Uygulama esaslari

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

749

 

 

)

4

(

)

3

(

)

2

(

)

1

(

DKD

U

DKD

U

DKD

U

DKD

U

RES

RES

RES

RES







 

 

Şekil Y.11 – Koordinasyon, tür II – Gerilim sınırlamalı tip DKD 

 

Y.3.3 Tür III:  

DKD 1 (örneğin atlama aralıkları) sürekli olmayan gerilim/akım özeğrisine sahiptir. 

Bunun dışındaki DKD’ler (örneğin MOV’lar veya bastırıcı diyotlar) ise sürekli gerilim/akım 

özeğrisine sahiptir (Şekil Y.12). Bu türün özelliği, 10/350 μs’lik akım darbesi sırt yarı değer 

süresinin DKD 1’in anahtarlama davranışı sayesinde azaltılmasıdır. Bu sonraki DKD’lerin 

yükünü hafifletir. 

 

)

4

(

)

3

(

)

2

(

)

1

(

DKD

U

DKD

U

DKD

U

DKD

U

RES

RES

RES

RES







 

 

Şekil Y.12 – Koordinasyon, tür III – Gerilim anahtarlamalı tip DKD ve gerilim 

sınırlamalı tip DKD 

 

Y.3.4 Tür IV:  

İki kapılı DKD’ler, seri empedanslar veya süzgeçlerle birbirine bağlı içten kaskat 

DKD’lerden oluşur (Şekil Y.13). Bu iç koordinasyon sayesinde DKD’lerin çıkışına veya 

donanıma en az enerji aktarımı sağlanır. Bu DKD’ler, uygun olduğu taktirde, Tür I, Tür II 

veya Tür III’e uygun olarak sistemdeki diğer DKD’lerle tam olmalıdır. 

 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

750

 

Not: Enerji koordinasyonunun başka uygun önlemlerle sağlanması durumunda (örneğin 

gerilim/akım özeğrilerinin koordinasyonu veya tetiklemeli DKD’lerin kullanılması), seri 

empedanslar veya süzgeçler olmayabilir. 

 

Şekil Y.13 – Koordinasyon, tür IV – Bir eleman içinde birden çok DKD olması 

 

Y.4 “Serbest enerji geçişi” yöntemine göre koordinasyon: 

 Birleşik bir dalga üretecinden elde edilen darbeler, DKD’yi belirlemek ve koordine 

etmek için kullanılabilir. Bu yöntemin ana avantajı, DKD’yi bir kapalı kutu olarak ele alma 

olanağı vermesidir (Şekil Y.14). DKD 1’in girişine uygulanan bir darbe için, çıkıştaki açık 

devre gerilimleri ve kısa devre akımlarının değerleri belirlenir (“serbest enerji geçişi” 

yöntemi). Bu çıkış özeğrileri, 2 

’a eşdeğer olan birleşik dalga zorlamasına dönüştürülür 

(açık devre gerilim 1,2/50 μs ve kısa devre akımı 8/20 μs). DKD’nin iç tasarımı hakkında özel 

bilgiye ihtiyaç duyulmaması bu yöntemin bir avantajıdır. 

Not: Bu yöntem, DKD 2’nin DKD 1’e geri beslemesi olmadığında, iyi sonuçlar verir. 

Bunun anlamı  şudur: DKD 2’nin girişindeki darbe koşulları, yarı etkili (quasi-impressed) 

akım koşulları ile aynıdır. DKD 1 ve DKD 2’nin gerilim/akım özeğrileri çok farklı 

olduğunda, bu durum ortaya çıkar (örneğin bir MOV’la bir atlama aralığının koordinasyonu). 

Koordinasyon yönteminin amacı, DKD 2’nin giriş değerlerinin (örneğin boşalma akımı) 

DKD 1’in çıkış değerleri (örneğin gerilim koruma düzeyi) ile karşılaştırılabilir duruma 

getirmektir. 

Uygun bir koordinasyonda, DKD 1’in çıkışındaki eşdeğer birleşik dalga, hasar 

olmaksızın DKD 2 tarafından soğurulabilen birleşik dalgayı aşmamalıdır. 

