The scientific and pedagogical

59 
 
Y.N.Əliyeva 
  
( )
( )
( )
( )
( )
⎟
⎟
⎟
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎜
⎜
⎜
⎝
⎛
+
=
∫
∫
dT
T
N
T
N
dT
T
N
T
N
C
C
m
m
T
T
0
2
0
1
3
3
 
 
( )
( )
( )
3
2
1
,
,
C
C
C
– üç ssenari üçün  
C sabitinin qiymətləridir. 
   Müzakirələrin sonrakı gedişi məqalənin birinci hissəsində yazılan fikirlərin 
ardıcıllığını  təkrar edir. (24) sisteminin tənlikləri (6)...(8 ) bərabərsizliklərinə analoyi 
olan bərabərsizliklərə çevrilir. Sonra məqsəd funksionalı (9 )  və ya  (10) funksionalına 
analoji olur.  
     Əvvəl yazılanlara analoji  olaraq, aşağı optimallaşdırma səviyyəsində    z
1
  və ya z
2
 
optimal düyün nöqtələrinin seçimi barədə məsələ aydınlaşdırılır (şəkil1). 
     İstənilən düyün nöqtəsinin seçilməsi birinci səviyyədə alınan həll sayının ikiyə qədər 
azalmasını  təmin edir, bu da optimallaşdırma məsələsinin tam həlli üçün əhəmiyyətli 
müəyyənliyi təmin edir. 
     Qeyd  edək ki, təklif edilən çoxsəviyyəli optimallaşdırma üsulunda xətti 
proqramlaşdırma məsələsində bərabərsizliklərin alınması iki üsulla həyata keçirilə bilər: 
-
 
məhdudlaşdırma (2) şərtinin əsasında; 
-
 
ekoloji sistemlərdə biomüxtəlifliyin baxılan optimallaşdrıma misalında yerinə 
yetirildiyi kimi yuxarı səviyyəli optimallaşdırma məsələsinin həllinin əsasında. 
 
Nəticələr 
   Yeni  çoxsəviyyəli oprimallaşdırma üsulu təklif edilmişdir, burada yuxarı 
optimallaşdırma mərhələsində  şərti variasiya oprimallaşdırılması  məsələsi, aşağı 
mərhələdə isə proqramlaşdırma məsələsi həll edilir, bu da optimal həll yollarının 
miqdarının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına imkan yaradlr. 
      Təklif edilən çoxsəviyyəli optimallaşdırma üsulunun əsasında ekoloji sistemlərdə 
növ müxtəlifliyinin  qiymətləndirmə üsulu formalaşdırılmiş və həll edilmişdir. 
      Göstərilmişdir ki, xətti proqramlaşdırma üsulu ilə  aşağı  səviyyəli optimallaşdırma 
məsələsinin həllində istifadə edilən bərabərsizliklər həm yuxarı  səviyyəli 
optimallaşdırmanın məhdudlaşma  şərtinin  əsasında, həm də yuxarı  səviyyəli 
optimallaşdırma məsələsinin həllinin əsasında  formalaşdırıla bilər. 
                                   
 
 
Ədəbiyyat 
 
1.
 
Goerizel B.Stucture of Intelligence http://www.georizel/org/books/intel/chaptel_-
two.html 
2.
 
Choudharu R., Papalambroz P/Y., Malkavi A.M.Simulation-based design bu 
bierchical optimization.  Proccedinds of ninth International IBPSA Conference. 
Montreal, Canada. Avgust 15-18, 2005 
3.
 
Дулепов  В.И.,  Лескова  О.А.,  Майоров  И.С.  Системная  экология.  Сайт 
цифровых учебно – методических материалов ВГУЭС//abc.vvsu.ru/page0032 
http://abc.vvsu.ru/Books/sistemnaya_ekologiya_up/default.asp 
 
 
 

---

60 
 
Y.N.Əliyeva 
  
THE NEW METHOD FOR MULTI-LEVEL OPTIMIZATION. 
APPLICATION FOR INFORMATION ASSESSMENT OF DYNAMICS OF 
DYNAMICS OF DIVERSITY OF ECOLOGICAL SYSTEMS 
 
Alieva Y.N 
Summary 
 
 
The new method optimization is suggested. The method provides for two levels of 
optimization. In the first level of optimization the conditional variation optimization 
task to be solved, and in the second level, the task of to be solved, and in the second 
level the task of linear programming to be solved, which make it possible lo decrease 
the number of optimal solutions obtained in the first level as fare as two ones. 
                                                           
Аннотация 
 
 
Предложен  новый  многоуровневой  метод  оптимизации,  где  в  верхней 
ступени оптимизации решается задача условной вариационной оптимизации, а в 
нижней  ступени  решается  задача  линейного  программирования,  что  позволяет 
существенно уменьшить количество оптимальных решений полученных в первой 
ступени. 
 
