T a n I t I m t a h L i L e L e ş t I r I d e r g I s I y önetim y eri Gazi m ustafa Kemal Bulvarı, 133 06570 Maltepe / ankara t elefonlar Santral: 312) 232 22 57-231 23 48 Yazı

uzun  süreni  A zerb ay can ’da  B abekin  liderliğinde 

yürütülen ve Arap-İslam devletlerinin temellerini sarsan 

Hurremiler  harekatıydı.  (816/17-837/38  yılları).  Bu 

harekatın  üzerine  gönderilen  en  güçlü  ordular,  bir 

birinin  peşi  sıra  mağlup  edilm işti.  M utasım   halife 

olduktan  sonra  bu  işe  noktayı  koyma  görevini  Türk 

ordu komutanlarından Afşine havale etti.15  O ise 837 

yılında H urrem iler’in  merkezi  olan  Bezz kalesini ele 

geçirmekle bu harekatın sonunu getirdi. Bu zafer Afşini 

ve onun komutanlık ettiği Türk  askerlerini, hilafetin 

en muteber gücüne çevirdi.

T üm   bunlarla  b irlik te,  M utasım   dönem inde 

Hilafetin  siyasi  yaşam ında  vuku  bulmuş  iki  mühim 

m eseleye  de  dokunm ak  istiyoruz.  Bunlardan  biri, 

halifenin uygulamaya koyduğu yeniliklerden  rahatsız 

olan  çevrelerin  en  sonunda  p atlam asıd ır.  O nlar 

genellikle  Fars  kökenli  M evalilerdi  ve  zam anında 

M emun’un hilafeti döneminde sahip oldukları yüksek 

mevki  ve makamlarını  kaybetmiştiler, bunu  sebebini 

ise  h a life   M u tasım   ve  a risto k ra siy e   T ü rk le rin  

katılmasında görüyorlardı. Şimdi de onlar rövanş almak 

için M emun’un oğlu Abbasın etrafında birleşmiştiler. 

Hatta bu amaçla halifeye karşı suikast bile planlıyorlardı. 

Fakat suikast girişimi ile  ilgili  planı Türk kumandanı 

Aşnas  su  yüzüne  çıkardı16  ve  bu  planın  katılımcıları 

halifenin  emri  ile Türkler  tarafından  mahvedildiler.

Rahatsızlığa neden olan ikinci konu ise, Türklerin 

çoğalan  nüfuzundan  halifen in   kendisinin  endişe 

duymasıydı. Gerçi halife Mutasım döneminde bu süreç 

çok  gizli  şekilde  yürütülüyordu  ve  ilişkilerde  resmi 

açıdan bir anormallik bulunmuyordu. En azından halife 

M ü te v e k k il’in  (8 4 7 -8 6 1 )  ö lü m ü n e  k ad ar  böyle 

süregeldi.  Lâkin  ondan  sonra  ilişkiler  birden  bire 

tamamen  ters  istikamette  gelişti  ve  Samarra  dönemi 

(836-892) için Türklerin isyan ve suikastleri Abbasiler 

hilafetinin  siyasi  yaşam ının,  en  belirgin  özelliğine 

dönüştü.17

A slında  ih tila fla rın   yü zey e  çık m asın ın   ilk 

göstergesi, halife Mutasımla Afşin arasında gerçekleşen 

olay sayılabilir. Fakat bu konuda ağırlıklı olarak kişisel 

m otifler sözkonusu  olduğundan, bu  hadiseyi  Halife- 

Türkler ilişkileri çerçevesinde değerlendirmek pek de 

doğru  o lm az.  L âk in   şu  an d a  b ir  g erçe k   ki,  Z. 

