Yozma manbalar
Yüklə 404,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
| «Temur tuzuklari».
«Tuzuki Temuriy» (Temur tuzuklari), «Malfuzoti Temuriy» (Temurning aytganlari) va «Voqiomi Temuriy» (Temurning boshidan 106 kechirganlari) nomlari bilan atalmish bu asar e‘tiborga molik tarixiy manbalar jumlasidandir. «Temur tuzuklari»ni butun jahonning ko‗rgina mamlakatlarida, masalan, Rossiya, Angliya, Franciya, AQSH, Finlandiya, Daniya, Eron, Turkiya, Misr, Hindiston, Yaman kutubxonalaridan topsa bo‗ladi. O‗z-o‗zidan ma‘lumki, qaysi asar qimmatli, amalda zarur bo‗lsa, undan ko‗proq nusxa ko‗chirilgan. Bizgacha yetib kelgan qo‗lyozmaning asli Xurosonlik Abu Tolib al-Husayn Arabiston bo‗ylab sayohati davrida Yaman vodiysi Ja‘far podsho kutubxonasidan topib, turkiy tildan fors tiliga tarjima qilingan. O‗zi tarjima qilgan bu qo‗lyozmani u 1047 (1036-1038 yy.) yillar oralig‗ida Buyuk Boburiylardan Shohjahonga (1628- 1659yy.) taqdim qilgan. Shohjahonning topshirig‗iga binoan shu yilning o‗zida qo‗lyozma matni Muhammad Afzal Buxoriy tomnidan tahrir qilinib, undagi tafsilotlar to Temur vafotigacha, 1405 yilgacha «Yulduzlar baxtli ravishda uyg‗unlashgan kishining hikmatli so‗zlari» nomida yetkazilgan. «Temur tuzuklari» - podsholarning turish-turmushi va odob-axloq normalarini belgilovchi risoladir. Asar 2 qismdan iborat. Birinchi qismida, jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va iste‘dodli davlat arbobi sifatida nom qoldirgan Amir Temurning yetti yoshi (1342 y.)dan to vafotigacha (1405 y. 18 fevral) qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqroq qilib aytganda, uning Movaraunahrda markaziy hokimiyatni qo‗lga kiritish, feodal tarqoqlikka barham berish va markazlashgan davlat tuzish, qo‗shni yurt va mamlakatlarni o‗z tasarrufiga kiritish bayon etilgan. Ikkinchi qism, jahongirning nomidan aytilgan va uning toju-taxt vorislariga atalgan o‗ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‗shin boshliqlarini saylash, sipohiylarning maoshi, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qo‗shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju-taxt oldida ko‗rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida gap boradi. «Tuzuk» yozish odati Amir Temurdan ham avval bo‗lgan, keyin ham. Bu odat asli xitoylardan va turk-mo‗g‗ul xonlaridan qolgan. Masalan, turk hoqonlaridan qolgan «Qonunnoma», Chingizxondan qolgan «Bilik», Xondamir yozgan «Qonuni Humoyun», Ruzbehxonning qalamiga mansub bo‗lgan va shayboniylardan Ubaydulloxonnning topshirig‗i bilan yozilgan «Suluk al-mulk» (Podsholarga yo‗l-yo‗riq) shular jumlasidandir. Bunday asarlarda davlatni idora qilish tartib-qoidalari, turli mansab egalari vazifalari, xayri-sadaqa qilish tartibi, soliq solish va uni to‗plash tartibi, harbiy yurishlarni o‗tkazish va qo‗zg‗olonni bostirish qoidalari bayon etilgan. «Temur tuzuklari» ham o‗sha jamiyat sharoitida bitilgan boshqa asarlar singari hukmron sinfning maqsad va manfaatlarini