TəRTİBÇİDƏN

dətli, bacarıqlı qüvvələri ilə  Gəncəni tuta bilmədiyi halda, rus qoşunlarının nə 
gücü var ki, Gəncə qalasını tuta”. Rus qoşunları Gəncə xanlığının ərazisinə çatar-
çatmaz Cavad xan onların qarşısını almaq üçün bir az qoşun göndərdi. Qumlu 
Qobunun yaxınlığında hər iki tərəfin qoşunları bir-birinə rast gəlib vuruşa 
başladılar. Cavad xan bir az gerilədikdən sonra davam gətirə bilməyib qaçdı. 
Gəncənin Ərk qalasına çəkilib, özünü mühafizə və müdafiə etməklə məşğul oldu. 
Rus qoşunu şəhərə girib, qalanı dörd tərəfdən möhkəm mühasirəyə aldı və Cavad 
xanın bütün çıxış yollarını bağladı. Onların azuqəsi ancaq top və tüfəng 
gülləsinin tüstüsü idi. Cavad xan və qala əhli bir aylıq mühasirədə böyük əziyyət 
çəkdi. Bu müddətdə sərdar qalanı zəbt etməyə hazırlaşdı. Sərdarın əmrilə orucluq 
bayramının axşamı rusların qalib qoşunları dörd tərəfdən qalanın üzərinə hücuma 
başladı. Qalanın hər iki tərəfindən Cavad xanın qoşununun üstünə gülləni yağış 
kimi tökdülər. 
Cavad xan isə düşməninə  ağır zərbələr vuraraq özünü qəhrəmancasına 
müdafiə edirdi. Şiddətli vuruşma  əsnasında rus zabitlərindən biri olan mayor 
Lisanoviçin gülləsi Cavad xanı  həyət divarından kəlləmayallaq yerə endirdi. 
Beləliklə, rus əsgərləri qalanı  zəbt etdilər.  Əsgərlər hər tərəfdən qalaya daxil 
olub, onların Orucluq bayramını Qurban bayramına çevirdilər və işıqlı günlərini 
qaranlıq gecəyə döndərdilər. Sərdar camaatı qırmağa əmr verdi. 
Üç saat qılınclar başlara endi və canalan nizələr ürəklərə sancıldı, rus 
əsgərləri arası  kəsilməyən qırğından  əl çəkmirdilər. Üç saatdan sonra sərdar 
qırğının dayandırılması və əsirlərin onun yanına gətirilməsi əmrini verdi. 
Sərdarın  əmri və hökmü ilə qalada yaşayanların arvad-uşaqlarını qalanın 
içində saxladılar, Cavad xanın ailəsi və qohumlarını Cümə  məscidində 
yerləşdirdilər. Bunların hamısının üzərində gözətçi qoydular. 
Sonra knyaz Sisianov vilayətin işlərini və nizam-intizamını müəyyən bir 
qaydaya saldı. Orada komendant təyin edib, divanxanalar açdı  və  Gəncəni 
hörmətlə məlaikə Yelizavetpol adı ilə adlandırdı. Bəzi yaxşı göstərişlər verdi və 
şəraitə müvafiq qanunlar qoydu. Cənab knyaz Sisianov Gəncə  işlərini nizama 
saldı, vilayət  əhlini aram etməyə müvəffəq oldu. Sonra oradan qayıdıb 
Gürcüstana gəldi. 
 
  
 53

---

GƏNCƏ UĞRUNDA MÜHARİBƏ VƏ 
 ONUN ZƏBTİ 
 
Cavad xanın qətli barəsində türk (Azərbaycan) dillərində çoxlu şeirlər və 
beytlər deyilmişdir. Bunlardan bir hissəsini biz burada qeyd edirik ki, oxucular 
Gəncə əhlinin nə kimi vəziyyətlərdən sonra tabe olduğunu bilsinlər. 
 
N ə z m (türkcə): 
 
Səmtində öldürən çoxdur.  
Gələnə heç sözüm yoxdur.  
Müxənnəs var isə qaldır,  
Yüz min rus gəlsə vur öldür.  
Cavad xan bu nə olacaq  
Dildən dilə söylənəcək.  
Cavad xan bir xan olacaq,  
Aləmdə dastan olacaq... 
 
 
 
QALANIN (GƏNCƏNİN) ALINMASI  
OSMANLICA BELƏ TƏSVİR OLUNUR 
 
Sərəsgərdir Əmin paşa  
Hökmün keçər dağa-daşa...  
Həp əsir olduq gavur elində.  
Döyüşə çıxdı çərxçi,  
Kimi seyid, kimi hacı, 
 Mollalar sizə duaçı,  
Həp əsir olduq gavur elində... 
 