DKD 1 çıkışındaki eşdeğer birleşik dalga en kötü durum zorlaması için belirlenmelidir 

(I

max

, U

max

, içinden geçen enerji) 

Not: Koordinasyon yöntemi ile ilgili ek bilgiler IEC 61643-12’de verilmiştir. 

 

 

DKD 1’e ilişkin U

OC

 (çıkış)    DKD 2’ye ilişkin U

OC

 (giriş) 

 

U

OC

 (çıkış) ve I

SC

 (çıkış)’nin eşdeğer birleşik dalgaya dönüştürülmesi: 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

751

U

OC

 (1,2/50 μs dalga biçimi), I

SC

 (8/20 μs darbe biçimi), Z

I

 = 2 



 

Şekil Y.14 – “Serbest enerji geçişi” yöntemine göre koordinasyon 

 

Y.5 Koordinasyonu doğrulama: 

 Enerji koordinasyonu aşağıdakilerle doğrulanmalıdır: 

1) Koordinasyon deneyi: Koordinasyon, ayrı ayrı her bir durum esas alınarak 

gösterilebilir. 

2) Hesaplama: Karmaşık sistemlerde bilgisayar benzetimi gerekirken basit durumlarda 

yaklaşık hesap kullanılır. 

3)  DKD ailelerinin uygulanması: DKD imalatçıları, koordinasyonun sağlandığını 

doğrulamalıdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

752

Ek – Z   

                                                                                                    

DKD korumasının seçimi ve tesisi 

 

Karmaşık elektrik ve elektronik sistemlerdeki hem elektrik ve hem de iletişim devreleri, 

uygun bir DKD korumasının seçimi ve tesisinde göz önüne alınmalıdır. 

 

Z.1 DKD’nin gerilim koruma düzeyine göre seçimi: 

 Korunması gereken donanımın  U

W

 darbe dayanım gerilimi, aşağıdakiler için 

tanımlanmalıdır: 

- IEC 60664-1’e uygun elektrik hatları ve donanım bağlantı uçları, 

- ITU-T K.20 ve K.21’e uygun iletişim hatları ve donanım bağlantı uçları, 

- İmalatçıdan elde edilen bilgilere uygun diğer hatlar ve donanım bağlantı uçları. 

Aşağıdaki koşullar sağlandığında iç sistemler korunmuş olur: 

- İç sistemlere ilişkin U

W

 darbe dayanım geriliminin, DKD’ye ilişkin U

P

 gerilim koruma 

düzeyi ile bağlantı iletkenlerindeki gerilim düşümünü göz önüne almak için gerekli olan bir 

payın (marjın) toplamına eşit veya daha büyük olması, 

- İç sistemlerin DKD girişiyle enerji bakımından koordine edilmesi. 

Not 1:  DKD’ye ilişkin  U

P

 gerilim koruma düzeyi, tanımlanmış bir I

n

 anma akımında 

karşı düşen artık gerilime bağlıdır. DKD içinden geçen daha yüksek ve daha düşük akımlarda, 

DKD bağlantı uçlarındaki gerilimin değeri buna bağlı olarak değişmektedir. 

Not 2: DKD, korunması gereken donanıma bağlandığında, bağlantı iletkenlerindeki ΔU 

endüktif gerilim düşümü DKD’ye ilişkin U

P

 gerilim koruma düzeyine eklenir. Koruma düzeyi 

ve bacaklar/bağlantılardaki iletken elemanda gerilim düşmesi sonucu olarak meydana gelen 

ve DKD çıkışında gerilim olarak tanımlanan etkin koruma düzeyi U

P/f

 nin, DKD tipleri için 

aşağıdaki gibi olması kabul edilebilir (Şekil Z.1): 

Gerilim sınırlamalı tip DKD’ler için 

U

U

U

P

f

P







/

, 

Gerilim anahtarlamalı tip DKD’ler için 

)

,

max(

/

U

U

U

P

f

P





 

Bazı anahtarlamalı tip DKD’lerde, ark gerilimini ΔU’ya eklemek gerekebilir. Bu ark 

gerilimi, birkaç yüz volt olabilir. Birleşik tip DKD’lerde, daha karmaşık formüller gerekebilir. 

