33
müəssisələrində material təchizatı sahəsində böyük problemlər yaratmışdır. Bu
sə bəbdən də fəaliyyətdə olan müəssisələrdə istehsalın ahəngdarlığını təmin et-
mək məqsədilə anbar xammal və material ehtiyat larının yaradılmasına
xüsusi
diq qət yetirilir. Sənaye müəssisələrində cari, mövsümi və sığorta material ehti-
yatları yaradılır. Cari ehtiyatlar material göndərmə intervalı (gün hesabı ilə)
pozulan hallarda istehsalı təmin etmək üçün nəzərdə tutulur. Mövsümi ehtiyatlar
texnoloji xüsusiyyətlərinə görə müəyyən mövsümlərdə istehsal edilən xammal
və materiallar tədarükü tələb olunan (məsələn, pambıq, meyvə, tərəvəz, üzüm
və s. xammalı) material növləri üzrə yaradılır.
Sığorta ehtiyatı gözlənilməyən fövqəladə hallarla (müharibə, su daş qını, zəl-
zələ, dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin pozulması və i.a.) əlaqədar
olaraq xammal
və materialların alınması və daşınmasının qeyri-müm kün lüyü şəraitində isteh-
sa lın ahəngdarlığını təmin etmək məqsədilə yaradılır.
İstehsalın ahəngdarlığının təmin edilməsində cari ehtiyatlar həlledici rol oy-
na yır. Bu və ya digər xammal, material növü üzrə cari ehtiyatın miqdarı material
göndərmə intervalının gün hesabı ilə miqdarını orta hesabla bir iş gününə ma te-
rial sərfi miqdarına vurmaqla təyin edilir.
Təhlil zamanı ən mühüm, həm də tədarükü çətin olan,
xüsusilə də uzaq xari-
ci ölkələrdən alınan material növləri üzrə faktiki ehtiyatın (qalığın) normativə
uyğun olması təyin edilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən hesabla ma-
lar dan aydın görmək olar.
Cədvəl 9
Material resursları üzrə ehtiyatların vəziyyətinin təhlili
Materialın
adı
Orta
sutkalıq
məsrəf
, ton
Faktiki
ehtiyat
Ehtiyat
norması
, gün
Maksimal
norma
-
dan
kənarlaşma
+,–
miqdarı
, ton
gün
plan
fakti
ki günlə
miqdarı
A
1
2
3
4
5
6
7
“A” material
120
840
7
10
8
-3
-360
“B”
material
80
880
11
16
12
-5
-400
“V” material
100
1400
14
12
10
+2
+200
və i.a.
Təhlil zamanı xammal və materialların göndərilməsinin, az, yaxud aşa ğı
key fi y yətdə göndərilməsinin, göndərmə qrafi klərinin pozulmasının, ma teriallar
üçün qiymətlərin dəyişilməsinin (infl yasiya ilə əlaqədar olaraq qiy mətlər art dıq-
ca az material göndərilə bilər), material ehtiyatı çatışmadığına görə resep tu rada
nə zər də tutulan bir materialın başqası ilə əvəz
edil mə sinin, göndərmə qra fi k-
lərinin pozul masının və d. obyektiv və subyektiv amil lərin məhsul bura xı lı şının
həcminə təsiri təyin edilir.
34
§12. Material ehtiyatlarının istifadəsinin təhlili
Xammal və material qıtlığı daim artan, satış qiymətləri bahalaşan, ha belə
on ların tədarükü çətinləşən indiki şəraitdə mövcud material resurs larından isti-
fa dənin effektliyinin yüksəldilməsi idarəetmənin ümdə vəzifə lərindən biridir.
Bu
nun üçün material məsrəfl ərini və material resurslarından istifadənin
effektliyini xarak terizə edən
göstəricilər sistemini, onların forma laşması üsul-
larını bilmək lazımdır. Qüvvədə olan təlimat və metodikalarda, iqtisadi ədəbiy-
yatlarda planlaşdırma və təhlil işlərində material resurs la rından istifadəni xarak-
terizə edən ümumiləşdirici və hissəvi göstəricilərin tətbiqi məsləhət görülür.
Material resurslarından istifadəni xarakterizə edən ümumiləşdirici göstərici-
lə rə:
məhsulun materialtutumu, materialverimi, məhsulun maya dəyərində ma-
te rial məsrəfl ərinin xüsusi çəkisi, materiallardan istifadə əmsalı və istehsalın
həc mi nin və material məsrəfl ərinin artım templərinin nisbəti əmsalları daxildir.
Məhsulun (işin, xidmətin) materialtutumu material məsrəfl əri məbləğinin
mü qabilində hazırlanan məhsulun (işin, xidmətin) bir manatına
nə qədər mate-
rial məsrəfl əri tələb olunduğunu (plan), yaxud faktiki nə qədər material məsrə fi -
nə yol verildiyini xarakterizə edir.
Materialverimi hazır məhsulun (işin, xidmətin) dəyərini ona aid material
məs rəfl əri məbləğinə bölməklə hesablanır. Bu göstərici istehlak olunan material-
ların verimini, yəni istehlak olunan material resurslarının (xammal, material,
ya na caq, elektrik enerjisi, komplektləşdirici məmulatlar və i.a.) hər manatına
dü şən istehsalın (məhsul, iş, xidmət) miqdarını xarakterizə edir.
Məhsulun maya dəyərində material məsrəfl ərinin
xüsusi çəkisi material
məs rəfl əri məbləğinin məhsulun (işin, xidmətin) tam maya dəyərinə nisbəti kimi
he sablanır (faizlə). Bu göstəricinin dinamikası məhsulun (işin, xidmətin) mate-
rial tutumunun dəyişilməsini xarakterizə edir.
Materiallardan istifadə əmsalı faktiki material məsrəfl ərini məhsul buraxılı şı-
nın faktiki həcmi və faktiki çeşidlərinə görə plan kalkulyasiyalarında verilən ma-
terial resursları sərfi miqdarına istinad etməklə təyin edilən he sab lama mate rial
məsrəfl əri həcminə bölməklə müəyyən edilir. O, istehsal proseslərində ma te -
riallardan nə dərəcədə qənaətlə istifadə edildiyini,
yaxud bədxərcliyə yol veril-
diyini, başqa sözlə desək, məsrəf normalarına riayət edildiyini xarakterizə edir.
İstehsalın həcminin və material məsrəfl ərinin artım templərinin nisbəti əm-
salı ümum, yaxud əmtəəlik məhsul istehsalı indeksinin material məs rəfl əri
indek sinə nisbəti kimi təyin edilir. Bu göstərici materialveriminin dinami kasını
nisbi ifadədə xarakterizə edir. Bununla yanaşı, materialveriminin artımına təsir
göstərən amilləri açıqlayır.
Planlaşdırma və təhlil işlərində ümumiləşdirici göstəricilərdən istifadə ma te-
rial resurslarından istehsal prosesində istifadənin effektivliyi səviyyəsi və onun