XəZƏr universiteti erciyes universiteti
Yüklə 4,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
qeyri-mümkündür. Həm xalqın mübarizələrlə dolu keçmişini, hım də ayrı-ayrı əsr- lədə bədii təfəkkür tərzini, ictimai quruluşa, ailə, əxlaq və məişət məsələlərinə mü- nasibətini öyrənmək üçün dastanlar xalqın canlı tarixidir. Azərbaycan dastanları məzmun cəhətdən rəngarəng olduğu kimi, say etibarilə də çoxdur. Araşdırmalar nəticəsində dastanlar aşağıdakı kimi təsnif edilir: I.
1.
Qədim bahadırlıq nağıllar; sehirli nağıllar və əsatiri görüşlərə səsləşən qəhrəmanlıq dastanları. 2.
Tarixi hadisələrlə səsləşən qəhrəmanlıq dastanları. 3.
Adi qəhrəmanlıq dastanları. II. Məhəbbət dastanları 1.
2.
Əl məhəbbət dastanları: a)
Nağıllarla bağlı məhəbbət dastanları; b)
Qədim eposla bağlı məhəbbət dastanları; c)
Yazılı ədəbiyyatla bağlı məhəbbət dastanları; d)
Orijinal məhəbbət dastanları; 3.
Məcazi məhəbbət dastanları: a)
Astral dastanlar; b)
Rəmzi dastanlar. III. Ailə-əxlaq dastanları (3). Bəzi tədqiqatçılar isə Azərbaycan dastanlarını aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq daha məqsədəuyğun hesab edirlər: 1.
Qəhrəmanlıq dastanları. 2.
Məhəbbət dastanları 3.
Ailə-əxlaq dastanları (3). Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanlarında xalqın həyatı ilə bağlı tarixi hadisə- lərdən, onun haqq-ədalət və azadlıq uğrunda apardığı mübarizədən bəhs edilir. Belə dastanların qəhrəmanları xalq içərisindən çıxmış mərd və igid insanlar olur. Qəh- rəmanlıq dastanları əsasən, xalq qəhrəmanları haqqında olan rəvayət və nəğmələr əsasında yaranır. Ən məşhur qəhrəmanlıq dastanlarından biri də "Koroğlu" das- tanıdır. Koroğlu dastanı haqqında araşdırmalardan məlum olur ki, o, yarı mistik xalq qəhrəmanıdır. Rəvayətə görə, Koroğlunun əsl adı Rövşən olmuşdur. Koroğlu və silahdaşları haqqında yazılı mənbələrdə məlumat çox azdır. Tədqiqatçıların bəziləri Koroğlunun Xorasanda, digərləri Anadoluda, əksəriyyəti isə Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərdiyini qeyd edirlər[4]. Şifahi xalq ədəbiyyatında Koroğlunun adı ilə bağlı hadisələr əfsanəviləşərək öz əksini “Koroğlu” dastanında tapmışdır. Dastanla hadisə və şəxsiyyətlər silsiləsi- nin tarixilik xətti pozulmamış, Koroğlunun igid döyüşçü, gözəl qoşmalar müəllifi olan istedadlı şair və aşıq olması tarixi həqiqət kimi qorunub saxlanılmışdır. Dastanda adları çəkilən şəxslərin (Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər, Cəfər paşa, Hasan paşa və b.) əksəriyyəti tarixi simalardır. Koroğlunun əsas istinadgahı Çənlibel qalası olmuşdur. Bu gün də Azərbaycan ərazisində müxtəlif bölgələrdə "Çənlibel"
15
