00 Jenerik 23. indd

İslâm Araştırmaları Dergisi

4

değişikliğe ilaveten, religio teriminin maruz kaldığı iki önemli değişim daha söz 

konusudur. Bunlardan biri terimin içeriğinin Hıristiyan olmayan inançları da kap-

sayacak şekilde genişletilmesi, diğeri ise terimin sosyal bilimlere girmesidir.

Gelişim tarihinin ilk zamanlarında, religio terimi esas olarak Hıristiyanlık için 

kullanılsa da, Kitâb-ı Mukaddes’in ilk İngilizce tercümelerinde Yahudilik için de 

kullanılmıştır. Gerçi bu kullanım bâtınî anlamdan, yani maneviyattan ziyade 

haricî biçimleri ifade etmiştir. XIV. yüzyıldan XVII. yüzyıla kadar kelimenin Kitâb-ı 

Mukaddes’in İngilizce çevirilerinde kullanıldığı mana buydu.

10

 Fakat yine de bu 

dönemde religio, Hıristiyanlığın sadece bir örnek oluşturduğu evrensel din fikrin-

den bir hayli uzaktı.

Joachim Matthes, religion kavramının Hıristiyanlık dışındaki inanç sistemle-

rini de kapsayacak şekilde genişletilmesinin erken göstergelerinden birinin Jean 

Bodin’in 1593 yılındaki çalışması  Colloquium  Heptaplomeres’de

11

 bulunabile-

ceğine işaret eder. Bu çalışma, farklı inanç sistemlerini temsil eden altı kişi ara-

sında geçen kurgusal bir tartışmayı içermekte ve Avrupa’daki dinlerarası diyalo-

ğun ilk örneklerinden birini teşkil etmektedir. Bu temsilcilerden üçü, yani Katolik, 

Lutheryan ve Kalvinist olanlar o devirde geleneksel manada religio sahipleri kabul 

ediliyordu. Bodin ayrıca bir Müslümanı, bir “akıl dini” taraftarını ve bir de “dinî 

evrenselci”yi tartışmaya dahil etmişti. Matthes tarafından dikkat çekildiği üzere, 

İslâm o devirde en iyi ihtimalle yanlış bir inanç şeklinde görülürken, Bodin’in 

tartışmaya bir Müslümanı da dahil etmesi son derece önemlidir. Matthes bu nok-

tada ilginç bir tespitte bulunur. Ona göre bu farazî tartışmanın kurgulanma biçimi 

Bodin’in bu altı inanç sisteminin hepsini de religion kapsamında gördüğünü açık-

ça ortaya koymaktadır. Nitekim çalışma religion’a yönelik bu radikal yaklaşımın-

dan dolayı ancak 1857’de basılı bir kitap hâline gelebilmiştir.

12

XIX. yüzyıla gelindiğinde ise religion terimi, kurumsallaşmış inanç ve uygu-

lamalara sahip bir taraftarlar topluluğu manasında ve aynı zamanda Hıristiyanlık 

dışındaki inanç sistemlerini de ifade edecek şekilde yaygın kullanım kazanmıştır.

Religion’ın Tanımlanmasıyla İlgili Sorunlar

Religio teriminin gelişim tarihi, bu terimin Roma ve civarındaki kültleri ifade 

etmek üzere kapsayıcı bir terim olarak ortaya çıktığı, fakat sadece Hıristiyanlık 

10  A Dictionary of the Bible Dealing with Its Language, Literature and Contents Including 

the Biblical Theology,

 ed. James Hastings (Edinburgh: T & T Clarke, 1902), IV, 225.

11 Jean Bodin, Colloquium of the Seven about Secrets of the Sublime (Colloquium Hepta-

plomeres de Rerum Sublimium Arcanis Abditis

), çev. Marion Leathers ve Daniels Kuntz 

(Princeton: Princeton University Press, 1593, 1857, 1976).

12  Matthes, “Religion in the Social Sciences”, s. 56.

---

Sorunlu Religion Kavramı ve Hinduizm Kurgusunun Bîrûnî’ye Atıfla İrdelenmesi

5

için kullanıldığı asırlar boyunca dışlayıcı kaldığı, XIX. yüzyılda ise tekrar kapsa-

yıcı bir terim olarak geri döndüğüne işaret etmektedir. Bununla birlikte tanımla-

ma konusu hâlâ tartışmalı özelliğini devam ettirmektedir. Buradaki tartışma nok-

talarından biri religion’ın kapsayıcı ve dışlayıcı tanımlamalarıyla alakalıdır. Bu 

manada tartışma, terime yönelik hem kapsayıcı hem de dışlayıcı tanımlamaların 

göreceli fayda ve zararları etrafında yapılmaktadır.

Religion’ın Kapsayıcı Tanımlaması

Syed Hussein Alatas, religion’ın tanımlanmasıyla ilgili çeşitli sorunları tar-

tışma konusu yapmıştır. Bunların arasında kavramsal genişleme sorunu da var-

dır. Kavramsal genişleme, bir terimin manasını kesinlik ve açıklıktan vazgeçme 

pahasına genelleştirme veya sulandırma eğilimini ifade etmektedir.

13

 Buna göre 

kavramsal genişleme, tecrübeye dayanan (empirik) gerçekliğin alanını belli bir 

kavram tarafından ifade edilecek, fakat insanların dinî tecrübelerinde yer alma-

yacak şekilde genişletmeye karşılık gelmektedir. Alatas’ın argümanı ise şu şekil-

de işlemektedir. Alatas, “enumerative induction”a (yani sayım/sıralama yoluyla 

çıkarım/tümevarım/indüksiyon) dayanan bir din tanımı geliştirmiştir. Bu tüme-

varım, dinin dinî hayatın psikolojik, sosyal, felsefî vb. boyutlarından çıkarılmış 

niteliklerinin geniş kapsamlı dökümünü ifade etmektedir.

14

 Alatas, dinin din bi-

limcileri tarafından bu yolla belirlenmiş özelliklerini aşağıdaki şekilde sıralar:

15

 

Tabiatüstü varlık veya varlıklara yönelik inanç.

1. 

Bu inanca karşılık gelen görünmez bir düzen veya boyut.

2. 

İnsanlar ile tabiatüstü varlık veya varlıklar arasında kurulan şahsî bir 

3. 

ilişki.

Tabiatüstü varlık veya varlıklar tarafından uygun veya gerekli görülen dinî 

4. 

törenler ve inançlar (öteki dünyaya iman, dua vb.).

İnsan hayatındaki kutsal ve profan ayrımı ve buna bağlı olarak fiillerin ve 

5. 

nesnelerin ritüel veya ibadet yerleri tarzında ayrıştırılması.

Tabiatüstü alanın insan elçiler vasıtasıyla insanlarla bağlantı kurmasına 

6. 

yönelik inanç.

İnsan hayatının tabiatüstü varlık veya varlıklar tarafından belirlenen haki-

7. 

kat fikrine uygun şekilde düzenlenmesi.

13  S. H. Alatas, “Problems of Defining Religion”, International Social Science Journal, 29/2 

(1977), s. 226.

14  Alatas, “Problems of Defining Religion”, s. 215.

15  Alatas, “Problems of Defining Religion”, s. 215-216.

---