Xanhüseyn Kazımlı, İbrahim Quliyev

206 
 
I  –  məhsula  8  manat  qoymaqla  ancaq  birinci  qrup  müştərilərinə 
satmaq; 
II – məhsula 5 manat qoymaqla hamıya satmaq. 
Bu  zaman  hansı  qiyməti  seçməli ?  Bu  məhsulun  isehsalına  çəkilən 
xərclərdən  asılıdır.  Əgər  məhsulun  maya  dəyəri  3  manat  təşkil  edirsə, 
qiymətqoyma qərarını aşağıdakı kimi verə bilərik. 
I  variantı  istifadə  etdikdə  8-3=5  manat  və  bu  satış  zamanın 
yarısında baş verdiyindən gözlənilən mənfəət 5/2=2.5 manat olur. 
II variantı istifadə etdikdə 5-3=2 manat qazanmaq olar. 
Belə  olan  halda  qiymət  qoymaqda  çətinlik  çəkdikdə,  qiymət 
diskriminasiyasından    istifadə  edilir.  İmkanlı  alıcılara  birinci  qiyməti, 
digərlərinə isə ikinci qiymətlə məsulu satılacaqdır. 
 
Qiymət  ayrı-seçkiliyinin  mahiyyəti  ondadır  ki,  istehsalçı  eyni  bir 
məhsulu  və  ya  xidməti  müxtəlif  qiymətlərlə  satır.  Bu,  bazar 
seqmentindən,  məhsulun  və  onun  tətbiqi  formasından,  müəssisənin 
imicindən,  satış  vaxtından  və  s.-dən  asılı  olaraq  müxtəlif  formalarda 
təzahür edə bilər. 
Bu,  marketinqdə  gəlirlərin  maksimallaşdırılması  üçün  istifadə 
olunan  qiymət  siyasəti  ilə  yanaşı,  risklərin  azaldılması  üçün  istifadə 
olunan metodlar sırasına da daxildir. Bununla satışdan  əldə oluna biləcək 
gəlirləri artırmaqla, itkiləri azaltmaq mümkündür. 
Firmanın  riskləri  azaltmaq  üçün  ikinci  üsulu  səhvlər  nəticəsində 
yarana  biləcək  xərclərin  azaldılması  olur.  Bu,  əsasən  cari  istifadə  olunan 
metodun alternativ metodla müqayisəsi əsasında mümkündür. 

---

207 
 
Məhsulun  bazara  çıxarılması  zamanı  aydındırü  ki,  xərclər 
əhəmiyyətli  dərəcədə  gəliri  üstələyir.  Tədqiqata  və  hazırlıqlara,  istehsal 
gücünün  yaradılmasına  və  marketinq  mövqeyində  güclənməyə    çəkilən 
xərcləri  ödəmək  lazım  gəlir.    Məlumdur  ki,  məhsulun  həyat  tsiklinin 
başlanğıc  və  giriş  fazasında  nəğd  axınlar  mənfi  olacaq  və  buna  görə  də 
digər mənbələrdən (yaxud kənar kreditorlardan borc almaqla) müəssisəyə 
vəsait  qoyulması  ehtiyacı  yaranacaq.  Məhsulun  bazarda  möhkəmlənməsi 
ilə    gəlirlər  yüksəlsə  də,  müəssisə  sonrakı  kapital  qoyuluşlarına  ehtiyac 
duyması  səbəbindən  hələ  də  vəsait  azlığı  hiss  edəcək.  Əgər  istehsalın 
həcmi  xammal  alışı  həcmindən  aşağı,  satışdan  isə  yuxarı  olarsa,  bu 
problemlər, inkişaf edən bazarlarda tarazlığın olmaması səbəbindən, daha 
da  dərinləşəcək.  Sürətli  artım  zamanı  mənfəət  ən  yüksək  həddinə  çata 
bilər,  lakin  təkrar  investisiyalara  kəskin  tələbatlar  olur  (ikinci  və  üçüncü 
nəsil  məhsullar, seqmentdə əmələ gələn tələbatı ödəmək üçün məhsulun 
çeşidinin  genişləndirilməsi  və  s.).  Bu  mərhələdə  nəğd  axınlar  balanslaşa 
və ya ümumilikdə çox cüzi artıqlıq əmələ gələ bilər. 
Məhsulun  həyat  tsiklinin  artım  fazasından  yetkinlik  fazasına 
keçməsindən  sonra  mənfəət  göstəriciləri  düşür,  çünki,  “nou-hau”  daha 
asan  əldə  olunan,      diferensiasiya  isə  daha  az  nəzərəçarpan  olur.  Yeni 
iştirakçıların  bazara  girməsi  ilə  rəqabətin  güclənməsi  əldə  olunan 
mənfəətin  həcminin  azalmasına  səbəb  ola  bilər,  lakin,  eyni  zamanda 
kapital  investisiyalarının  həcminin  azalması  izafi  nəğd  axınların  daxil 
olması  potensialını  öz  maksimumuna  çatır.  Formalaşmış  bazarlarda 
fəaliyyət göstərən kompaniya üçün nəğd axınların daxil olması potensialı 
daxili  möhkəmliyin  təminatçısı  rolunu  oynayır.  Belə  şirkətləri  “mavi 

