Zaman sosyolojiSİ

 

 

 

EJDER OKUMUŞ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

154

| db  

Zaman ve mekânı onlarla bağlantılı pratiğe bakarak incelediğimiz-

de, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini de daha kolay kavrarız. 

Zaman ve mekân sosyal eylem ve kurumların belirli tiplerini temsil 

eden kavramsal semboller olup insanların, zaman ve mekân içinde-

ki belli noktalara ya da bu noktalar arasındaki mesafelere göre yer-

lerini belirlemelerini sağlarlar.

108

 

Zaman, sosyal varlık alanının determinasyon ilkelerindendir.  

İnsanlar, dünden gelen birikimlerle geleceği de öngörerek bugünü 

yaşarlar. Tabiatıyla sosyal olay ve olgular da bu üç boyutlu zaman 

içinde varlık gösterir. Bu durumda toplumsal olay ve olgularla za-

man arasında kopmaz bir ilişki olduğu söylenebilir. Söz konusu 

zamansal ilişkiyle bazı takvimî zamanlar, sosyolojik boyut kazana-

rak insanların özel bir anlam verdikleri bazı olay ve olgularla özdeş-

leşir, birer tip ve model haline gelerek sosyal zaman olma özelliği 

elde ederler. Tipleşen ve modelleşen olay ve olgular, başka bir ifa-

deyle sosyal zamanlar, gelecek kuşakları uzun süre etkisi altına alır 

ve onların hayatlarını yönlendirirler.

109

 

Bugün, gelip-geçici bir zaman noktası değil, olayları bir yanıyla 

düne, öteki yanıyla da yarına bağlamaktadır. Üstelik bir geçit nok-

tası olan şimdi, hem kendisinin hem de dünün ve yarının determi-

nasyonları altındadır. Böylece insanın yapıp-etmeleri, tavır ve dav-

ranışları, zamanın üç boyutu tarafından yönetilmektedir. Fakat 

zamanın bu boyut ve determinasyonları, başka birçok determinas-

yonla bağlantı halindedir. Meselâ bunlardan biri, insanın değer 

duygusu, bir diğeri insanın önemli bir yeteneği olan önceden gör-

me, önceden yönetmedir. İnsanın eylemlerini ve özellikle yapıp-

ettiklerini determine eden fenomenler, insanın bu yeteneğine daya-

nırlar.

110

 

Toplumsal olay ve olguları zamandan ayrı düşünemeyeceğimiz 

gibi zamanla sıkı ilişkisi bulunan mekândan da ayrı düşünemeyiz. 

Mekân, sosyal olay ve olguları belirlemede iki türlü rol oynar. Bun-

lardan biri, insanın, sosyal grup veya toplumların mutlaka bir fizikî 

ve coğrafi çevrede yaşamak zorunluluğundan gelen çevre-mekân 

etkisi, diğeri ise insanın ve insan topluluklarının üzerinde yaşadık-

ları mekâna verdikleri anlam dolayısıyla ortaya çıkan determinas-

                                                            

108

   N. Elias, Zaman Üzerine, s. 132 

109

   Bkz. Takiyettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, 5. bs., Remzi Kit., İstanbul 1992, ss. 162-

164; Takiyettin Mengüşoğlu, İnsan Felsefesi, Remzi Kit., İstanbul 1988, ss. 140-158 

110

   T. Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, s. 162 

---

 

 

 

ZAMAN SOSYOLOJİSİ: BİR GİRİŞ DENEMESİ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

db | 

155

 

yon biçimidir.

111

 Mekân veya coğrafya sosyolojisi kapsamında ifade 

edilebilir ki mekânın da içinde yer aldığı coğrafî şartlar, fert ve top-

lumun karakter, davranış, organizasyon ve hatta alınyazısı ile karşı-

lıklı ilişki ve etkileşim içindedir. Nüfusun yeryüzünde dağılması, 

yoğunluğu, ırk farkı, ekonomik, siyasî ve sosyal örgütlenmenin ka-

rakteri, toplumların olumlu veya olumsuz yönde değişmesi, ilerle-

mesi veya gerileyip çökmesi, dinî inanç ve düşüncelerin özellikleri, 

aile ve evlenme biçimleri, sağlık ve doğurganlık, zeka, cinayetler, 

intiharlar, kültür eserleri, deha adamları, sayısız edebiyat çizgileri, 

şiir, medeniyetler, hülasa hemen hemen bütün sosyal olaylar, coğ-

rafî şart ve etkilerle ilişkilidir.

112

 

Görüldüğü gibi mekân da sosyolojik açıdan önemli bir feno-

mendir ve zamandan bağımsız olarak düşünülebilecek bir olgu de-

ğildir. Belirtmek gerekir ki, zaman, mekândan bağımsız değildir. 

İnsanların mekanda olmaları, toplumsal olayların mekanda gerçek-

lik bulması, onların geçici oluşlarıyla ve dolayısıyla zamanla ilgili-

dir.  

Zaman üzerine düşünme ve inceleme yapmada felsefenin çok 

uzun bir geleneğe sahip olduğu bilinmektedir. Bunun dışında tarih-

sel, ekonomik, psikolojik, teolojik ve mitik düzlemde zaman çalış-

maları da yapılmıştır. Elbette sosyal zamanla, ekonomik, tarihsel, 

mitik, psikolojik, felsefî, teolojik vs. zaman arasına kesin hatlar 

çekmek mümkün olmadığı gibi doğru da olmaz. Fakat burada asıl 

konu sosyal zamandır. 

Sosyologların toplumsal zamanla ilgili çalışmalarına bakıldı-

ğında, toplumsal değişim, bütçe yapma, zaman organizasyonu, 

düzenli olarak belli zamanlarda yapılan faaliyetler, emeklilik, yaş, 

boş zaman, takvim, hafıza, sosyal hayatın ritimleri, ekonomik ha-

yat, zaman harcama, gündelik hayat, tarih, gelenek, modernlik, 

postmodernlik gibi konular çerçevesinde zamanla ilgilendikleri 

görülür.    

Sosyal bilimciler, zamanı toplumsal bir olgu olarak tespit eder-

ler; koordinasyon, yönlendirme ve düzenleme için tanzim edici ilke 

ve sosyal araç olarak; doğal ve toplumsal olayların kavramsal orga-

nizasyonu için bir sembol olarak zamanı, toplumsal etkinlik tara-

                                                            

111

   Bkz. a.e., ss. 164-166 

112

   Bkz. P. A. Sorokin, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, c. 1, Çev. M. M. Raşit Öymen, KBY., 

Ankara 1994, ss. 102-166 

---