Söz köNLÜMÜ QƏLƏm etdi (publiSİSTİk düŞÜNCƏLƏR)

51
nəinki öz dinindən, hətta soy-kökündən də uzaq salmaq, dili, dini, milliyyəti 
bilinməyən sovet insanını yetişdirmək idi məqsədi... Sovet insanı isə rus 
dilinə və rus mənəviyyatına tabe olmalı idi. Bu institutu qurtarmayanları 
heç  yaradıcı  kəs  kimi  saymırdılar.  Bu  institut  bizlərə  şəkilçiylə  qafiyə 
yaratmağı  öyrətdi…  Elə  o  vaxtdan  da  peşəkar  şairlər,  yazıçılar  əmələ 
gəlməyə başladı. Şərq şairləri dünyada ən qədim və nüfuzlu idi. Şərqdə şerin 
hər növü və bu şeir növlərinin də öz adları var idi. İslami dəyərlərimizlə 
əlaqədar əruz şeir forması ərəb ədəbiyyatından nəzmimizə daxil olubsa, 
heca halal türk şeir üslubumuzdur və bu şeir üslubunda laylalarımızdan, 
bayatılarımızdan üzü bəri gəraylı, qoşma, dodaqdəyməz, beşlik və bir çox 
şeir  növlərilə  ünlü  şairlərimiz  öz  qələmlərini  sınayıb.  Şerin  əzəli  beşiyi 
olan şərq qaldı bir kənarda, şərqdən şeir yazmağı öyrənən Avropa Rusiya 
da daxil olmaqla hegemonluğu öz əlinə keçirdi. Bədii yaradıcılıqla məşğul 
olmaq istəyənlərin bir çoxunun içində qərblilər kimi yazmaq və qərbsayağı 
ədəbiyyat  yaratmaq  eşqi  oyandı.  Milli  ruhu  öldürmək  üçün,  bizi  milli 
mədəniyyətdən  uzaqlaşdırmaq  üçün  yavaş-yavaş  ədəbiyyatımızda  şeir 
formalarının adı da dəyişdirilməyə başladı. Məsələn: 
     1. Elegiya – Mərsiyyə, Həzinnamə və yaxud həzin şeir. 
2. Esse-Xülasə (Esse esensiya sözündəndir və mənası cövhər deməkdir)
3. Ballada – Ədəb, dastan, musiqi oxumaq və çalmaq üçün musiqi əsəri
4. Şeir məclisi – Parnas
5. İbrətli hekayə və yaxud hədis – Pritça
6. Qəhrəmannamə və yaxud qəhrəmanlıq dastanı – Epopeya
7. Dastan – Epos 
8. Novella – Hekayə 
9. Cızma – Oçerk və sair.
 Avstraliyanın aborigenləri bu adları götürsəydilər biz bunu təbii sayardıq, 
çünki onların ədəbiyyatı yox idi. Bizim ədəbiyyata qərbdən və ruslardan 
gələn bu ifadələri salmaq, deməli, Azərbaycan ədəbiyyatına düzgün qiymət 
verməməkdir. Başqa ədəbiyyatlarla müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatını, 
Azərbaycan dilini, onun türkcəsini alçaltmaqdır. 
Göründüyü  kimi  istənilən  qədər  ədəbiyyatımıza  yatırılmış  bu  sözlər 
dilimizə yatmır və olduqca ögey səslənir və günbəgün bu ifadələrin sayı 
artır. Siz sual edib deyə bilərsiz ki, ərəb və fars dillərindən də dilimizdə 
sözlər qatar-qatardır. Unutmayaq ki, biz min ildən yuxarı islam dəyərləri 
ilə püxtələşmiş bir qövm, xalqıq. Şərq ənənələri, şərq dillərindən keçmə 

