olurlarmı?

Elmdə və texnikada əvvəllər və indi baş verən inqilablar fərqlənə bi- lər (məsələnə, qarşılıqlı əlaqənin daha da sıxlaşması ilə və s.) və fərqlən- məlidir də. Ancaq bu fərq o vaxtkı elmi-texniki inqilabla indiki elmi-tex- niki inqilab arasındakı fərq kimi də götürülə bilər. Məsələn, V.Roman mə- sələyə məhz bu cür yanaşır: «Elm və texnika sahəsindəki müasir inqilab keçmişdə baş verən və yaxud tək-tək bölmələri əhatə edən inqilablardan köklü surətdə fərqlidir. İndiki (kursiv mənimdir – S.X.) elmi-texniki inqi-
lab belə məhdudluğa malik deyil, o bütün təbiətsşlüna ıq və texniki elmlər

6
sahəsini əhatə edir». ¹ Göründüyü kimi, müəllif elmi və texniki inqilabların keçmişdəki və indiki xüsusiyyətlərini fərqləndirsə də, keçmiş dövr üçün də elmi-texniki inqilabdan danışmağı mümkün sayır.
Nə qədər ki, elmi-texniki inqilab elmi və texniki inqilabların məc- muyu kimi başa düşülür, onun yeni hadisə olduğunu sübut etmək də müm- kün olmayacaqdır. Çünki bu halda elmdəki və texnikadakı çevrilişlərin is-
tər «vəhdətindən», istərsə də «qaynayıb-qarışmasından» danıeşsnınlar, y ə
də onları ayrı-ayrı hadisələr kimi qəbul etməli olurlar.

6
İkinci cəbhənin tərəfdarları isə, şübhə yox ki, məhz bu cəhətə əsasla- naraq elmi-texniki inqilabın əvvəllər də mövcud olduğunu iddia edirlər və əksər hallarda «elmi-texniki inqilab» əvəzinə «müasir elmi-texniki inqilab- dan» danışılması da yalnız bununla əlaqədardır. Bu mövqedən çıxış edən V.İ.Stryukovski yazır: «Qeyd etmək lazımdır ki, müəlliflərin böyük bir qrupu XVI-XVII əsrlərdə elm və texnikada inqilab baş verdiyini qəbul etsələr də onların birliyini inkar edirlər. Kitabda şərh olunan material XVI- XVIII əsrlərdə elm və texnikada baş verən sıçrayışların qarşılıqlı əlaqəsinə dəlalət edir və ilk elmi-texniki inqilabdan danışmağa ixtiyar verir». ² Elmi və texniki inkişafda inqilabların zaman etibarilə kəsişməsi və onların ara- sında müəyyən əlaqənin olması elmi-texniki inqilab demək imiş (?)… Mövcud təsəvvürlər zəminində başqa cür düşünmək də mümkün deyil… Bir də, bu nədir ki, – «yeri gələndə» heç «əlaqə» şərtini qoymadan da el-


¹ В.Роман. Промышленная революция в развитии общества. М., 1969, с. 74-75.
² В.И.Стрюковский. Система «человек-техника» и наука. с.7.

6
mi-texniki inqilabdan danışmaq olar. Məsələn, V.D.Komarov yazır: «Biz elmi və texniki inqilabların keçmişdə də baş verdiyini nəzərə alaraq müasir elmi-texniki inqilabdan danışırıq». ¹ Yəni elmi və texniki inqilablar var imişsə, deməli, elmi-texniki inqilab da var imiş; müəllif əlavə şərtləşməyə ehtiyac belə duymur…
Görəsən, doğrudan da, elmi-texniki inqilab elm və texnikadakı inqi- labların məcmuyundanmı ibarətdir; onların eyni vaxta düşməsi və ya qarşı- lıqlı əlaqəsi başqa bir hadisə – elmi-texniki inqilabmı doğurur? Doğrudan- mı iki müxtəlif inqilab «qaynayıb-qarışaraq», «birləşərək» vahid bir inqi- lab törədə bilər? Və nəhayət, doğrudanmı, bir vahid iki vahidin məcmu- yundan ibarət ola bilər?
– Xeyr. Vahid bölünməzdir və ya daha doğrusu bütöv hissələrə bö- lünə bilməz. Elmi inqilab və texniki inqilab isə özlüyündə bütöv hadisələr- dir (həm də, bir halda ki, onları ayrı-ayrı anlayışlarla ifadə etmək mümkün- dür və onlar başqa bir bütöv hadisənin, vahid elmi-texniki inqilab prose- sinin «müxtəlif tərəfləri» ola bilməz.