DKD kısmi yıldırım akımı geçerken, bağlantı iletkenlerinin uzunluğu 

 0,5 m olması 

durumunda,  ΔU = 1 kV/m veya en az % 20 güvenlik payı kabul edilmelidir. Endüklenen 

darbeler için  ΔU ihmal edilebilir. 

Not 3: U

P

 gerilim koruma düzeyi, DKD ile aynı koşullarda denenen donanıma (aşırı 

gerilim ve aşırı akım dalga biçimi ve enerjilendirilmiş donanım vb.) ilişkin U

W

 darbe dayanım 

gerilimi ile karşılaştırılmalıdır. 

Not 4:  Donanım iç DKD’leri içerebilir ve DKD’lerin özellikleri koordinasyona etki 

edebilir. 

 

 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

753

 

Burada: 

 

I 

Kısmi yıldırım akımı 

U

U

U

P

f

P







/

 

Gerilimli iletken ile kuşaklama barası arasındaki darbe gerilimi 

U

p 

DKD’nin sınırlama gerilimi 

2

1

L

L

U

U

U











 

Kuşaklama iletkenlerindeki endüktif gerilim düşümü 

dt

dH

H

/

,

Manyetik alan şiddeti ve türevi 

 

Not:  U

p/f

  gerilimi ΔU endüktif geriliminden dolayı, DKD’nin U

p

 koruma düzeyinden 

daha yüksektir (U

p

 ve  ΔU’nun en büyük değerlerinin mutlaka aynı anda ortaya çıkması 

gerekli olmasa bile). DKD içinden akan kısmi yıldırım akımı, DKD’den sonraki devrenin 

korunan tarafındaki döngüde ek gerilim endükler. Bu nedenle, bağlanan cihazı tehlikeye 

sokan en büyük gerilim, DKD’nin U

p

 koruma düzeyinden daha yüksek olabilir. 

 

Şekil Z.1 - Gerilimli iletken ile kuşaklama barası arasındaki darbe gerilimi 

 

Z.2  DKD korumasına ilişkin tesisat: 

  DKD  korumasının verimi, sadece DKD’nin uygun olarak seçilmesine bağlı olmayıp, 

doğru şekilde tesis edilmesine de bağlıdır. Göz önüne alınması gereken hususlar aşağıdakileri 

kapsar: 

- DKD’lerin yeri, 

- Bağlantı iletkenleri, 

- Salınımdan dolayı koruma uzaklığı, 

- Endüksiyondan dolayı koruma uzaklığı. 

 

Z.2.1 DKD’nin yeri: 

 DKD’nin yerini, aşağıdaki ölçütler etkilemektedir: 

- Özel hasar kaynağı (örneğin binaya (S1), hatta (S2), binanın yakınında toprağa (S3) 

veya hattın yakınında toprağa (S4) yıldırım düşmesi) 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

754

- Darbe akımını toprağa yöneltmek için en yakın yer (örneğin yapıdaki bir hattın giriş 

noktasına mümkün olduğunca yakın yer). 

Göz önüne alınması gereken ilk ölçüt: Bir DKD gelen hattın giriş noktasına ne kadar 

yakınsa, bu DKD tarafından korunan yapı içindeki donanım miktarı o kadar fazla olur 

(ekonomik olarak avantajlı). Sonra ikinci ölçüt kontrol edilmelidir. Bir DKD korunmakta olan 

donanıma ne kadar yakınsa, bu DKD’nin koruma etkinliği daha fazla olur (teknik olarak 

avantajlı). 

 

Z.2.2 Bağlantı iletkenleri:  

DKD bağlantı iletkenleri, Çizelge 27’de verilen en küçük kesitlere sahip olmalıdır. 

 

Z.2.3 Salınım koruma uzaklığı l

po

: 

 Bir DKD’nin çalışması sırasında, DKD bağlantı uçlarındaki gerilim, U

p/f

 ile sınırlıdır. 

