ВәҺҺабијЈӘтин сијаси тарихи тарихи

_Əshabi-_Rəy

<sub>Doktor Xosrovşahi əshabi-rəyi belə izah edir:

Əshabi-rəy İraq əhli olub İmam Əbu Hənifə Nöman ibn Sabit ibn Mərziban Kufi Farisinin ardıcıllarıdır (80-ci hicri ilində Kufədə dünyaya gəlmiş və 150-ci hicri ilində elə orada vəfat etmişdir). O, İmam Sadiqin (ə) şagirdlərindən idi və fiqhi məsələləri istinbat edirdi. Fiqh sahəsində çoxlu kitablar yazmışdı. Əbu Yusif Yəqub ibn Məhəmməd Qazi (182-ci ildə vəfat edib), Məhəmməd ibn Həsən Şeybani (189-cu ildə vəfat edib), Cəfər ibn Hüzeyr (158-ci ildə vəfat edib), Əbumut onun şagirdlərindən idi. Bu firqəyə ona görö “əshabi-rəy” adı vermişlər ki, hər hansı bir məsələni müəyyən qədər müqayisə etməklə əldə edir, bəzi hallarda da aşkar qiyası (müqayisəni) əhkamdan irəli keçirirdilər. Amma Əbu Hənifə əslən iranlı olmaqla İraqın mərcəyi idi və əksər hallarda deyirdi ki, “bu mənim rəyimdir və əldə etdiyim rəylərin ən yaxşısıdır. Hər kəs başqa bir rəy göstərsə mən yenə də öz rəyimdə sabit qalaram...” Bu öz məzhəbini “cəliyy” və “xəfiyy” qiyas (müqayisə), eləcə də əhkamların mənalarını istinbat etmək əsasında təşkil etdi. Buna görə də onun səhabələrinə əshabi-qiyas (müqayisə səhabələri) deyilir. Əbu Hənifə deyirdi: “Mənim elmim rəy ilədir və rəy qüdrət tələb edən işlərin ən yaxşısıdır</sub>¹_.

Əshabi-hədis

_{Əshabi-hədis Hicaz əhli olub Malik ibn Ənəsin ardıcıllarıdır (179-cu ildə vəfat edib). Məhəmməd ibn İdris Şafei (204-cü ildə vəfat edib), Süfyan Suri və Əhməd ibn Hənbəl (241-ci ildə vəfat edib), Davud ibn Əli ibn Məhəmməd İsfəhani Malik ibn Ənəsin ardıcıllarındandır.}² _{Onların əhli-hədis adlanmasının səbəbi hədis əldə edərək rəvayətləri tərtibə salmaları və nəss (aşkar, heç bir yerə yozula bilməyən) əsasında olan hökmlərə malik olmaları, əsər və xəbəri tapmağa qadir olduqları vaxta qədər “xəfiyy” və “cəliyy” qiyası (müqayisəni) inkar etmələridir.}³ _{Şafei deyir: “Mənim məzhəbim xəbəri əhatə edən məzhəbdir.” Məşhur alimlərdən olan Şatibi deyir: “Nəsslərin sözləri bütün əhkamları ifadə edir və qiyasa ehtiyac yoxdur.”}⁴

<sub>Əshabi-hədis beş firqədən ibarətdir:

Şafeiyyə___3._Malikiyyə___4._Əşəriyyə___5._Hənbəliyyə'>1. Davudiyyə

2. Şafeiyyə

3. Malikiyyə

4. Əşəriyyə

5. Hənbəliyyə
Davudiyyə. Bu firqə Davud ibn Əli İsfəhaninin ardıcıllarına deyilir. Onlar “əhli-zahir” də adlanırlar. Çünki, onlar rəvayətlərin və hədislərin zahiri mənalarına inanır və ona əməl edərək qiyası inkar edirdilər.

Şafeiyyə. Əbdüllah ibn İdris Şafeinin ardıcıllarına deyilir. Şafei Suriyanın Qəzzə şəhərində Əbu Hənifənin vəfat etdiyi ildə (150-ci h.q ilində) dünyaya gəlmiş və 204-cü h.q ilində (819-cu miladi ilində) Məmunun xilafəti dövründə vəfat etmişdir. O, İmam Əli ibn Musa Rizanın (ə) müasiri idi.”</sub>¹

<sub>O, sünnülərin dörd məzhəblərindən birinin imamı və Şafei məzhəbinin müftisi idi. Onun ardıcılları üsuli-dində və tövhiddə bu məzhəbdən istifadə edirlər. Onların əqidələrinə görə imanın düzlüyünün üç şərti vardır:

a) Dildə iqrar etmək. b) Qəlbdə təsdiq etmək. v) Ərkanla (əzalarla) əməl etmək (əlbəttə, şiələr də bu üç şərti qəbul edirlər) . Qeyd etmək lazımdır ki, onların arasında əsaslı fərqlər də vardır. “Şafeilərin əqidələri ümumiyətlə Şimali Afrikada, müəyyən qədər Misirdə, Cənubi Ərəbistanda, Malaya və Seylon müsəlmanları arasında yayılıb.”</sub>²

_{Malikiyyə. Onlar Malik ibn Ənəs ibn Malikin, yəni İmam Əbu Əbdillah Malik ibn Ənəs ibn Əbi Amir ibn Ürvə Əl-haris ibn Nəmianın ardıcıllarıdır.}³ _{“Bəyanül-ədyan” kitabının müəllifinin yazdığına görə o, İraqın imamı və “Müvəttəə” kitabının sahibi idi. Onun məzhəbinin Yəməndə daha çox ardıcılları vardır. “Vəfəyatul-əyan” kitabının müəllifi yazır: «O, Mədinənin imamlarından idi. Onu dövrün alimlərindən biri hesab etmişlər. İmam Əbu Əbdillah qiraəti Nafe ibn Əbu Nəimdən, elmi isə Rəbiədən öyrənmişdi. Bu məzhəb ardıcılları ümumi halda Şeyxeynin (Əbu Bəkrlə Ömərin) vilayətinə inanır, Həzrət Əlini (ə) isə dördüncü xəlifə hesab edirlər}⁴<sub>.

Malik ibn Ənəs İslamın əvvəllərindəki müsəlmanların sözlərinə, əməl və rəftarlarına əhəmiyyət verirdi. Hətta əgər Mədinə əhalisinin ona uyğun əməl etmədiyi bir hədis tapsaydı o da bir söz deməzdi.</sub>⁵ <sub>O, 179-cu h.q ilində Harun Ər-Rəşidin xilafəti dövründə vəfat etmişdir.

Əşəriyyə. Əbu Musa Əşərinin nəvələrindən olan Əli ibn İsmail Əşərinin ardıcıllarına deyilir. İbn Xülləkan özünün “Vəfəyat” kitabında bu tayfanın əqidəsi barəsində belə yazır: “Onların bəziləri inanırdılar ki, Qurandakı möcüzələr məqsədin həyata keçirilməsi üçündür. O həm də deyirdi ki, imamət nəsb və təyin edilmə yolu ilə deyil, ixttiyar və ittifaqla həyata keçir. Quranı da qədim hesab edirdi...”</sub>¹

_{Hənbəlilər. Əhməd ibn Hənbəlin ardıcıllarına deyilir. Sonrakı bölmədə onun barəsində geniş şəkildə söhbət olunacaqdır.}