Utepbergenov Farxad

 

27

 Yuqori paleolitga oid qoyatosh suratlari Sharqiy Afrikadagi Kondor-Oradi 

g’orlaridan topilgan. İlk paleolitga oid meshnat qurollari sham topilgan. Ular 

ichidan eng qadimgisi Kafudan (Uganda)dan chiqqan. 

 

Neolitga wtish sham qitaning turli shududlarida turli davrda rwy berib, eng 

avvalo uning Shimoliy-Sharqiy shududlarida rwy bergan. Neolit inqilobi: 

deshqonchilik va chorvachilikning yuksalishi, asholi sonining oshishi shamda 

yangi rayonlarga kwchib ularni wzlashtirishga olib keladi. Sashroi Kabir qurib 

chwlga aylanishi sham miloddan avv. III ming yillikda rwy beradi. Unda yashagan 

asholi Nil voshasi va sharqiy shududlarga kwchib wtgan. Olimlarning fikricha, 

sashroda shakllangan xalqlardan biri fulbe bwlib, ularning soch turmaklashlari, 

ilonning ramziy belgisi ekanligi, mayidlarni mwmiёlashlari shundan darak beradi. 

 

Temir asriga oid dastlabki topilma Nok miloddan avv. IX asr bilan 

belgilanib, Shimoliy Nigeriyadan topilgan. Shimoliy-Sharqda Afrikadan miloddan 

avv. I ming yillik boshlariga oid yana bir temir madaniyati - Meroe sham topilgan 

(Nil darёsining wrta oqimida). 

 

Bantularning kwchishlari va Kongo darёsi shavzasiga joylashishlari sham 

temir asrida bwlgan. Bu kwchishlar miloddan avv. II ming yillikning boshlariga 

qadar davom etgan va twrt davrga bwlingan. 

 

Madagaskar oroliga malgashlarning kelib joylashishlari miloddan avv. XVI 

asrdan X asrga qadar davom etib Janubiy-Sharqiy Osiё va Polineziya orollaridan 

bwlganligi eshtimol. 

 

Shimoliy Afrikada VII-XI asrlarda arablar va nilotlar kwchishlari rwy 

bergan. 

 

Dastlabki davlatlar Aksum (II-III asrlar) Mali, Songai va boshqalar bwlgan. 

 

Afrikaning ovchi va terimchi qabilalari. Bushmenlar, ularda wz atamalari 

bwlmasdan adabiёtda «butazor odamlari» deb nom olganlar. Gottentotlar ularni 

«saan» deb atashadi. Bushmenlar: xeykum, auen, kung gurushlariga bwlinib, 

ularning soni 50 m. kishidir. 

 

Ov ularda erkaklar ishi shisoblanadi. Ovning asosan quvlab ov qilish usuli 

qwllaniladi. Qurg’oq chwlda ular shayvonni 30-40 km.ga qadar dam olmasdan 

taqib qiladilar. Wg’il bolalar 7-8 ёshidan mustaqil ovga chiqadi. Asosiy ov 

shayvonlari antilopalar. Ovning pistirma usuli sham qwllaniladi. Qushlar tuzoq 

bilan ov qilinadi. Ov qurollari wq-ёydan iborat. Ov mashsuli butun jamoaniki 

shisoblanadi. Shayvonning terisiga, oshqozoni, paylariga ishlov berib undan 

xwjalikda foydalanishadi. Suyaklardan qirg’ich, igna va boshqa anjomlar 

yasashadi.  

 

Aёllar terib-termachilash bilan shug’ullanib 80% oziqni taminlashadi. 

Bushmenlar terib-termachilash mashsulotlarini qwshni bantu xalqlari bilan maisga 

(makka doni) almashadilar. 

 

Ulardagi eng og’ir muammo suv shisoblanadi. Ovlangan antilopalar qonini, 

oshqozonidagi suyuqlikka aralashtirib ichishadi, elinidagi qolgan sutini sog’ib 

olishadi. Ёvvoyi «tsama» qovuni qurg’oqchilik paytida 80% suv wrnini bosadi. 