ko‗zlab yozilgan, o‗sha sinfning 107 dunyoqarashini ifoda etgan. Asarda Amir Temurning harbiy yurishlari, buzuq odamlarning ko‗payishini oldini oluvchi harakat deb, o‗z ozodligi va Vatanning mustaqilligini himoya qilgan xalqlar esa kofir, buzg‗unchi, bezori deb atalgan. Temurning o‗zi esa odil va insonparvar podsho sifatida tasvirlanadi, uning shaxsi ko‗p jihatdan ideallashtiriladi. Shunga qaramay, asarda fan uchun muhim ma‘lumot va faktlar ko‗p. Ulardan ayrimlarini misol tariqasida qayd qilamiz. Asarda aytilishicha davlat asosini 12 ijtimoiy toifa: 1) Sayidlar, ulamo, mashoyix, fozil kishilar; 2) Ishbilarmon, donishmand odamlar; 3) Xudojo‗y, tarki dunyo qilgan kishilar; 4) No‗yonlar, amirlar, mingboshilar, ya‘ni harbiy kishilar; 5) Sipoh va raiyat; 6) Maxsus ishonchli kishilar; 7) Vazirlar sarkotiblar; 8) Hakimlar, tabiblar, munajjimlar, muhandislar; 9) Tafsir va hadis olimlar; 10) Ahli hunar va san‘atchilar; 11) So‗fiylar; 12) Savdogar va sayyohlar tashkil etadi. Uning taqdarini esa uch narsa: podsho, xazina va askar hal qiladi. Ikkinchi misol. Qo‗shin asosan, o‗n, yuz, ming va tumanga bo‗lingan, o‗n kishilik harbiy bo‗linma tepasida turgan boshliq – o‗nboshi, yuz kishilik qismining boshlig‗i no‗yon deb atalgan. Asarda ularning haq-huquqlari, oylik maoshi ham aniq ko‗rsatilgan. Masalan, oddiy sipohiy mingan otining bahosi barobarida, bahodirlar 2-4 ot barobarida, o‗nboshi qaramog‗idagi askarga nisbatan ikki barobar ko‗p, yuzboshi o‗nboshidan ikki barobar ortiq maosh olishgan. Mingboshilarning maoshi esa yuzboshinikidan uch barobar ortiq bo‗lgan. Uchinchi misol. Amir Temur o‗zining ulkan imperiyasini uluslarga bo‗lib, idora qildi. Movaraunahrdan boshqa uning tasarrufida bo‗lgan barcha viloyat va mamlakatlar 4 ulusga bo‗linadi. «Tuzuklar»da Amirlar haqidagi ma‘lumotlar ham diqqatga sazovor. Bunda keltirilgan ma‘lumotlarga qaraganda, amirlar asosan harbiy kishilar bo‗lishgan va Amir Temurga tobe bo‗lgan qirq aymoqdan 12 tasi: barlos, arg‗in, jasoir, tulkicha, duldoy, mo‗g‗ul, sadus, tug‗oy, qipchoq, arlot, tatar va tarxonlar ichidan tanlab olingan. Amirlik rutbasi Amir Temur faoliyatining dastlabki paytlarida u bilan birga bo‗lgan 313 kishiga berilgan. «Tuzuklar»da vazirlar, amirlar va hokimlarga beriladigan in‘omlar haqida ham gapirilgan. Masalan, qaysi bir amir biron qo‗shinni yengsa yoki mamlakat olsa uni uch narsa: 1) tug‗, nog‗ora va bahodirlik martabasi; 2) davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi: 3) Biron sarhadning noibligi bilan saylangan. «Tuzuklar»da Amir Temur davrida alohida undiriladigan soliq va jarimalar haqida e‘tiborga molik ma‘lumotlar bor. O‗sha vaqtda soliq to‗lovchi xalqdan xiroj, molu jihot, sovurin, kunalga, boj, shilon puli singari soliq va jarimalar undirilgan. Shuni ham aytib o‗tish kerakki, xiroj ba‘zan sug‗oriladigan yerlardan olinadigan hosilning uchdan bir qismi, yomg‗ir suvi bilan bitgan yerlarda umumiy daromadning to‗rtdan bir qismi hajmida to‗langan. |