*
Bəs elmi-texniki inqilabı istər əvvəllər, istərsə də indiki dövrdə6 baş
verən elmi və texniki inqilablardan fərqləndirən cəhət nədən ibarətdir? (Bu fərq, bizcə elmi-texniki inqilabın əsas xüsusiyyətlərini əks etdirməlidir). – Məhz bu cür qoyulmuş sualın cavabını mövcud ədəbiyyatda axtarmaq, şübhə yox ki, mənasızdır. Zira yuxarıda şahidi olduğumuz kimi, tədqiqat- çılardan heç kəs elmi-texniki inqilabı elm və texnikadakı nisbi müstəqil inqilablardan fərqləndirmək, onlardan kənarda təsəvvür etmək fikrində de- yil. Hətta elə mövqelər mövcuddur ki, onun tərəfdarları elmi-texniki in- qilabı nəinki elmdə və texnikadakı inqilablarla, hətta onların yalnız müxtə- lif tərkib hissəllərindəki dəyişmələrlə (inqilabla yox, dəyişmələrlə) izah edirlər, həm də bu mövqelər o qədər geniş yayılmışdır ki, onların ayrıca olaraq təhqiq edilməsinə, buraxılan tipik qüsurlarsıneoqlonjoi kökl ərinin araşdırılmasına xüsusi ehtiyac duyulmaqdadır.
¹ В.Д.Комаров. Современная научно-техническая революция и проблемы логики научного исследования, с.29

• 
  Elmi-texniki inqilabdan fərqli olan nisbi müstəqil elmi və texniki inqilablar hazırkı dövrdə də baş verə bilər; həm də elmi-texniki inqilabla yanaşı və ona daxil olmadan. Məsə-
  

lən, XX əsrin əvvəllərində fizikada (və hətta ümumiyyətlə elmi biliklərin inkişafı prose- sində) baş vermiş inqilab məhz elmi-texniki inqilab dövrünə təsadüf edir, halbuki ona nə- zərən müstəqil (və ya nisbi müstəqil) prosesdir.

Bizcə, elmi-texniki inqilabın mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi işində irəliyə doğru atıla biləcək hər hansı ciddi addım mütləq əvvəlcə «el- mi-texniki tərəqqi» anlayışının fəlsəfi bir istilah kimi müəyyənləşdirilmə- sindən ibarət olmalıdır. İndiyəqədərki tədqiqatlarda isə elmi-texniki tərəqqi nələrinsə ncəti əsi kimi yox, yalnız nələrinsə səbəbi kimi öyrənilmişdir; ona artıq mövcud olan, fəaliyyət göstərən və bu fəaliyyət zamanı müxtəlif şəra- it və dövrlərdə müxtəlif xassə və xüsusiyyətlərə malik olan bütöv sistem kimi baxılmışdır.