---

52
sözlər  bizə  doğmadır.  Qərb  sözlərinin,  xüsusən  rus  ifadələrinin  ədəbiy-
yatımızda yerləşdirilməsi, həm şerimizi, həm nəsrimizi qara günə qoyur. 
Başqa dillərdən sözlər işlədəndə bizim öz doğma dilimizdə işlənən sözlər 
ölür və dil lüğətimiz zəifləyir. Bu ifadələri ədəbiyyatımıza gətirənlər bu-
nunla da özlərini rəhmətlik Üzeyir bəyin Məşədi İbadı demişkən “obra-
zovanski” sayırlar. Bu yaxınlarda mənə gənc bir xanım şeir kitabı təqdim 
etdi. Kitabın bədii dəyərini qoyaq bir kənara, çünki onsuz da əksər gənc 
yazarlarımızı  nə  qafiyə,  nə  vəzn,  nə  ölçü,  nə  məzmun  maraqlandırır  və 
bunu geridəqalmışlıq əlaməti sayırlar. Heç kəs kimi yazmamağı qarşılarına 
məqsəd qoyan bu kəslər, görəsən, ilhamın nə olduğu barədə təsəvvürləri 
varmı? Qafiyəsiz, vəznsiz, ölçüsüz, ahəngsiz söz yığınını şeir hesab edib 
şeir aləmində inqilab etmək istəyənlər qərbsayağı cəh-cəh vururlar. Bəlkə 
onlar heç ana laylasının nə olduğunu da bilmirlər, çünki çox güman ki, 
anaları  onlara  heç  layla  da  çalmayıb,  çalsaydı  bilərdilər  ki,  milli  ruhun 
çeşməsi bu laylalardan beynimizdə, qanımızda çalxantılar yaradıb. Həmən 
çalxantıların sıçrayışları şerimizdə boy göstərib. Odu, atəşi ürəkləri ehti-
zaza  gətirib.  Bu  gənc  xanımın  kitabında  pritçanı  oxudum.  Bu  pritça 
sözü  hansı  azərbaycanlı  oxucusuna  doğmadır?  Məgər  bizim  özümüzdə 
sözlər azdırmı ki, biz ədəbiyyatımızı bu qədər yad sözlərlə doldururuq? 
Cavan  yazarların  bir  çoxu  qafiyədən  qaçır,  sözləri  qafiyəsiz  bir-birinin 
ardınca  düzməyi  köhnəlikdən  qaçmaq  sayırlar.  Şəkilçiylə  avropalılar  və 
ruslarsayağı şeir yazmaq istəyənlər bilməlidilər ki, onların yazdıqları nə 
qərbə, nə də mənsub olduğu millətə xoş gəlir. Nümunə üçün deyə bilərik 
ki,  Mirzə  Şəfi Vazehin  şerində  özünəməxsusluq  olmasaydı,  şərq  şerinin 
axıcılığı,  isti  nəfəsi  duyulmasaydı,  almanlar  onun  yazdıqlarını  asanlıqla 
özününküləşdirərdi,  çünki  hər  kəs  mənsub  olduğu  millətin  ruhunda  il-
hamla cəh-cəh vursa, onu həm öz xalqı, həm də bütün dünya sevər. Bir 
qisim insanlarımız elə güman edir ki, bədii yaradıcılıqda nə qədər əcnəbi 
söz işlətsələr, o qədər onlar oxucuların gözündə qeyri-adi istedad sahibi 
olarlar. Mən başa düşə bilmirəm nəyə görə Azərbaycan oxucusu dilinə yat-
mayan pritça sözünə baxıb dərin-dərin fikir dəryalarına qərq olmalıdır? Ay 
həzərat, görəsən, bizim dilimizdə pritçanın, elegiyanın, essenin, balladanın, 
parnasın mənası nədir?! Bəlkə bunlar bununla dünyəvi şair olmaq fikrinə 
düşüblər? Dünyəvi şairlər ən əvvəl mənsub olduqları xalqın, elin, elatın 
istək və arzularını tərənnüm ediblər. Bu baxımdan da dünyanın yaddaşına 
həkk  olunublar.  Əruzda  da,  hecada  da,  sərbəstdə  də,  mənsur  şeirdə  də 

