З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B

27
§17. Almaz konusu batırmaqla bərklik sınağı (Rokvel metodu)
Metalların bərkliyinin Brinel metodu ilə təyin olunmasının bir sıra nöqsan-
ları vardır. Misal üçün, Brinel cihazında tablanmış poladı (HB > 450) sınamaq 
olmur, çünki kürəcik deformasiyaya uğrayır və nəticədə cihazda səhv göstəriş alı-
nır. Kimyəvi – termiki emaldan (sementləmədən, azotlaşdırmadan və i.a.) sonra 
sementlənmiş  və  ya  azotlaşdırılmış  təbəqənin  qalınlığı  çox  kiçik  olduğu  üçün 
nümunəni Brinel metoduna görə sınamaq olmaz.
Odur ki, metalların bərkliyini təyin etmək üçün daha universal metodların 
yaradılması zərurəti ortaya çıxdı. Belə metodlardan biri Rokvel metodudur.
Rokvelə  görə,  bərklik  sınaqdan  çıxarılan  materiala  təpə  bucağı  120º  olan 
almaz konus və ya diametri 1,58 mm
2
 olan tablanmış polad kürəcik batırmaqla 
təyin edilir. Almaz konus və ya polad kürəcik bərkidilmiş ucluğa əvvəlcə 98H 
(10 kQ) a bərabər olan Po ilkin yük ilə, sonra isə Po ilkin və P1 xas yüklərin 
cəminə bərabər olan ümumi P yükü ilə təsir edilir. Əsas yükün qiyməti P1 sına-
nan  materialın  bərkliyindən  və  qalınlığından  asılıdır.  Rokvelə  görə,  bərklik 
şərti vahidlərlə ölçülür.
Şəkil 11. Rokvellə görə sınaq sxemi
1 –
 ilkin yükün təsiri altında konusun h
o
 dərinliyinə batırılması; 2 – ümumi 
yükün  təsiri  ilə  konusun  çatdırılması;  d  –  ilkin  yükü  saxlamaqla  əsas  yükü 
götürdükdən sonra konusun h dərinliyinə batırılması.
Rokvel cihazı üzrə bərklik ədədi praktiki olaraq cihazin indikatorunun siferb-
latına görə qəbul edilir. Cihazın iki şkalası vardır: qara (C şkalası) və qırmızı (B 
şkalası).
Yumşaq  materiallar  (mis,  bürünc,  tablanmış  polad)  980  H  (100  kq­a  bəra­
bərdir) ümümi yük altında polad kürə ciklə sınanır. Bərklik göstə ri ci si nin hesab-
lanması qırmızı şkala üzrə aparılır və bərklik HRB ilə işarə olunur.

---

28
Bərk  materiallar  (tablanmış  poladlar)  1470H  (150  kQ)  yük  altında  almaz 
konus  vasitəsi  ilə  sınaqdan  keçirilir.  Bərklik  qara  şkala  üzrə  hesablanır.  Bu 
halda bərklik ədədi HRC ilə işarə edilir. 
Kiçik qalınlıqda çox bərk materialları sınaqdan keçirmək üçün 588 H (60 kq) 
yük altında almaz konusdan istifadə olunur. Bərklik göstəricisinin hesablanması 
qara şkala üzrə aparılır və bərklik HRA ilə işarə olunur. 
Yüksək məhsuldarlığına, universallığına, sadəliyinə, sınaq olunan materia-
lın üzərində qalan izin kiçik ölçülərinə görə Rokvel metodundan geniş istifadə 
edilir.
Yoxlama üçün suallar:
1. Rokvel metodu üzrə yumşaq materialların bərkliyi necə təyin edilir?
2. HRC 70 bərkliyi nəyi göstərir?
3. Rokvel metodu Brinell metoduna nisbətən hansı üstünlüklərə malikdir?
II FƏSIL
 