---

208 
 
fişkalar”(blue  chips)  adlandırırlar,  misal  üçün,  Unilever  və  ya  General 
Elektriks  şirkətləri.    Şəkil  3.5-də  bu  dəyişiklik  yüksək  artım  tempində 
mənfi  nəğd  axınları  şəklində,  aşağı  artım  tempində  isə  müsbət  nəğd 
axınları şəklində göstərilib (formalaşmış bazarda). Tənəzzüllə xarakterizə 
olunan  məhsulun  həyat  dövründə  artan  təzyiqlər  nəticəsində  mənfəət 
göstəricisi  aşağı  düşür,  lakin,  investisiya  səviyyəsi  minimal  vəziyyətdə 
qalır. Həyat dövrünün bu mərhələsində məhsulun mövcudluğu, ancaq, pul 
vəsaitlərinin daxil olmasına səbəbindəndir  və daxil olan pul vəsaiti köhnə 
məhsulların  bazardan  çıxarılmasından  sonra  yeni  məhsulların  meydana 
çıxarılması üçün növbəti nəsil məhsullara yatırılır. 

---

209 
 
 
 
Şəkil 10.1. Artım matrisi-xüsusi çəkiyə uyğun olaraq 
məhsulların inkişaf ssenariləri. 

---

210 
 
10.3. Firmanın gəlirləri üzrə qəbul olunan qərarlarda risklərin 
azaldılması yolları 
 
 
 
Bazar iqtisdiyyatında isə dövlət şirkətlərin heç bir riskinə görə 
məsuliyyət daşımır. Məhz bu  cəhət bazar  iştirakçılarını daha sərbəst edir 
və  inkişaf  üçün  şirkətlərdə  stimul  yaranır.  Təsadüfi  deyil  ki,  ölkəmizdə 
şirkətlərin  özəlləşdirilməsindən  sonra  ilk  sahibkarlar  MMC  (Məhdud 
Məsuliyyətli Cəmiyyət) formasında yaranmağa başladı.  
 
Hazırda  dövlət  özəl  şirkətlərin  vəzifələri,  bazarın  ağırlığı, 
şirkətin  itkilərinə  görə  məsuliyyət  daşımır  və  bütün  bunlar  şirkətin 
maliyyə  vəziyyətində,  təsərrüfat  üzrə  nəticələrində  əks  olunur.  Şirkətin 
fəaliyyətinin  əsas  göstəricisi  onun  gəliri  olduğundan,  qiymətlərin  idarə 
olunması  zamanı  risklərin  nəzərə  alınması  və  onların  ölçülməsi  məhz 
maliyyə nəticələri üzrə hesablanır. 
 
Risk amili şirkətin öz fəaliyyətini aktivləşdirməkdə mühüm rol 
oynayır.  Məhz  riskin  mövcudluğu  şirkətləri  məcbur  edir  ki,  bazarı  daha 
ətraflı  öyrənsinlər  və  fəaliyyətlərini  daha  səmərəli  qurmaq  üçün  digər 
vasitələr  axtarsınlar  (fəaliyyətlərini  daha  rasional  qurmaq,  yeni  bazarlar 
tapmaq,  yeni  texnologiyalardan  istifadə  etmək,  marketinq  metodlarından 
istifadə etmək, kadr məsələlərini nəzərə almaq və s.). 
 
Adətən  peşəkar  sahibkarlar  risk  şəraitində  qiymətlərin 
idarəedilməsi  zamanı  belə  bir  qaydaya  üstünlük  verirlər  -  70/30.  Əgər 
onlar  bir  işin  görülməsində  70%  əmindirlərsə,  onu  həyata  keçirirlər. 
Yerdə qalan 30% isə uğursuzluq zamanı görülməli olan işlər üçün stimul 
rolunu oynayır. Yəni 30%-lik itki ehtimalı şirkətləri daha rasional  yollar 

---