Вцгар ящмяд
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaxın şərq xalqlarına məxsus spesifik müstəqil bir maarifçilik hərəkatı ilə yanaşı, müstəqil bir intibah mədəniyyəti
27 romantik əsərlər yaradan, İstanbulda ali təhsil alan, Anadolu şairləri və ədəbi-mədəni mühitinin nümayəndələri ilə dostluq edən, Füzulini sənət ideyalı hesab edən dahi sənətkar Hüseyn Cavidin və yaxud özünün də dəfələrlə qeyd etdiyi kimi böyük Nizami Gəncəvidən bəhrələnən gözəl şair Səməd Vurğunun Puşkindən və yaxud Lermontovdan bəhrələnməsini söyləmək nə qədər mənasız və gülünc görünür. Məsələ burasında idi ki, bütün mənəvi təsisat, əxlaq, ideologiya və institutları ilə birlikdə orta əsrlərdə feodalizmin əleyhinə Yaxın Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı başlanmışdı. Bu hərəkat, şübhəsiz ki, islam ehkamları çərçivəsi daxilində həyata keçirilirdi. Azərbaycan ədəbi mühitinin təcrübəsində müşahidə etdiyimiz maraqlı xüsusiyyət maarifçiliyin intibah əlamətləri ilə də zənginləşməsi, belə bir sintez və birləşmə iki mənəvi mədəniyyət tipinin və mərhələsinin birləşməsindən irəli gəlirdi. Yaxın şərq xalqlarına məxsus spesifik müstəqil bir maarifçilik hərəkatı ilə yanaşı, müstəqil bir intibah mədəniyyəti Məlumdur ki, Qərbdə «Orta əsrlər» intibahın, bizdə isə maarifçiliyin başlanması ilə qurtarır. Bizim milli maarifçi ədəbiyyatın öz dəqiq tarixi hüdudları vardır və o, ədəbi fikir xəritəsində «Orta əsrlərin» bitdiyi bir sərhəddə, tam yeni bir estetik ərazi kimi başlayır. İndiki əsrə qədər gəlib çıxan «yeni dövr ədəbiyyatı» da elə bu ərazinin və sərhədin davamıdır. Bizim ədəbiyyatşünaslığımızda erkən maarifçilik ünsürləri hələ XIX əsrdən əvvəllərdə də müşahidə və təsdiq edilir. Lakin bu hələ köhnə sərhədlər daxilində, əvvəlki ədəbi-fəlsəfi fikrin daxilində, əvvəlki ədəbi-fəlsəfi fikrin bətnində yeni ünsür və 28 rüşeymlərin yaranması dövrü idi. Bu yeniliyin müstəqil estetik vahid kimi sərhədləri isə XIX əsrin əvvəllərindən başlayır. Həm də bizim ənənəvi romantik poeziyada orta əsrlərin bir zaman çərçivəsinin pozulması üçün əvvəlcə coğrafi çərçivənin saf və xalis Şərq bədii inkişafının rəmzi kimi regional ədəbi qitənin Asiyanın sərhədlərinin pozulması lazım gəlirdi. Qərblə mədəni izolədən tamamilə xilas olan bədii proses, əsəasən bir region daxilində, lokal inkişaf dövründən ümumdünya ədəbiyyatın və ədəbi əlaqələrinin ən fəal və intensiv yaranması epoxasına daxil olur. Bədii fikrin bu vaxta qədərki şərq tarixi isə bizə məlum tip və mərhələ təsnifinin ənənəvi Avropa modelinə uyğun gəlmir: antik dövr, orta əsrlər, maarifçilik və XIX əsr-ədəbi tarixi inkişaf mərhələrinin belə bir ardıcıllığının eyni, identik təkrarına Şərqdə təsadüf eləmirik. Hər halda iki mümkün ehtimaldan birini qəbul etmək lazım gəlir: 1. Şərqdə İntibah mədəniyyəti tarixən və funksiyaca birləşərək, vəhdətdə, sintezdə