Elmi-tədqiqat üsullarının təhlili göstərir ki, bu cür bircəhətli tədqi- qatlar əsas mahiyyətin açılması prosesinə nəzəmrəannzcaa ilk m ərhələyə – təxmini təsəvvürün formalaşması mərhələsinə uyğun gəlir. Elmi tədqiqatın sonrakı mərhələsində isə baxdığımız ictimai hadisənin hərəkətverici qüv- vələri, daxili quruluş, onu bütöv sistem kimi saxlayan əsas rabitə element- ləri, onun varlığını zəruri edən səbəblər, həmin səbəblərin öz inkişaf yolu və s. bu kimi vacib məsələlər həll edilməlidir. Bax, məhz bu mərhələdə in- diyədək heç bir ciddi addım atılmamışdır. Bizcə, hazırkı dövrdə ilk mərhə- ləyə müvafiq gələn məsələlərin tədqiqi kifayət dərəcədədir və ikinci mər- hələyə keçid üçün əsas fəlsəfi tədqiqata başlamaq vaxtı çoxdan çatmışdır.
Elmi-texniki tərəqqinin mahiyyəti yalnız elm və texnikanın müxtəlif dövrlərdəki vəziyyətinin təhlili ilə aşkara çıxarıla bilər, yoxsa elmin və tex- nikanın özlərinin meydana gəlməsi işində səbəb rolunu oynamış ilkin pro- seslər və onların bütün sonrakı dəyişilmələrini də nəzərə almalıyıqmı? – Müasir tqədatqliarda ax ırıncı şərt nəinki nəzərə alınmır, bu haqda heç söh- bət də açılmır. Görünür, materialist dialektikanın belə bir müddəası da (sə- bəbiyyət) köməyə gəlməlidir ki, sistemin hər bir andakı vəziyyəti təkcə onun özünün əvvəlki halından yox, kənarla qarşılıqlı təsir xüsusiyyətlərin-
dən də asılıdır. Bəzi ümumi müənhtaikqiimm ələr vasitəsilə asanlıqla sübut
etmək olar ki, «elm-texnika» sistemi heç də tam qapalı deyil və bir sıra kənar proseslərlə qarşılıqlı əlaqədədir.
Əgər elmi-texniki tərəqqinin mahiyyəti dəqiq öyrənilmiş olsaydı, onun müasir dövrdə kəsb etmiş olduğu yeni keyfiyyətlər də dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilə bilərdi. Lakin məsələnin öyrənilməsinə lap əvvəlindən düzgün istiqamətdə başlanılmadığı üçündür ki, belə «yeni keyfiyyət dəyi- şilmələrinin» də məhz nədən ibarət olması hələ indiyədək müəyyənləşdiri- lə bilməyib.
Etiraz edə bilərlər və deyə bilərlər ki, – «Niyə, axı, tədqiqatçılarımız tərəfindən nəinki bircə belə keyfiyyət dəyişikliyi, hətta onlarla müxtəlif keyfiyyət dəyişiklikləri «müəyyən edilmişdir». Biz isə deyirik ki, elə əsas məsələ də bundadır, – bir yox, onlarla müxtəlif keyfiyyət dəyişikliyindən
və müxtəlif mahiyyətlərdaəsn danışılm ı vahid qərara gələ bilməməyin nəti-
cəsidir; və bu da qanunauyğun haldır, çünki qüsur yanaşma tərzinin özün- dədir, müvafiq metodoloji problemlərin həllindədir. Bunu sübut etmək üçün indiyəqədərki tədqiqatlarda elmi-texniki inqilabın «mahiyyəti», «baş- lıca xüsusiyyətləri», «müəyyənedici spesifikası» və s. adlar altında şərh olunan keyfiyyət dəyişilmələrini ətraflı şəkildə nəzərdən keçirməyə çalışaq.

6
Məsələn, bir qisim tədqiqatçı – A.A.Zvorıkin, V.D.Komarov, ¹ C.M.Qvişiani və s. elmi-texniki inqilabın mahiyyətini ifadə edən keyfiyyət dəyişilməsini kibernetikanın yaranmasında görürlər. A.A.Zvorıkin yazır:

6

6

6
«…Müasir elmi-texniki inqilab ən ümumi formada kibernetik inqilab ad- landırıla bilər». ² Lakin elmi-texniki inqilabı şərtləndirən keyfiyyət dəyişil- məsi bu dərəcədə birtərəfli ola bilməz. Axı, müasir dövrdə kibernetika ilə bağlı olmayan, ondan fərqli olan, görün, nə qədər yenilik vardır; məsələn, bunlardan yalnız birini – energetika problemini götürək. – Elmin də, texni- kanın da əsas məqsədi, nəhayət, istehsala xidmət etməkdir; bunun üçün isə enerji lazımdır. Onların artırılması və istifadəyə verilməsi elm və texnika- nın aktual problemlərindən birini təşkil edir və «deməli», N.M.Nikolski, ³ A.Qusarov və V.Radayev ⁴ və s. tədqiqatçıların dediyi kimi, elmi-texniki inqilabın mahiyyəti də energetika problemləri ilə bağlı imiş.