ƏRINTILƏR HAQQINDA ƏSAS MƏLUMATLAR
§1. Ərintilərin daxili quruluşu
Ərintilərin çoxu komponentlərin maye halda ərintisindən alınır. İlkin kris-
tallaşma  prosesində  maye  qatışığın  bərkiməsi  zamanı  müxtəlif  quruluşlu  və 
xassəli  ərintilər  alına  bilər.  Ərintini  təşkil  edən  komponentlər  bərk  halda  bir­ 
biri ilə müxtəlif əlaqələrə girə bilər. Bu zaman onlar mexaniki qarışıqlar, bərk 
məhlullar və kimyəvi birləşmələr əmələ gətirir. İki komponentin mexaniki qarı-
şığı o zaman əmələ gəlir ki, onlar bərk halda bir­birində həll olmur və kimyəvi 
reaksiyaya girmir. Ərintilər – mexaniki qarışıqlar öz strukturuna görə bircinsli 
deyildir, onu təşkil edən komponentin kristalı ərintidə özünün bütün fərdi xas­
sələrini saxlayır. Buna görə də belə ərintilərin xassələri (misal üçün, elektirik 
müqaviməti, möhkəmlik və s.) hər iki komponentin xassəsinin orta ədədi qiy­
məti kimi təyin olunur.
Ərintilərin – mexaniki qarışıqların yaxşı tökmə xassələri vardır.
Ərintilər – bərk məhlullar əsas metal həlledici və həll olunan element atom-
larının əmələ gətirdikləri fəza kristal qəfəsin yaranması ilə xarakterizə olunur. 
Təmiz metalda olduğu kimi, belə ərintilərin stukturu da eynicinsli kristal dənə­
lərdən ibarətdir. Əvəzedici bərk məhlullar və yayılma bərk məhlullar mövcud-
dur.
Əvəzedici bərk məhlul yarandıqda həll olunan komponentin atomları həl l­
edici kristal qəfəsin düyünlərindəki atomları əvəz edir.

---

29
Şəkil 12. Bərk məhlulların yaranma sxemi
      Yayılma  bərk  məhlullar  o  zaman 
əmələ  gəlir  ki,  həll  olunan  elementin 
atomları  qəfəsdə  atomların  arasında 
yerləşsin  (şəkil  12,  b).  Yayılma  bərk 
məh lulları,  əsasən,  metallarla  qeyri­
metalları  birləş dirmək  yolu  ilə  əmələ 
gəti rirlər (məsə lən, karbon dəmirdə həll 
olanda). Qey ri­metalların atomları kiçik 
ölçüdə  olduğu  üçün  metal  həlledi­
cilərinin  kristal  qəfəs lərinin  düyün lə ri­
nin  aralarında  yerləşir.  Ərintilər  –  bərk  məhlullar  geniş  yayılmışdır.  Bərk 
məhlulların xas sə ləri onları təşkil edən komponentlərin xas sə lə rin dən fərqlənir. 
Məsələn,  bərk  məhlulların  möhkəmliyi  və  elektrik  müqaviməti  onun  kompo­
nentlərinin  möhkəmliyinə  və  elektrik  müqavimətinə  nisbətən  çox  böyükdür. 
Çox plastik olduqlarına görə bərk məh lul ları döymək və təzyiqlə emal etmək 
asandır. Bərk məhlulların tökmə xassələri və kəsməklə emalolunma qabiliyyəti 
aşağıdır.  Bərk  məhlullar  kimi  kimyəvi  birləşmələr  də  eynicinsli  ərintilərdir. 
Onların  mühüm  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  bərki yəndə  ərintini  təşkil  edən 
komponentlərin qəfəsində tamamilə fərqli yeni bir kristal qəfəs əmələ gəlir. Buna 
görə də kimyəvi birləşmələrin xassələri müstə qildir və kom po nent lərin xas sə lə­
rindən asılı deyildir. 
Yoxlama üçün suallar:
1. Maye məhlul bərkiyəndə hansı ərinti tipləri alınır?
2. Hər tip ərintinin strukturunu və xassələrini deyin.
§2. Ərintilərin kristallaşması
Ərintilər sadə detallara nisbətən daha qəliz struktura malikdir.
Ərintilərin kristallaşması prosesinin xüsusiyyətlərini soyudulma əyrisi üzrə 
müşahidə etmək olar. Ərintinin soyudulma əyrisindən göründüyü kimi, kristal-
laşma  prosesi  kristallaşmanın  başlandığı  Tckp  temperaturdan  kristallaşmanın 
qurtardığı (son) Tckp temperatura qədər davam edir.
Metallarda və ya ərintilərdə hər hansı çevrilmələrin baş verdiyi temperaturlara 
böhran nöqtələri deyilir. Beləliklə, təmiz metallardan fərqli olaraq, ərin ti lərin bər­
kimə və ya ərimə zamanı bir deyil, iki böhran nöqtəsi vardır. Kristallaşmanın baş-
landığı temperaturdan yüksək temperaturda (a nöqtəsi) ərinti maye halda, kristal-
laşmanın qurtardığı temperaturdan alçaq temperaturda isə (b nöqtəsi) bərk halda 
olur. Böhran nöq tələri arasındakı temperatur intervalında ərinti maye məh luldan 
və bərk kristallardan ibarət olur.

---