Bünyadovun ifadesi ile söyleyecek olursak:  “Halifeden 

sonra ikinci şahsiyet konumunda olan Afşin 839 yılında 

hilafet ordusunun kumandanı görevinden uzaklaştırıldı 

ve  840 yılının  7 Eylülünde  ise  halifenin  talimatıyla 

h a p se d ild i” 18  Şu  da  bir  gerçek  ki  A fşin ’in  Türk 

kumandanları  içerisinde, Aşnas  ve İtah  gibi  rakipleri

de  vardı.  A fşin’in  Horasanı  ele  geçirmek  isteğinden 

sürekli  bahsetm esi, ona Tahirilerin  karşısında güçlü 

bir düşman kazandırmıştı. Tüm bunlar, Afşin’in hilafete 

ve İslama ihanetle itham olunmasına ve hapsedilmesine 

zemin  oluşturdu.  A fşin ’in  devre  dışı  bırakılm ası, 

Türklerin  sosyal durumunda hiçbir değişikliğe neden 

olmadı. Fakat her halükarda bu olay, halife ile Türkler 

arasındaki  ihtilafların  derinliğini  gösteren  ciddi  bir 

uyarıydı.

Söylenenleri  şöyle  ö zetleyebiliriz;  M utasım  

iktidan yıllan hilafet için çok parlak bir dönem olmuştur. 

M utasım   u y g u lad ığ ı  y e n ilik le r  ve  y ap tığ ı  işler 

neticesinde sülalesine karşı olan bütün muhalif grupları 

d e v re d ışı  b ıra k m ış,  k u rd u ğ u   T ü rk   o rd u su   ise 

egem enliğin  ve  d evletin  en  önem li  garantörüne 

dönüşmüştü.

N O TLAR

1.  Mevali,  İslamı  kabul etmiş Arap  olamayanlara  verilen  genel 

isimdir.

2.  Bu  kon.  Bak:  R.  Ism ailov,  A.  Aliyev,  A bbasiler  H ilafetinin 

Dağılması ve Feodal Devletlerin Yaranması. Azerbaycan Bilimler 

A kadem isinin  B ilim se l  H a b e rle ri,  Bakii,  1971.  N o.  3-4.

3. Rıfai Ahmet Ferit, A sr al-M emun, Bağdat,  1975, s. 87.

4. Mesudi Abdul Haşan Ali bin Hüseyin, Miirııe ez, Zelıeb, Leyden, 

1861-1867, c.ı6, s.  118.

5. Aynı eser, s.  129.

6.  El-Galgeşendi Ebul Abbas Ahmet,  Kitab Sublı  el İşa.  Kahire. 

1922, c. 5, s. 400.

7. Yakubi Ahmet bin Ali Ebu  Yakub, Tarih Leyden,  1861-1877, c.6,. 

s.  118.

8.  A leviler  derken,  burada  A li  ve  onun  ailesi  (E hli  Bey t) 

kastedilmektedir. Bütün şiiler değil.

9. H. Kennedy, The Probhet and the age o f the Caliphates, L.N.Y. 

1986, p. 375.

10. Magdisi Mutahbar bin  Tahir, Kitab al Badi  vet-Tarih,  Paris, 

1919, c. 6, s.  112.

11. Alıbar ad-daula al-Abbasiyye, Beyrut,  1972, s. 279 ç.

12. Bu konuda bak. F. Asadov, Abbasiler döneminde Türk askerlerinin 

sosyal  durumu,  Orta  A srla r  Şeh ri  Bakü,  Elm.  1993.  s.  54-61

13. H.D.  Yıldız, İslamiyet  ve  Türkler, İstanbul,  1980, s.  135-137.

14.  İn  el-Esir Ebu  Haşan Ali b. Muhammed,  E l K am il fit-Tarih, 

Beyrut,  1965, c. 6, s. 489-490.

15. Et-Taberi,  Tarih er-Rusul vel-Melük, c. 3, s. 480.

16. Ibıı el-Ebsir, E l Kamil fit-Tarih, c. 4, s. 480.

17.  Bu  kon.  Bak.  Z.  Bünyadov, Abbasiler H ilafetinde  Türklerin 

A ğırlık D öneminin  Başlaması,  Azerbaycan  Bilimler Akademisi 

Bilimsel eserleri,  1969, No-1, s. 51-54.

18. Z. Bünyadov, Azerbaycan  V II-IX yy-da, Bakü,  1989, c. 262.

2001 / Güz 30

Bilge 27

---