6
Lakin «müasir elmi-texniki inqilab» kitabının⁵ müəllifləri buna eti- raz edərək göstərirlər ki, «…Müasir elmi-texniki inqilabın mahiyyətini energetikanın dəyişilməsində yox, işçi maşınların inkişafında axtarmaq
¹ В.Д.Комаров. Современная научно-техническая революция и проблемы логики научного исследования, с.33.
² А.А.Зворыкин. Научно-техническая революция и ее социальные последствия. М., 1967.
³ Н.М.Никольский. Научно-техническая революция: мировая экономика, полити- ка, население. М., 1970, с.5.
⁴ А.Гусаров, В.Радаей. Беседы по научно-технической революции. М., 1972, с.21.
⁵ «Современная научно-техническая революция». Историческое исследование. М., 1967, с.86.



6
lazımdır». ¹ Axı, marksizm klassikləri də XVIII əsrdə baş verən sənaye in- qilabının mahiyyətini məhz işçi maşınında axtarırdılar…Yox, bu fikirlə də razılaşmaq olmaz; istehsaldakı inqilab başqa, «elm-texnika» sistemindəki inqilab isə başqa xarakterdə olmalıdır. Bir də, axı, indi XVIII əsr yox, XX əsrdir, kosmos əsridir…

6
Və deməli, «…elmi-texniki inqilab insanın getdikcə kosmosa daha çox nüfuz etməsi – ilə xarakterizə olunur». ²
Lakin bu cür yanaşmalar ümumilikdən məhrum deyilmi və onların bir qismini vahid bir anlayışda – avtomatlaşma anlayışında birləşdirmək daha düzgün olmazdımı? Məhz bunu nəzərə alaraq Q.N.Volkov yazır:

3
«Elmi-texniki inqilabın özəyini, baş istiqamətini məhz avtomatlaşma özündə əks etdirir; yeni enerji mənbələrinin tapılması da, kosmosun fəthi də yeni texnologiyaya keçid də onun sayəsində mümkün olur».6

6
– Yox, bu da hələ hamısı deyil. Bəs elm və texnikada bir-birinin ar- dınca qazanılmaqda olan əsaslı kəşflər, ixtiralar? …Məgər yuxarıdakı fi- kirlər bu kəşfləri əhatə edirmi? – Əsla yox. Deməli, elmi-texniki inqilabın mahiyyətini burada da axtarmaq lazım imiş. – Əsaslı kəşflərdə…Lakin məhz hansı kəşflərdə? – Bax, «elm və texnikadakı hansı kəşflərin elmi-tex- niki inqilab üçün mahiyyət rolunu oynadığını müəyyənləşdirməkdən ötrü mübahisə etməyə» dəyər. ⁴ Və bu vaxt müəyyənləşər ki, «elmi-texniki inqi- lab üçün ilkin şərtlərin yaranmasına, onun varlığının praktik və nəzəri mümkünlüyünə… ümumi nisbilik nəzəriyyəsi, kvant mexanikası, nüvə fi- zikası…və s.-in… yaradılması imkan veribmiş».

6
Və nəhayət, bu kəşfləri, yenilikləri, nailiyyətləri və s. ayrı-ayrılıqda sadalamaq nəyə lazımdır? – Ümumiyyətlə, «elmi» kəşflər və onların tətbi- qini» – hamısını «elmi-texniki inqilab gətirmişdir» ⁵, vəssalam…».
…Nəzərdən keçirdiyimiz bu fikirlərin – elmi-texniki inqilabın ma- hiyyəti haqdakı müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin – heç bir metodoloji prinsipə