Korunan donanım ile DKD arasındaki uzaklık fazla ise darbelerde salınım olayı oluşur. 

Donanımın bağlantı uçları açık devre ise, bu olaydan dolayı, aşırı gerilim 2U

p/f

’ye kadar 

yükselebilir ve U

p/f

 

 U

w

 olsa bile donanımda arıza meydana gelebilir. 

Salınım koruma uzaklığı  l

po

, korumanın sağlanabildiği (salınım olayı ve kapasitif yük 

göz önüne alındığında) donanım ile DKD arasındaki en büyük uzaklıktır. Bu uzaklık, DKD 

teknolojisine, tesisat kurallarına ve yük kapasitesine bağlıdır. Devrenin uzunluğu 10 m’den 

daha az veya 

2

/

/

w

f

P

U

U



 ise, salınım koruma uzaklığı l

po 

göz önüne alınmayabilir. 

Not:  DKD ile donanım arasındaki en büyük uzaklık 10 m’den daha büyük veya 

2

/

/

w

f

P

U

U



 olduğunda, salınım koruma uzaklığı  aşağıdaki bağıntı kullanılarak tahmin 

edilebilir: 





k

U

U

l

f

P

w

po

/

/





 [m] 

Burada; k = 25 V/m’dir. 

 

Z.2.4 Endüksiyon koruma uzaklığı l

pi

:  

Yapıya veya yapının yakınına yıldırım düşmesi,  korunan donanım ile DKD arasındaki 

devre döngüsünde aşırı gerilim endükleyebilir. Bu aşırı gerilim U

P

’ye eklenerek DKD’nin 

koruma verimliliğini azaltır. Endüklenen aşırı gerilimler, döngünün boyutları ile artar (hat 

güzergahı, devre uzunluğu, PE ile aktif iletkenler arasındaki uzaklık, elektrik ve iletişim 

hatları arasındaki döngü alanı) ve manyetik alan şiddetinin zayıflamasıyla azalır (hacimsel 

ekranlama ve/veya hat ekranlaması). 

Endüksiyon koruma uzaklığı l

pi

, korumanın sağlanabildiği (endüksiyon olayı göz önüne 

alındığında) donanım ile DKD arasındaki en büyük uzaklıktır. 

Yıldırımdan dolayı meydana gelen manyetik alanın çok yüksek olduğu göz önüne 

alınarak, DKD’ler ile donanım arasındaki döngüyü en aza indirmek gerekir. Aksi halde, 

manyetik alan ve endüksiyon etkileri aşağıdaki önlemler alınarak azaltılabilir: 

- Binanın (YKB 1) veya odaların (YKB 2 veya daha yukarı YKB’ler) hacimsel 

ekranlaması, 

- Hat ekranlaması (ekranlı kablolar veya kablo kanalları kullanılması). 

Bu önlemlere uyulması durumunda, endüksiyon koruma uzaklığı  l

pi

 göz önüne 

alınmayabilir. 

Not:  Çok ağır koşullarda (ekranlı olmayan hatların oluşturduğu büyük döngüler ve 

yıldırım akımının endüklediği çok yüksek değerler) endüksiyon koruma uzaklığı l

pi 

aşağıdaki 

bağıntı kullanılarak hesaplanır. 

 





h

U

U

l

f

P

w

pi

/

/





 [m] 

 

 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

755

 

 

 

Burada; 

 

3

2

1

.

.

.

300

S

S

S

K

K

K

h



 

Yapıya yakın boşalmalar için [V/m] 

3

2

1

.

.

.

000

30

S

S

S

K

K

K

h



  Yapıya boşalmalar için (en kötü durum) 

[V/m] 

K

S1

, K

S2

, K

S3 

Madde G.3’te sözü edilen katsayılar 

K

S1 

YKS’den veya YKB 0/1 sınırındaki başka 

ekranlardan dolayı hacimsel ekranlama 

K

S2 

YKB 1/2 veya daha yüksek YKB’lerin 

sınırındaki ekranlardan dolayı hacimsel 

ekranlama 

K

S3 

İç iletken bağlantıların özellikleri 

K

S0 

YKB 0/1’in sınırındaki YKS’den dolayı 

ekranlama etkinliğini göz önüne alan bir 

katsayı 

5

,

0

0

.