Pigmeylar xwjaligi. 

---

 

28

 Wtmishda pigmeylar katta shududlarida qitaning markazida savannada 

yashaganlar. «Pigme» - yunoncha tirsak, ёki  bilak manosidagi atama Gomerning 

«İliada» dostonida yarim fantastik past bwyli kishilarga nisbatan aytilgan. 

Miloddan avvalgi III ming yillikda firavnlar saroyida past bwyli wyinchilar 

bwlganligi shaqida dastlabki tarixiy malumotlar mavjud. Pigmeylar yuz ming 

kishidan iborat. 

 

Asosiy mashg’ulotlari ovchilik va terimchilik. Lekin taomlarining 70% ni 

termachilik mashsulotlari tashkil etadi. Pigmeylar baliq ovlashni sham 

wrganishgan. 

 Ular 

ёlg’onni, ёsh bolalarga nisbatan shafqatsiz bwlishni qoralaydilar. Eng 

katta gunosh yaralangan ov shayvonini tashlab ketish, zaruratsiz ov qilishdir. Eng 

katta jazo erkaklarni ovdan chetlatish shisoblanadi. 

 

Afrikaning chorvachilik asholisi. Chorvador asholi soni 7,5 mln. kishi (60 

yy.). Ular fulbe, tuareg, arablar, somali, danakil, bakkara, masai, nuer va 

shokazolar. Ular asosan yirik shoxli mol saqlaydilar. 

 

Kwchmanchi chorvachilik. Tuareglarning katta qismi, tedda, bedja, 

bakkara, dinka, nuer va boshqalar. Kwchishlar mavsumiy bwlib, gallalar Efiopiya, 

Somali, Kenniyada; fulbelar Nigeriyadan Beninga kwchib mol boqadilar. 

Deshqonchilik xwjaligi. 

Afrikaning asosiy asholisi deshqonchilik bilan shug’ullanadi. Afrika 

kwpgina qishloq xwjalik ekinlari vatani bwlsada Osiёdan banan, taro, anor, 

shakarqamish, piёz wtgan. XVII asrda portugaliyaliklar manioka, batat, ananas, 

makkani, XVII asrdan araxis, avokado, qovun daraxti, keyinchalik kakao, tamaki, 

tomat, Shindistondan mango keltirilgan. 

 

Motiga deshqonchiligi. Xausalarda, savannaning qurg’oqchil erlarida, 

G’arbiy Afrikada keng tarqalgan. 

Plug (omoch) deshqonchiligi. 

 Ananaviy Shimoliy-Sharqiy Afrikada keng tarqalgan. Sudan, Efiopiyada 

misrcha omoch keng tarqalgan bwlsada, xabashlar wzlarining omochlari-

marishani yaratganlar.  

 

Afrika xalqlarining moddiy madaniyatlari. Shunarmandchilik. Temir ishlab 

chiqarish asosan Sharqiy Afrika shozirgi Zambiyada bwlgan. Jezdan quymalar 

qilish markazlari İfo va Beninda (Nigeriya) edi. İnglizlar 1897 yil Beninni bosib 

olganda 200 ta jez bareleflarni olib ketganlar va ular Britaniya muzeyida 

saqlanmoqda. 

 

Twqimachilik - asosan deshqonchilik xwjaligidagi asholida rivojlangan 

bwlib G’arbiy Sudan savannasida paxta qadimdan asosiy ashё bwlgan. Eng moshir 

twqimachilar - xausalar oq xoshiyali qizil, kwk xoshiyali, qora, shavorang qora 

bilan matolarini faqat wz shududiga emas butun Shimoliy Afrikaga etkazib 

bergan. Twqimachilik markazi - Kano shashri edi.  

 

Afrika asholisi shuningdek, ёg’och wymakorligi (bambara, dogon, sinfo, 

ashanti) savat twqish, kulolchilik, terichilikda moshir ustalar bwlishgan. 

Uy-joylar. 

---