¹ Yenə orada, s.86.
² Е.И.Кельнер. Марксистско-ленинская философия – методология естественных,
технических и общественных наук // Теоретические проблемы современной научно- технической революции. Л., 1969, с.5.
³ Г.Н. Волков. Социализм, человек и научно-техническая революция // Научно- техническая революция и социальный прогресс, М., 1972, с. 71.
⁴ Н.И.Дряхлов. Автореферат, с.7.
⁵ Р.Рихта. Научно-техническая революция и развитие человека // Вопросы философии, 1970, № 1, с. 69.
əsaslanmadığını qeyd etməyə belə ehtiyac yoxdur. Onlar elmi tədqiqatdan daha çox, esse xarakterli yazıları xatırladır və müəlliflərin qeyri-elmi əsas üzərində söylədikləri şəxsi münasibətlərdən başqa bir şey deyildir.
Lakin elmi təhlil metodlarının, istehsal alətlərinin, müxtəlif texniki vasitələrin – ayrı-ayrı təşkiledici elementlərin keçirdiyi keyfiyyət dəyişmə- lərinin bütövlükdə «elm-texnika» sisteminə şamil edilməsi heç də tamami- lə təsadüfi deyil və bir sıra qnoseoloji əsaslara da malikdir. Bunların bəzi- lərini konkret misallar üzərində tədqiq etməyə çalışaq.
Məsələn, elmi-texniki inqilabda kibernetikanın rolu məsələsinə ba- xaq. Akademik C.M.Qvişiani yazır: «Müasir elmi-texniki inqilabın mahiy- yəti məntiqi funksiyanın maşınlarla əvəzlənməsində, başqa sözlə, nəinki təkcə fiziki, həm də fikri insan fəaliyyətinin mexanikləşdirilməsi və
_. 1
avtomatlaşdırılmasında ifadə olunur» 6 Doğrudan da, əgər maşınlar vasitə-
silə (baxılan dövr üçün) insan imkanlarından kənarda olan məntiqi məsə- lələr də həll oluna bilsə idi, maşınlar təfəkkürə malik olsa idilər, avtomat qurğuların «fikirləşmə» qabiliyyəti orta yox, maksimal şüur səviyyəsindən də üstün olsa idi, onda insanın rolunun azalması və təbiət hissələrinin özlə-
rinə istiqamətli daxili təkan verə bilməsi halımə»vvvəlki «el ə «texnika»
anlayışları ilə bir yerə sığa bilməzdi və yeni keyfiyyətli mərhələdən danış- mağa haqqımız olardı. Lakin məlum olduğu kimi, hesablayıcı maşınlar yalnız insanlar tərəfindən verilmiş proqram və konstruksiyalar əsasında iş- ləyir, bəzi elmi nəticələrin alınmasını sürətləndirsə də, elmin istehsala daha tez tətbiq olunmasına imkan yaratsa da, bütövlükdə elmi-texniki tərəqqi üçün keyfiyyət dəyişikliyi təşkil etmir.
D.Qvişianinin kibernetikanın rolunu həddindən artıq qiymətləndir- məsi onun başqa fikirlərində də özünü büruzə verir. O, kibernetikanın inki- şafını müstəqil bir hadisə sayaraq, elmin məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi prosesindən ayırır: «Müasir elmi-texniki inqilabın digər (kursiv mənimki- dir – S.X.) xüsusiyyəti elmin rolunun artmasından, onun bilavasitə məhsul-
2
dar qüvvəyə çevrilməsindən ibarətdir».7 Halbuki, «elmin rolunun artması»
və ya «elmin məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi» kibernetikanın inkişafına nə- zərən heç də «digər xüsusiyyət» olmayıb, sonuncunu tamamilə əhatə edir.
¹ Д.Гвишиани. Научно-техническая революция и проблемы науки // Научно- техническая революция и социальный прогресс, с.49.
² Yenə orada, s. 50.



7

7

7
Baxdığımız nöqteyi-nəzərlər içərisində elmi-texniki inqilabın ma- hiyyətini avtomatlaşma ilə izah etmək cəhdi xüsusilə geniş inkişaf tapmış- dır. Tədqiqatçılardan Q.D.Qauzner ¹, S.V.Şuxardin ², D.A.Lebin ³, V.İ.Me-

