Xanhüseyn Kazımlı, İbrahim Quliyev
Yüklə 2,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
194 görə edilmiş sığorta nəticəsində sığortalanmış şəxsin həmin riskə daha çox getməsi və ya gələcəkdə yarana biləcək mənfi hadisənin qarşısının alınması üçün daha az cəhd göstərməsi nətcəsində yaranır. Adətən belə olan hallarda sığorta şirkəti həmin şəxslərlə əməkdaşlıq etməkdən imtina edirlər. Məsələn anbar sahibi öz anbarını yanğından sığortalamaqla yanğına qarşı təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi istəyini azaldır. Belə qabaqlayıcı tədbirlərin görülməməsi obyektdə yanğın baş verməsi ehtimalını artırır. Və yaxud əgər anbarın sığorta pulu onun bazardakı real dəyərindən artıqdırsa, anbar sahibi özü obyekti yandıraraq sığorta şirkətindən sığorta məbləğini ala bilər. Adətən, belə hallarda sığorta təşkilatları sığorta məbləğini azalda və yaxud məbləği verməyə bilər. İkinci tip psixoloji problem olan əlverişsiz seçimə sığortalanan insanların özlərinin riskə daha çox məruz qaldığını düşünərək əlverişli olmayan seçim etmək məcburiyyətindən yaranır. Məsələn ömürlük alınan annuitet (ömrünün axırına kimi illik əldə edilən faiz) və ya ömürlük rentaya (aylıq faiz verilən müqavilə) baxaq. Sığorta şirkəti guman edir ki, bu tip sığortanı alan adamlar, böyük ehtimalla, digər insanlar kimi eyni müddət yaşyacaqdır. Məsələn, hər hansı sığorta şirkəti bu tip sığortanı 60 yaşında təqaüdə çıxan insanlara verir. Əhalinin tərkibinə baxsaq, insanları 3 qrupa ayırmaq olar: A tip insanlar təqaüdə çıxandan sonra daha 10 il yaşayırlar, B tip insanlar 15 il, C tip insanlar isə 20 il. Orta hesabla insan təqaüdə çıxdıqdan sonra daha 15 il yaşayır. Əgər sığorta şirkəti bu tip sığortaya 15 il yaşayanlara görə qiymət qoyarsa, tezliklə məlum olacaq ki, onun 195 müştərilərinın əksəriyyəti B və C tip insanlardan ibarətdir. Çünki A tip insanlar bu tip sığortanı onlar üçün əlverişli olmayan seçim hesab edəcəklər. Əgər sığorta şirkəti onun potensial müştərilərinin hansı tip insanlardan ibarət olacağını əvvəlcədən bilsəydi və qoyduğu qiymət müştərilərinin gözlənilən yaşam müddətini əks etdirsəydi, adıçəkilən problem – qeyri-əlverişli seçim problemi olmazdı. Lakin şirkətlər müştərilərinin nə qədər yaşayacağını onların özlərindən daha dəqiq bilə bilməz. Əgər sığortalayan şirkət müştərisinin yaşama müddətinə dəqiq uyğun gələn qiymət müəyyən edə bilmirsə, o zaman qeyri-mütənasib şəkildə annuitetlərin çoxu daha uzun müddət yaşayan sağlam insanlar tərəfindən əldə olunacaqdır. Göstərdiyimiz misalda isə annuitetlərin çoxu 17,5 il yaşayacaq insanlar tərəfindən əldə olunacaq ki, bu da orta statistikadan 2,5 il artıqdır. Beləliklə, əgər sığorta şirkəti bütün əhalinin orta gözlənilən həyat müddəti əsasında annuitet sığortasını verərsə və əlverişsiz şərait yarandığı təqdirdə, vəziyyəti düzəltmək üçün müvafiq qərarlar qəbul etməzsə, o şitkət mütləq olaraq iflasa uğrayacaqdır. Bu səbəbdən təsadüfi deyildir ki, bu növ sığorta bazarında annuitet sığortasına həmişə orta yaşam müddəti olan müştərilər üçün cəlbedici olmayan qiymətlər müəyyən edilir və bazar daim potensialından daha kiçik olur. İqtisadiyyat və psixlogiya elminin qarışığından yaranmış iqtisadi davranış psixlogiyasının məqsədi iqtisadi faktorların insan psixikasına təsiri nəticəsində insanın məqsədli davranışının təhlil edilməsidir. Bura insan fəaliyyətinin bütün sferalarının kompleks təhlili daxil olduğundan, 196 bu problemlərin təhlili ilə bir neçə nəzəriyyə məşğul olur. Bir qayda olaraq, insanların məqsəd və maraqları, onun iqtisadi bilikləri, düşüncə tərzi, xarakteri və digər faktorlar onun bu sahədəki davranışına təsir edən mühüm amillərdir. Şəkil 10.1. Qavranılma səviyyəsinə görə risklər. İnsanların biliklərindən, fərdi keyfiyyətlərindən asılı olaraq, riskləri qavranılma səviyyəsinə görə də qruplaşdırmaq mümkündür. Riskin biliklə qavranılan, intuitsiya ilə dərk edilən və ümumiyyətlə dərk edilməyən növləri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduğundan çox zaman onları virtual olaraq fərqləndirmək çətinlik yaradır (şəkil 10.1.). Məlumdur ki, insanların riski qəbul etmə xarakteri, riskə qarşı münasibəti fərqli olur. Bəzi insanlar riskə getməyi sevmir, onlar xırda risklərə gedərək xırda gəlir əldə etməklə kifayətlənirlər. Bəzi insanlar isə 197 özlərini bəxtəvər sayır və daha iri risklərə getməklə, böyük mənfəət əldə etməyə çalışırlar. Bu xüsusiyyətlərinə görə insanlar görə 3 qrupa bölünürlər: - Riskdən çəkinən insanlar; - Riski sevən insanlar; - Neytral insanlar. Riskdən qaçan insanlar çox vaxt az, lakin sabit olan işlərə can atırlar. Onlar investisiya yatırdıqda və iş seçəndə davamlı işlərə, güvənli işlərə investisiya qoymağı sevirlər. Məsələn, bu tip insanlar daha çox dövlət işində işləyir, nəinki şəxsi biznesini qurur. İnvestisiyalarını isə dövlət istiqrazlarına yatırmaqla kifayətlənirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətimizdəki insanları bir çoxu bu tipə aiddirlər. Adətən riski sevməyən insanlar riskləri qəbul etmir və bunun üçün müvafiq gəlirini qurban verməyə, yaxud xərc çəkməyə hazır olurlar, məsələn sığortalanmaqla. Riski sevən insanlar isə daha çox riskə gedir və əvəzində daha çox gəlir əldə tməyə cəhd göstərirlər. Bu tip insanlar riski çox və nəticədə mənfəəti də çox olan layihələrə investisiya yatırırlar. Ehtimal edilən dəyərin eyni olduğu şəraitdə son nətiədə əldə olunan gəlirin dəqiq bilinib-bilinməməsi neytral insanlar üçün fərq etmir. İki alternativ vəziyyətdə riskin dərəcəsinin fərqli olması bu tip insanları narahat etmir. İqtisadi davranış elminin predmeti iqtisadi və psixoloji amillərin təsiri altında insanın alternativlərin seçilməsi zamanı davranışının öyrənilməsidir. Elmin obyekti isə şəxsdir. Əgər əvvəlki nəzəriyyələrdə Yüklə 2,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|