təzahür edir. 2. İntibah dövrü ilə Orta əsrlər dövrü arasında münasibətlərin Qərbin mədəni inkişaf tarixində özünü göstərən sosioloji və estetik məzmunu öz tipoloji təsdiqini və realizəsini Şərqdə tapa bilmir. Şərq intibahı orta əsrlərdən kənar da yox, zamanca ta əvvəldən axıra qədər orta əsrlərin öz əhatəsi daxililində baş verən bir hərəkat kimi formalaşır və Şərq intibahını şərtləndirən obyektiv-tarixi əsaslar bilavasitə kapitalistlər, xalis və müstəqil burjua ictimai münasibətləri ilə bağlanmır. Şərq mütəfəkkirləri Avropa mütəfəkkirlərinə qətiyyən bənzəmirdi. Şərq mütəfəkkirləri sözə böyük qiymət verir, mənasını uca tutur, şeirin mənşəyinə dini-idealist baxımdan yanaşırdılar. Məsələn, Füzulinin vəhdəti-vücuda dayanan təlqiləri, ilhamının mənbəyini təşkil edən Lihuti qəzəlləri və şah əsəri olan «Leyli və Məcnun»u müqəddəs tutub tərənnüm etdiyi ilahi eşq və ya əflatuni eşqdir. Şairin duyğuları ilə 29 fəlsəfi-sufiyanə mahiyyətli fikirləri tərbiyəvi bir-birilə çox həmahəng bir tərzdə qovuşmuşdur. Füzulinin əqidəsinə görə, «şair ilahi bir vergiyə məzhər olmasa, eybsiz şeir yaza bilməz». Fəqət bu ilahi vergini elm ilə bəzəmək və kamilləşdirmək lazımdır. Yaxın və Orta Şərq, o cümlədən Azərbaycan «orta əsrlər» adlı on əsrə yaxın sürəkli, mürəkkəb və zəngin bir ədəbi mərhələ keçmişdir. Avropa ədəbi-mədəni fikrinin tarixində «orta əsrlər» o vaxta qədər davam edir ki, sənətin ideya-fəlsəfi mahiyyətinə xalis mistik təsəvvürlərin təsiri real-fərdi təcrübə müşahidələrindən hələ çox güclüdür. Təsadüfi deyil ki, Qərbi Avropa ölkələrinin yazılı ədəbiyyatında həmin dövrün əsas janrları dramlardır. Məsələn, faciə və komediyanın antik tipi, yaxud Şərq orta əsrlərinin mənzum roman tipi Avropa orta əsrlərində yoxdur. Halbuki klassik romantik poeziyanın «Xəmsə» tipli orta əsr nümunəsi Şərqdə heç bir mistik sxemə, əsatir çərçivəsinə sığmır. İntibah təfəkkürü tərzinin qələbələrinə biz Şekspirdən əvvəl Nizamidə rast gəlirik. «Əkinçilik şahlıqdan da yaxşıdır!» ideyasını «Faust»dan qabaq «İsgəndərnamə»də oxuyuruq. İntibah dünyagörüşünün bir çox əsas xüsusiyyətlərini Nizamidə tapmaq olar – xəlqilik və demokratizm, humanizm və əqlə hörmət, böyük hərfli İnsan axtarışı! Bütün «Xəmsə»də əsl əmək kultu və əməkçi insana alqış təranəsi vardır. Sonralar ən dahi realistləri düşündürə biləcək şeylər Nizamini də düşündürüb: cəmiyyət ziddiyyətləri, ictimai ədalət problemi, dövlət quruluşu, tragik sevgi, əxlaq mətləbləri. İnsanın həm şəxsi, həm də ictimai səadət sorağında şair bizə hətta ideal cəmiyyət quruluşu təqdim edir! Şah hüzuruna kəfən geyib gedən qocanın, Sultan Səncəri ittiham edən qarının, «Yeddi gözəl»dəki yeddi məhbusun şikayəti, şah zülmündən məmnun qalan iki bayquşun söhbətləri – şairin vətəndaşlıq fəallığı ilə faş etdiyi bütün bu ictimai Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|