7

7
juyev ⁴, V.Q.Afanasyev ⁵ və s. məhz bu mövqedə dayanırlar. Və bu cür ba-

7
xış elmi məqalələr və monoqrafiyalar çərçivəsindən çıxaraq kütləvi ədə- biyyata da daxil olmuşdur. Məsələn, fəlsəfə lüğətində oxuyuruq: «Texnika öz inkişafının yeni mərhələsinə – avtomatlaşma mərhələsinə qədəm qoyur ki, bu da elmi-texniki inqilabın baş istiqamətini əks etdirir».⁶
Bəs səbəb nədir ki, bu qədər tədqiqatçı elmi-texniki inqilabın mahiy- yətini açmaq üçün «elm-texnika» sisteminin makroelementlərinin daha ümumi tərəflər arasında tutduğu mövqeyin dəyişilməsini öyrənmək əvəzi- nə, istehsalın avtomatlaşması kimi dar əhatəli prosesləri həlledici dəyişil- mə kimi götürürlər?
İstehsalın avtomatlaşması prosesinin elmi-texniki tərəqqiyə göstər- diyi daxili təsir təkcə istehsal prosesinin və texnikanın keçirdiyi bəzi dəyi- şilmələrdən ibarət olsaydı, onu yeni mərhələ üçün müəyyənedici təsir say- mağın qüsurluluğu yəqin ki, daha tez aydın olardı. Lakin, görünür, bunu da nəzərə almalıyıq ki, avtomatlaşma və digər bu kimi hadisələr istehsal pro- sesinin xarakterinə təsir etməklə bərabər, bir sıra daha geniş radiuslu təsir dairələrinə də malikdirlər.
İstehsalın avtomatlaşması prosesi nəticəsində, məsələn, ictimai hə- yatda da bir sıra dəyişikliklər baş vermişdir. Məhz avtomatlaşmanın təsiri ilə müəyyən həcmli istehsal üçün daha az sayda işçi qüvvəsi tələb olunur və beləliklə də, əhalinin nisbi əksəriyyəti elmi işlə məşğul olmaq imkanı əldə edir. İşçilərin fiziki əməyinin yüngülləşməsi və nəticədə işdən sonra vaxtın dövrün tələbinə müvafiq olaraq səmərəli surətdə keçirilə bilməsi üçün şərait yaradılması da, əmək prosesində müxtəlif qurğuların iş prin-
¹ Н.Д. Гаузнер. Научно-технический прогресс и рабочий класс США. М., 1968, с.6.
² С.В. Шухардин. Основы истории техники. М., 1961.
³ Д.А.Лебин. Научно-техническая революция и социалистическая интеграция. М., 1973, с.12.
⁴ В.И. Межуев. Наука в современной культуре // Вопросы философии, 1972, с. 66 (№1).
⁵ В.Г.Афанасьев. Научно-техническая революция, управление, образование. М., 1972, с.149.
⁶ Философский словарь. Под ред. М.Розенталя, М., 1972, с. 268.
sipləri və s.-lə tanışlığın fəhlələrin mədəni səviyyəsinə göstərdiyi müsbət təsir də istehsalın avtomatlaşdırılması kimi proseslərin nəticəsidir.
Daha geniş əhatəli sistemlərdə əmələ gələn bu cür dəyişilmələr el- min həlledici amilə çevrilməsinə, müxtəlif münasibətlərdə onun getdikcə daha üstün mövqe tutmasına, elmin bir sosial sistem kimi genişlənməsinə və s. gətirir ki. bunlar da elmi-texniki tərəqqinin xarakterinə təsir göstər- məyə bilməz.
Lakin məsələnin həqiqi elmi tədqiqi göstərir ki, elmi-texniki tərəqqi- yə göstərilən bu cür təsirlər heç də inqilab mərhələsi üçün səbəb olmayıb, ən adi sosial təsirlərdir və elmi-texniki inqilabın mahiyyətini yox, onun ic- timai tərəqqinin sosioloji aspekti ilə qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. – Elmi- texniki nailiyyətlərin ictimai münasibətlərdə inikası – «özgələşməsi» – və yenidən özünə təsiri! Bəli, baxılan dəyişilmələr (avtomatlaşma prosesinin yaratdığı dəyişilmələr) «elm-texnika» sistemindəki inqilabı yox, elmi-tex- niki tərəqqinin ictimai münasibətlər sferasında doğurduğu inqilabi dəyişik- likləri və nəhayət, onların da dönüb «elm-texnika» sisteminə etdikləri təsiri göstərir.
Elmin öz daxili inkişafı ilə yanaşı, onun ictimai əmək bölgüsündəki payı da daim artır və bu da öz növbəsində elmi inkişaf prosesinin daha da intensivləşməsi üçün yeni imkanlar açmış olur. Elmi-texniki tərəqqi hadi- səsi üçün müasir dövr və yaxın gələcək ərzində ən əlamətdar hadisələrdən biri məhz «elm» sisteminin digər sosial sistemlərə nəzərən müqayisəolun-
maz dərəcədə böyümməsaiivfə icti əaliyyətin getdikcə daha çox hissəsini
əhatə etməsindən ibarətdir. Hələ bir əsr qabaq K.Marks yazırdı ki, gələcək- də istehsalın yekun səmərəsi istehsal sahəsindəki əmək məsrəfi ilə, elmin ümumi inkişafı və onun texniki tətbiq səviyyəsi ilə müəyyən olunacaqdır. Bu cür vəziyyət hələ tamamilə formalaşmamış olsa da, hadisələrin gedişi bu fikrin nə dərəcədə doğru olduğunu sübuta yetirir.
Lakin elmin bir sosial sistem kimi getdikcə böyüməsi və ya elmi in- kişafın intensivliyinin artması – məsələnin yalnız kəmiyyət tərəfini ifadə edir. Digər tərəfdən, bu hadisə yalnız «elm» sisteminə aiddir və bütövlük- də «elm-texnika» sistemindəki inqilabın mahiyyəti kimi qiymətləndirilə bilməz. Halbuki, bir sıra tədqiqatçılar, göstərdiyimiz cəhətləri nəzərə al- mayaraq, elmi-texniki inqilabı məhz elmi inkişafın sürətlənməsi prosesi ilə bağlamağa çalışırlar. Və keyfiyyət dəyişilməsi olaraq «elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi» hadisəsini göstərirlər. Bu məsələnin tədqi-