06

,

0

w

K

S



 

w [m] kafes genişliğine sahip kafes biçimli 

YKS için 

c

S

K

K



0

 

Kafes biçimli olmayan YKS için (Ek - R) 

 

Z.2.5 DKD’lerin koordinasyonu:  

DKD korumasında ard arda bağlı DKD’ler, IEC 61643-12 veya IEC 61643-22’ye uygun 

olarak enerjiyi koordine etmelidir. DKD imalatçıları, DKD’ler arasındaki enerji 

koordinasyonunun sağlandığına ilişkin yeterli bilgileri vermelidir. 

DKD koordinasyonu ile ilgili bilgiler Ek-Y’de verilmiştir. 

 

Z.2.6  DKD korumasına ilişkin tesisat ile ilgili işlem:  

Bir  DKD koruması aşağıdaki şekilde tesis edilmelidir: 

 

1) Hattın yapıya girişinde (YKB 1’in sınırında, örneğin ana panoda) DKD 1 tesis edilir. 

2)  Korunacak iç sisteme ilişkin U

w

 darbe dayanım gerilimi belirlenir. 

3)  Etkili koruma düzeyinin U

p/f

 

 U

w

 olmasını sağlamak için DKD 1’e ilişkin U

p1

 gerilim 

koruma düzeyi seçilir. 

4)  l

P0/1

 ve l

Pi/1

 koruma düzeyleri için istenenler kontrol edilir (Madde Z.2.3 ve Madde 

Z.2.4). 

 

3) ve 4)’teki koşullar yerine getirildiği taktirde, donanım, DKD 1 tarafından korunmuş 

olur. Aksi taktirde, DKD 2 (DKD 2’lere) ihtiyaç vardır. 

5) Donanıma daha yakın olacak şekilde (YKB 2’nin sınırında, örneğin tali dağıtım panosu 

veya prizde) DKD 2 (Madde Z.1.2) tesis edilir ve DKD 1 girişi ile enerji koordine edilir 

(Madde Z.2.5). 

6)  Etkili koruma düzeyinin U

p/f

 

 U

w

 olmasını sağlamak için DKD 2’ye ilişkin U

p2

 gerilim 

koruma düzeyi seçilir. 

7)  l

P0/2

 ve l

Pi/2

 koruma uzaklıkları için koşullar kontrol edilir (Madde Z.2.3 ve Madde 

Z.2.4). 

 

6) ve 7)’deki koşullar yerine getirildiği taktirde, donanım DKD 1 ve DKD 2 tarafından 

korunmuş olur. Aksi taktirde, donanıma yakın (örneğin SA tesisat noktasında) ek DKD 

3’e (DKD 3’lere) ve DKD 1 ve DKD 2 girişleri ile enerjinin koordine edilmesine ihtiyaç 

vardır (Madde Z.2.5) 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

                                                                                                                                                 

 

 

 

 

756

 

Elektrik Mühendisleri Odası

---

ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI

ELEKTRİK TESİSLERİ GENEL TEKNİK ŞARTNAMESİ

ve

UYGULAMA ESASLARI

1954

1954

TMMOB

ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI

ANKARA

2012

ISBN:978-605-01-0254-3

EMO YAYIN NO:TY/2011/2

TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası

Ihlamur Sokak No:10 Kat:2 Kızılay/Ankara

Tel: [phone] Faks: (312) 417 38 18

E-Posta: [e-mail]    http://www.emo.org.tr 

---

Document Outline

• C-BAŞLIK_20Agustos
• D-ŞARTNAME-25Eylül
• E-EITY_1A
• F-EITY_1B
• G-EITY_2
• H-ENERJİ_Dagıtım_20Agustos
• I-YKY-başlıklı-31-10-2011
• J-YKY-EKLER_BAŞLIKLI-31-10-2011