  
 54

---

KNYAZ SİSİANOVUN İRƏVAN ÜZƏRİNƏ 
HÜCUMU, QIZILBAŞ QOŞUNU İLƏ ONUN 
MÜHARİBƏSİ, MÜVƏFFƏQİYYƏTSİZLİYİ VƏ 
GERİ QAYITMASI 
 
Knyaz Sisianov Gəncədən Tiflisə qayıtdıqdan sonra haman ilin qışını burada 
keçirdi, qoşunu yenidən toplayıb səfərə hazırlaşdı. 
Sərdar bir neçə  dəfə  İrəvan hakimi cənab Məhəmməd xandan məktub və 
ərizələr almışdı. Yazdığı  məktub və  ərizələrdə  Məhəmməd xan sərdar  İrəvana 
gələn kimi qalanın açarını ona verməyi, özünün də ona tabe olacağını vəd edirdi. 
Naxçıvan hakimi o zaman İrəvanda idi. Məhəmməd xanın müstəqil bir hakim 
olmağına baxmayaraq, işin gedişi xatirəsinə mühüm işləri idarə etmək məsələsi, 
bir yeri və ya işi  ələ almaqda və ya ayrı-ayrı  məsələlərin daha geniş surətdə 
həllində Kəlbəli xandan istifadə edib, onunla əlaqə saxlayardı və onun məsləhət 
və  məşvərətilə  iş görərdi. Kəlbəli xan da öz növbəsində knyaza ərizə yazıb 
özünün sərdara olan sədaqətini və ona qulluq etməyə hazır olduğunu izhar 
edərdi. 
Knyaz Sisianov bahar fəslində 1219 (1804)-cu ildə qələbə ilə şöhrət tapmış 
qoşunu və  rəşadətli sərkərdələrilə  İrəvana yollandı. Yerlərini dəyişə-dəyişə 
Üçkilsənin  ətrafında təntənə ilə çadırlar qurdu. Knyaz Sisianovun igidliyi və 
təntənəsi bütün Qızılbaş vilayətlərini, onun ətrafını bürümüşdü. Sərdar Sisianova 
işpextur
1*
 da deyirdilər. 
Cənabi-naibüssəltənə Abbas Mirzənin kiçik yaşda olmasına baxmayaraq, 
böyük sərdarlarda olan ixtiyara malik idi. 
Abbas Mirzə  (İran tərəfindən) yüz yetmiş minlik qoşunla işpexturla 
müharibəyə girişdi. Ruslarla qızılbaşlar arasında bu günə kimi misli görünməmiş 
şiddətli vuruşmalar oldu. Amma heç kəs hələ belə bir müharibə görməmişdi. 
 
N ə z m (sətri tərcümə): 
 
Hər tərəfdə qoşun sıraya düzülmüşdü,  
Çöldə əcəl də öz çadırını qurmuşdu.  
Hər iki tərəf bir-birilə əlbəyaxa olub,  
Müharibəni qızışdırırdı... 
 
 
 
                                                 
*
 
1
 
Bu söz inspektor sözünün təhrif edilmiş fornıasıdır. 
 
 
 55

---

Hər iki tərəf vuruşmada çox böyük səy göstərdi. Acıqlı bal arısı kimi bir-
birinə qarışmışdılar. Nizə və iti qılıncların ucları ilə bir-birinin baş və sinələrini 
yarırddar. 
 
N ə z m (şətri tərcümə): 
 
Hər tərəfdə o qədər insan cəsədi vardı ki,  
Qoşun müharibə etmək üçün yol tapmırdı.  
Yerin üstü kişilərin qanı ilə damğalandı... 
 
Bu, qızılbaşlarla ruslar arasında birinci müharibə idi. İranlılarla ruslar bu 
vaxta kimi müharibə etməmişdilər. Ona görə də ruslardan gözləri qorxmamışdı. 
Bu vuruşda iranlılarla ruslar qızğm surətdə əlbəyaxa oldular. Vuruşanlarm çoxu 
görkəmli xanlardan və igidlikdə ad qazanmış cavanlardan ibarət idi. 
Qızılbaşlar atlarmı çaparaq, döyüş meydanma, rus əsgərlərinin içərisinə 
girirdilər. Ruslardan bir çoxunun başını qılıncla vurub, yenə igidliklə meydandan 
salamat çıxırdılar. 
Döyüş günü sərdar qoşununu üç dəstəyə bölmüşdü. Qızılbaşların ruslara olan 
qəzəbli hücumu həddini aşırdı. Dava meydanında vuruşanların bir-birinə 
qarışmasından, toz-torpağın çoxluğundan, top-tüfəngin tüstüsündən işıqlı dünya 
elə zülmətə çevrilmişdi ki, rus qoşunları bir-birlərini görmür, zənn edirdilər ki, 
axırıncı alay məğlub olub. Cənab sərdar özü də qoşunların arasında şir və pələng 
kimi hər tərəfə dolanıb, onların vuruşmalarını izləyirdi. Tüstü çəkilərkən, ruslar 
bir-birinə baxıb gördülər ki, hamı sağ-salamatdır. Ölənlərin hamısı isə 
qızılbaşlardan idi. 
Vuruşmanın nəticəsində çöldə olan yaşıllıqlar al-qana boyanmışdı. Bu 
davada qızılbaşlar davam gətirməyib qaçdüar. Qorxu və vahimədən  İrəvan 
şəhərinə yaxın gələ bilməyib, şəhərin yuxan tərəfındən keçərək, etibarlı bir yerə 
gəlib çatdılar. 
Knyaz Sisianov burada dayanıb özü də, qoşunu da istirahət etdi. İki gündən 
sonra yenə qoşunu və toplarını götürüb onların ardınca getdi. Axşamçağı qızılbaş 
qoşununa çatdı. Qızübaşlar rusların qabağını almağa çox çalışdılar ki, düşməni 
qoymayalar öz ordularına tərəf gəlsin. Öz qoşun və toplarını yolun hər iki 
tərəfinə düzdülər. Yenə  də böyük vuruşmalar başlandı. Bir gün əvvəlki vuruş 
bunun yanında oyuncaq idi. Amma qızılbaşlar yenə də məğlub oldular, çadır və 
hərbi  
 
 
 
 
 56

---