7
qinə hətta tamamilə müstəqil tədqiqat işləri, monoqrafiyalar, dissertasiya işləri və s. də həsr olunmuşdur. ¹ Lakin sovet dövründəki tədqiqatlarda bu hadisə haqqında aydın təsəvvür hasil edilməmişdi.
Nə qədər ki, «elm» anlayışı bir istilah kimi müəyyənləşdirilmə- mişdir, elmi nailiyyətlərin istehsal sferasında istifadə olunmasını «elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi» kimi şərh etmək qüsurlu sayıla bilməzdi. Lakin «elm» anlayışı haqqında az-çox dəqiq təsəvvür əldə et-
dikdən sonra, eyni məzmunu daha dəqiq şəkildə ifadmə et ək imkanı yaran-
dıqdan sonra yenə də əvvəlki ifadənin saxlanılması yolverilməz haldır. Məsələ burasındadır ki, elmin maddi istehsal sferası ilə əlaqəsinin artması- na baxmayaraq, o, maddi istehsala və məhsuldar qüvvələr kompleksinə nəzərən nisbi müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi qalmaqda davam edir.
Elm məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün müəyyən mənada hə- rəkətverici qüvvə kimi çıxış edir və həm də bu cür vəziyyət getdikcə daha artıq dərəcədə kəskin xarakter alır. Bu da doğrudur ki, elm və maddi isteh- sal sahəsi bir sıra müştərək tərəflərə də malikdir və bu tərəflər getdikcə böyüyür. Amma bütün bu cəhətlər heç də onların birinin (elmin) digərinə (istehsala, yaxud məhsuldar qüvvələr sisteminə) daxil edilməsinə əsas ver- mir. Çünki əlaqələr nə qədər möhkəmlənirsə-möhkəmlənsin, onlara yenə də iki sistem arasındakı qarşılıqlı əlaqə kimi baxmaq olar. Müştərək hissə- nin böyüməsi isə yalnız müəyyən çərçivə, maksimal sərhəd şərti daxilində həyata keçir və sistemlər öz nisbi müstəqilliyini həmişə qoruyub sax- layırlar.
Elmi-texniki inqilabın mahiyyətini «elmin bilavasitə məhsuldar qüv-
vəyə çevrilməsginödrə» ən tədqiqatçılar bir qayda olaraq, K.Marksa isti-
nad etməyə çalışırlar. Doğrudan da, K.Marksın müxtəlif əsərlərində elmin rolunun artmasına, yaxud onun məhsuldar qüvvə kimi çıxış etməsinə dəfə- lərlə müraciət edilir. Məsələn: «…təcrübə və müşahidələr – və istehsal prosesinin öz tələbləri – indi ilk dəfə elə ölçüyə çatmışdır ki, onlar elmin
¹ Məsələn: С.В.Шухардин. Процесс преврашения науки в непосредственную про- изводительную силу. М., 1971; Р.И.Александров. Некоторые вопросы становления науки как непосредственной производительной силы в свете современной научно- технической революции. М., 1967; Е.Железнова. О закономерности преврашения нау- ки в непосредственную производительную силу (автореферат), Казань, 1969; М.П.Че-