Xülasə Məqalə «Dədə Qorqud»

ox  atdm,  nə  qurşaq  tutdun.  Dastandan  m ə'lum   olur  ki,  qəhrəmanlar 

silahlarla davrarımağı  uşaqlıqdan öyrənirmişlər.

Qılıncın altından keçmək.

  Bu,  çox müqəddəs  bir  adətdir.  Turk  qəhrə- 

manları öz qılınclarına xəyanət etmirbr. Onlar düşmənini bağışlayanda da 

ona  qılıncm  altmdaii  keçməyi  ərnr  edirlər.  Bu  xüsusiyyəti  Beyrəyin  də 

xarakterində  görürük.  Qılınc  müqəddəs  silahdır.  Onun  xatirinə  Beyrək 

düşmənini bağışlayır. Folklor materiallarmda qılıncm m üqəddəsliyini təs- 

diq  edən  çoxlu faktlar vardır,  Nağrflarda. da  qəhrəman  anasından  soruşur 

ki,  atasından ona nə mıras  qalıb? Ana isə qılınc  və  qalxanı gətirib oğluna 

verir.  Bununla da qəhrəmanlığın atadan oğula miras qaldığı görünür. Belə 

qılmc və qalxanda sakral güc vardır.

Taleyə  inanma.

  «Dədə  Qorqud  kitabt»  qəhrəmanları  taleyə  inanırlar. 

Dastandakı qəhrəmanların hər birinin öz taleyi vardır.  Onlar bəxtlərindən 

narazı  deyillər.  Taleyə  Oğuz  qəhrəmanları  çox  inamrlar.  Hətta Dirsə xan 

üçün  «oğlu-qızı  olmayanı  allah-təala qarğayıbdır,  biz də qarğarız»  deyir- 

lər.  Dədə Qorqudun da taleyə inamla bağlı  səsləşən fıkirbri  vardır:

Hanı  dedidiyim bəy ərənlər?

Dünya mənim  deyənlər!

Əcəl  aldı, yer gizlədi 

Fani  dünya kimə  qaldı?

Gəlimli-gedimli  dünya,

Son ucu  ölümlü dünya!

Göy  Tanrıya  inam.

  Qodim  türkün  Tanrısına  sitayişi  ərəblərin  Allaha 

inammdan üstündür.  Qədim türk Tanrısını öz duaları ilə əzizləyir.  Bu tan- 

rını  o,  öz ruhundan ayırmır, bu Tanrı ona qardaşdır,  atadır.  Türkün ən bö- 

yük inamı  Göy Tanrıya olan inamıdır.  Lcikin dastandakı Tanrı  islamlaşdı- 

rılmış Allah  ilə  çarpazlaşdırılmış  türk Tänrısıdır.  Bəkilin  oğlu  kafırlə  üz- 

üzə  gəlir.  İki  dəfə  kafırə  məğlub  olan  İmran  öz  tanrısına  -  Allahına  эп 

səmimi  h issb rlə  xitab  edir.  Tanrı  onu  eşidir.  İmran  düşmənə  qalib  gəlir, 

türk tanrısmm -  Allahının gücünü hiss edən kafır müsəlman olur, onun di- 

ninə girir.

Toy mərasimi.

  Toy mərasiminin эп qədim forması  «Dədə Qorqud»  das- 

tanmda  Beyrəyin  boyunda  təsvir  olunur.  Bu  toyun  əsas  əlam ətbri  aşağı- 

dakılardır: Ox atıb gərdoyin yerini tə'yin etmək, toyda bəyin yanında sağdış 

və soldışm  oturması,  gəlin tərəfındən oğlana bəy köynəyinin  verilməsi,  40 

gün  40  gecə  toy  edilməsi.  Prof.  M.Həkimov  yazır  ki,  ulu  Oğuz  adət- 

ən'ənəsində  cinsə  görə  nəsil  artımma  xüsusi  diqqət  verilraişdir.  Dastanda

---

atanın arxası oğııl hesab olunur. Məhz oııa görə də İç Oğuz, Daş Oğuzlarda 

toy mərasiminin də özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə çarpır. Toydan son- 

ra yurd seçilir, ev tikilir.  Bu qayda ilə Oğuz sərhədləri genişbndirilir.

Ox  atıb  toy gərdəyi  qurmaq.