 
 
 
 

---

 
61
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY 
 
2016 - № 45
 
 
FOND BAZARLARINDA İSTIFADƏ OLUNAN MALİYYƏ  
ALƏTLƏRİNİN MAHİYYƏTİ, FUNKSIYASI VƏ QURULUŞU 
 
M.İ.Əlləzov  
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 
Bakı, H.Cavid. 115 
e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: birja, maliyyə bazarı, səhm, istiqraz, opsiyon, investisiya 
Key words: the stock market, financial markets, stocks, bonds, options, investment 
Ключевые слова: фондовый рынок, финансовые рынки, акции, облигации, опционы, инвестиции 
 
Bazar - tərkibində bir tərəfdən əmtəə və xidmətlər bazarı, digər tərəfdən isə resurslar 
bazarını birləşdirən mürəkkəb çoxfunksiyalı anlayışdır. Bu bazarların qarşılıqlı  təsiri 
kredit xassəlidir və sistemin əsas hissəsi olan dövtətin iqtisadi mexanizmini 
müəyyənləşdirir. Bazar iqtisadi maliyyə vəsaitlərinin istifadəsində potensial imkanlar tələb 
edir ki, bunun da mənbəyi maliyyə bazarıdır. Maliyyə bazarı - daim hərəkətdə olan bütün 
pul ehtiyyatlarının yekunudur. Maliyyə bazarının quruluşu haqqında tam həmrəylik 
yoxdur. Bəzilərinin fikrincə, maliyyə bazarı qarşılıqlı  əlaqədə olan 3 bazardan ibarətdir: 
qisamüddətli ödəmə vasitəsi funksiyasını yerinə yetirən nəğd pullar bazarı, ssuda kapitalı 
bazarı, Fond bazarları. Digərlərinin fikrincə isə maliyyə bazarının tərkibinə yuxarıda 
sadalanan ssuda kapitalı bazarı, Fond bazarları və valyuta bazarları daxildir. (1) 
Fond bazarları - maliyyə bazarının  əsas hissəsidir, alqı-satqısını  təmin etmək üçün 
fəaliyyət göstərir. Fond bazarları kapital formasından istehsal formasına keçməsinə kömək 
edir.  О, bank-kredit sistemini tamamlayır və onunla qarşılıqlı  əlaqədə  fəaliyyət göstərir. 
Ümumi  şəkildə Fond bazarlarını  iştirakçıların qiymətli kağızlar buraxılışı  və  tədavül 
zamanı yaranan iqtisadi münasibətlərin əsası kimi qiymətləndirmək olar. Bütün qiymətli 
kağızların pul kapitalından törəmədiyini nəzərə alaraq Fond bazarlarını bütövlükdə 
maliyyə bazarına aid etmək düzgün olmazdı. О halda ki, Fond bazarları kapitala olduğu 
kimi pula əsaslanır, fond bazar adlanır, məhz bu keyfiyyətdə  о maliyyə bazarının  əsas 
tərkib hissəsi kimi çıxış edir. (1) 
Müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin cəlb edilməsi zamanı bazardakı vasitəçilər bu 
prosesi sürətləndirirlər. Lakin bəzən vasitəçilərə müraciət kapitalın cəlb olunması ilə bağlı 
xərcləri artırır.  Əgər borc alanın borc verənə birbaşa müraciəti imkanı varsa bu, cəlb 
olunan resursların dəyərini aşağı salır. Buna maliyyə bazarının sekyuritizasiyası  şərait 
yaradır. Bu zaman azlikvidli aktivlər qiymətli kağızlara transformasiya olunur. Qiymətli 
kağızlar maliyyə vəsaitlərinin ucuz və tez cəlb olunmasını təmin edir. 
Fond bazarlarının iqtisadiyyatdakı rolu bir sıra faktorlarla bağlıdır: 
1.
 
Dediyimiz kimi bu bazar cəlb olunan resursların ucuz başa gəlməsinə şərait yaradır. 
2.
 
Qiymətli kağızlar dövr etməyən aktivlərin dövr edən maliyyə aktivlərinə 
transformasiyası imkanını təmin edir. 
3.
 
Qiymətli kağızlar maliyyə  vəsaitlərinin yerləşdirilməsində investorların rahatlığını 
təmin edir. (2) 
    Müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin investorlardan emitentlərə çatdırılması zamanı 
Fond bazarları müəyyən vəzifələr daşıyır. Bu vəzifələrə aşağıdakılar aiddir:  

---