---

53
qafiyə  olmayanda  bu  söz  yığını  olur.  Başım  çıxmır  ya  biz  azərbaycanlı 
deyilik,  ya  onlar  azərbaycanlı  deyillər.  Şerimizi  ögey,  yad  sözlərlə  dol-
durmaq nəzmimizi zənginləşdirmir, əksinə zibilləyir. Belə şeirlər adama 
hansısa qərb ədəbiyyatından tərcüməni xatırladır.
Ümumiyyətlə,  hazırda  ədəbiyyatımızda  yaradılan  bədii  nümunələrə 
yox,  müəlliflərin  tutduqları  mövqelərə  diqqət  yetirilir.  Belə  şairlərin 
yaradıcılığına  yox,  tutduqları  vəzifələrə  qiymət  ön  plana  keçir.  Deməli, 
şairin  vəzifəsi  yoxdursa,  o  tam  şair  sayıla  bilməz. Azərbaycanda  nəsilli 
şairlər, yazıçılar əmələ gəlib. Necə ki, Hindistanda millət kastaya bölünüb, 
yadıma düşür hind kinosu olan «Avara» filmində Rac Kapurun dediyi sözlər 
– “oğrunun oğlu oğru, prokurorun oğlu prokuror olmalıdır”. Azərbaycanda 
bu başqa sahələrdə olduğu kimi yaradıcı kəslərin arasında da yayılıb. Bu 
kastaya girmək demək olar ki, mümkün deyil. Kastanın içində deyilsənsə 
nə sənin sözün, nə də özün sayılmayacaq. Bu faciədir. Bu faciə təkcə iste-
dad sahibinin yox, bütöv mənəviyyatımızın faciəsidir.
Heç  bir  mədəniyyət  başqa  xalqın  mədəniyyətindən  üstün  deyil,  hər 
xalqın  özünəməxsusluğu  lazımdır.  Yadımdadır,  mənim  təxminən  4-5 
yaşım olardı. Mən rəhmətlik atama “papa” deyə müraciət etdim. O bizi 
ətrafına  topladı  və  dedi  bundan  sonra  mənə  ata,  ananıza  isə  ana  deyə 
müraciət edəcəksiz. Baxmayaraq biz rusların əsarəti altında yaşayırıq. Biz 
rus deyilik, bizim öz millətimiz və öz milli dəyərlərimiz var. Ruslar çox-
dur, “papa” deyənlərin sayı da çoxdur. Mənim heç bir millətlə ədavətim 
yoxdur,  amma  siz  mənim  övladlarımsız,  mən  necə  istəyirəm  mənə  belə 
də müraciət etməlisiz. Bir də sizdən ricam budur ki, mənsub olduğumuz 
din islam dinidir. Müsəlmançılığın əsas qayələrindən biri kəlmeyi-şəhadəti 
bilməkdir.  Bu  gündən  kəlmeyi-şəhadəti  hər  biriniz  öyrənməli  və  yatağa 
girməmişdən qabaq onu pıçıltıyla deməlisiz və sonra yuxuya getməlisiz. 
O gündən biz valideynlərimizə ata və ana deyə müraciət etdik və kəlmeyi-
şəhadət isə beynimizin ən önəmli taxçasında yerləşdi. Mənim atam heç bir 
ali təhsil görməmişdi, bəy nəslinə görə babası, atası təhdid və müsibətlərə 
düçar  olmuş,  ailədə  əmimdən  savayı  heç  kim  ali  təhsil  ala  bilməmişdi, 
sadəcə, sürücü işləyirdi. Ədəbiyyatı çox sevirdi, Füzulidən, Sabirdən əzbər 
şeirlər deyərdi. Rəhmətə gedəndən sonra bildim ki, atam özü də əruzda 
şeirlər yazıbmış, amma heç birini özündən sonra saxlamayıb cırıb atırmış. 
Bizim  doğulduğumuz  bölgə  isə  Bakının  yüz  kilometrliyində  yerləşirdi. 
Siyəzəndə də ruslar çox idilər. Ancaq bu çoxluq bizim nə dilimizə, nə də 

---