  Bu,  çox  qədim  bir  adət  olmuşdur.  Bəy 

gərdəyinin  belə  təyin  olunması  türklərin  hələ  alaçıqlarda,  göy  çadırlarda 

yaşadıqları  dövrün  relikt  izlərindən  biridir.  Bu  adotin  «Dədə  Qorqud 

kitabı»nda «Beyrəyin boyu»nda təsvir olunması isə nəsildən-nəsilə ötürü- 

lən və günümüzə gəlib çatmayan qədim toy ritualının tərkib hissəsidir. Bu 

adətin əsas mahiyyətini türk ulusunun çevrəsmi böyütmək,  Oğuz inzibati 

ərazisinin  sərhədlərini  genişləndirmək  təşkil  edir.  Bu,  Göy  Tanrının  öz 

övladlarından  tələbidir.  Onlar  evlənməli  və  türk  soyunu  artırmalıdırlar. 

Burada əsas vasitə müqəddəs hesab olunan yay-oxdur. Evlənən qəhrəman 

öz təzə yurdunu -  çadırım qurmaq üçün öz yaymdan ox atır. Oğuz sərhəd- 

lərindən  atılan  ox  türkün  son  sərhədlərini  tə'yin  edir.  «Dədə  Qorqud»da 

Beyrək  də  Göy Tanrmın əmrino  əməl  edib  ox atır,  öz gərdəyini  qurur.

Bəyin qaftanının öz igidlərirıin geyinməsi.

  Qədim adətlərdən biri də qız 

evindən  oğlan  üçün  qaftanın  göndərilməsidir.  Nişanlı  qız  öz ə lb ri  i b   bu 

qaftana naxış  salır,  onu  nişanlısına  göndərir.  Вэу  öz  toyunda  bu  qaftanı 

geyinməlidir.  «Beyrəyin  boyu»nda da  bu  adətin  izbrinə  rast  gəlirik.  Ba- 

nıçiçək Beyrəyə qımıızı  qaftan göndərir.  Bu adətin ardınca başqa bir adət 

boyda  təsvir  olunur.  Beyrəyin  yoldaşları  dey irb r  ki,  sən  qırmızı  qaftan 

geyinirsən,  biz  ağ  qaftan.  Веугэк  qırmızı  qaftanı  bəy  günündə  geyinib 

sonra  onlara verəcəyini,  40  gün  növbə  i b   igidbrin  də  geyinəcəyini  vo'd 

edir.  40 gün bitəndən sonra qaftanı  dərvişə verəcəkbrini  söybyir.

Prof.  M.Həkimov həmin adətin bu gün respublikamızm Qərb zonasmda 

«təzə bəyin taxtdan düşməsi», yə'ni bəylik yerini, libasım ondan sonra yeni 

evlənən cavana təhvil vemıəsi  ən'ənəsi ib  eyniyyət təşkil  etməsini yazır.

Beyrəyin  toyu  ilə  bağlı  olaraq  40 yoldaşının  evlənməsi.

  Beyrəyin  40 

yoldaşının evlənməsi  motivi bəyin (Beyrəyin) qaftanı  ilə bağlı  olan moti- 

vin ardıdır.  Dastanda təsvir olunur ki,  Beyrək Baybecan bəyin qızını  aldı. 

Hündür evbrino,  ağ otağma qayıtdı. Toy şənliyinə başlandı.  Bu 40  igidin 

bir neçəsinə Qazan xan, bir neçəsinə Bayındır xan qız verdibr. Веугэк də 

yeddi  bacısını  yeddi  igidə  verdi.  Qırx yerdə  qırx  otaq  tikdirdi,  otuz  doq- 

quz  qız Ьэгэ  öz bəxtinə-taleyinə görə  bir-bir ox atdı.  Qırx gün,  qırx gecə 

toy-düyün etdilər.

Pııl vahidi.

  Ticarət  əlaqəbri.  «Dədə  Qorqud kitabı»nda təsvir olundu- 

ğuna  görə,  Oğuz  türkbrinin  pııl  vahidi  axçadır.  Bunu  «Dəli  Domrulun 

boyu»ndan görürük.  Dəli  Domrul  quru çayın üzərindən  saldığı  körpüdən 

keçənlərdən 33  axça,  keçm əyənbrdon 40 axça alır.  Lakin tarixdən qədim

---