adlı çoxlu qalalar mövcuddur. XIX əsrə aid mənbələrdə yaşayış məntəqəsi kimi Çən- libelin adı çəkilir[4]. Dastandan məlumdur ki, Koroğlunun bir əlində qılınc, bir əlində saz olub. Dö- yüşə sazla girib, döyüşdən sonra da qələbəsini sazı sinəsinə basaraq tərənnüm etmə- yə başlayıb. "Koroğlu" dastanındakı qoşmalar bu gün də böyükdən-kiçiyə hamının dilinin əzbəridir. Təsadüfi deyil ki, dahi Üzeyir Hacıbəyli “Koroğlu” dastanı motivləri əsasında “Koroğlu” operası yazmış, operanın üvertürası isə, demək olar ki, bütün dövrlərdə Azərbaycanı tanıtma himni kimi səslənmiş və səslənməkdədir[4]. Eposun meydanagəlmə amillərindən ilk dəfə əsaslı şəkildə bəhs açan türkmən alimi B. A. Karrıyevin gətirdiyi dəlillər bizdə və başqa ölkələrdə irəli sürülən qənaətlərin özəyini təşkil edir. Daha doğrusu, E. Muşeq, A. Təbrizi, Ö. Çələbi, İ. Şopen, A. Xodzko, S. S. Penn, İ. Petruşevski və b. Koroğlu haqqında söylədiklərinə onun tədqiqatında daha geniş şərh verilmiş, bu səbəbdən də tarixi məxəzlərdən gətirdiyi sitatlar sonralar dərslikləri bəzəmişdir[4]. Alim belə bir qənaətlə razılaşır: "Doğrudan da, XVII yüzildə böyük şöhrət qazanmış Koroğlu adlı şəxs yaşamışdır. Azərbaycan və türkmən variantlarında göstərilir ki, Koroğlu tuk (daha dəqiq desək, təkə) tayfasından çıxmış türkmən idi və onun atası sultan Murada xidmət etmişdir". Beləliklə, tarixi mənbələrdə Koroğlunun şəxsiyyəti haqqında ilk dəfə A. Təbrizi özünün 1662-ci ildə qələmə aldığı “Tarix” kitabında məlumat vermişdir. Şəhərlərin kasıb əhalisinin və kənd camaatının üsyan qaldırmasından bəhs açarkən o göstərmişdir ki, üsyan başçılarının birinin adı Koroğludur. Övliya Çələbinin XVII yüzilliyə aid "Səyahətnamə"sində də Koroğlu cəlalilər hərəkatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri tək xatırlanmışdır [4]. A. Təbrizi İran şahı I Abbasın hakimiyyəti dövründəki hadisələrdən bəhs aç- mış və baş verən üsyana başçılıq edən şəxslərdən birinin adının Koroğlu olduğunu bildirmişdir. Qəribədir ki, o, indi aşıqların oxuduğu mahnıların çoxunun da Koroğlu tərəfindən qoşulduğunu vurğulayırdı. “Üsyankarlar özlərini “cəlalilər” (ərəb sözü “cəlal” - məşhur, şöhrətli, qorxu yaradan deməkdir) adlandırırdılar. Onlar şaha və tərəfdarlarına qarşı amansızcasına vuruşurdular. O yazırdı: “Cəlalilər monarxa bü- tünlüklə tabe olmurdular; onların heç yerdə daimi yaşayış məskənləri yox idi; qabaqlarına nə çıxırdı, hamısını dağıdırdılar; haralara onlar haqqında heç bir mə- lumat çatmamışdı, tez oralara üz tutur, soyğunçuluğa başlayır, qənimətlər toplayır və yerdə qalan hər şeyi oda atırdılar”[4]. Dastanın Paris nüsxəsində qəhrəmanlar Cəlali Koroğlu və Nəzər Cəlali adıyla verilir. Molla Cumanın düzüb-qoşduğu dastanların birində də bu addan istifadə olunur: “Cəlali Məhəmməd və Tavat xanım”. 1571-1573-cü illərdə Təbrizdə sənətkarlar və şəhər yoxsullarının böyük bir üsyanı olmuşdur. Çəkməçi, mahud toxuyan, şalvar-duz, dəvəçi, səbzəfruş və b. iştirak etdiyi üsyanı şah amansızcasına yatdırmışdır. H. Rumlunun, İ. Münşinin yaz- dıqlarına görə, üsyanda qəssablar silki mühüm rol oynamışdır. H. Rumlu pəhləvan hərəkatının başçılarından birinin adının Əvəz olduğunu yazır. İ. T. Petruşevski bu- nun Eyvaz ola biləcəyi fikrini irəli sürür. P. Əfəndiyev faktlar üzərində müqayisələr apararaq belə qənaətə gəlir ki, Eyvaz əvəzsiz bir pəhləvan, həm də Qəssab Alının oğludur. Belə olduqda dastandakı Eyvazın tarixi Əvəz-Eyvazın prototipi olmasına şübhə yeri qalmır [4].
Yüklə 4,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|