Beynəlxalq nəqliyyat əməliyyatları D ə r s v ə s a i t i
13
Mövzu 1. Dünya nəqliyyat sistemi və təsnifatı
1.1. Nəqliyyat anlayışı.
1.2. Dünya nəqliyyat sisteminin mahiyyəti.
1.3. Dünya nəqliyyat sisteminin təsnifatı.
1.4. Beynəlxalq nəqliyyat sisteminin dünya təsərrüfat
proseslərində rolu.
1.1.
Nəqliyyat anlayışı
Nəqliyyat dünya iqtisadi proseslərində milli iqtisadiyyatların
spesifik sahəsi kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu sahə ayrıca
xidmət sektoru kimi hər bir ölkə vətəndaşı, sahibkarlıq və digər
fəaliyyət sahələrinin subyektləri ilə ictimai münasibətlər
prosesində olur.
Hələ ilk sivilizasiyanın formalaşdıgı dövrlərdən başlayaraq
insanlar zəruri əşyaları bir yerdən digər istiqamətə daşımaq üçün
əlverişli vasitələr və marşrutlar düşünürdülər, axtarırdılar.
Zənnimizcə, nəqliyyat anlayışının kökündə məhz bu düşüncələr
durur.
Nəqliyyat termininin mahiyyəti – latınca trasporto sözündən
formalaşmışdır, gətirirəm, aparıram, yerini dəyişirəm mənasını
ifadə edir. Başlıca mahiyyəti hər hansı bir yüku və insanı-
sərnişini bir yerdən digər yerə çatdırmaqdan ibarətdir. Nəqliyyat,
hər hansı bir məhsul istehsal etmir, bununla belə təyinat
funksiyasından asılı olaraq vətəndaşlar, cəmiyyət, bütövlükdə
dövlətə isə mühüm və zəruri xidmət göstərir.
Nəqliyyat maddi istehsal yaratmasa belə, o bu proseslərdə bir
xərc subyekti kimi iştirak edir və bu baximdan hər hansı bir
məhsulun son qiymətinin formalaşmasında ciddi faktor kimi çıxış
Beynəlxalq nəqliyyat əməliyyatları D ə r s v ə s a i t i
14
edir. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində optimal təsərrüfat
nəticələrinin əldə olunmasında nəqliyyatın təsiri güclüdür. Bu
meyarlar nəzərə alınmaqla, nəqliyyat iqtisadi amillə yanaşı, həm
də sosial və siyasi əhəmiyyət kəsb edir.
Nəqliyyat maddi istehsal prossesinin mühüm tsikllərindən biri
kimi də xarakterizə edilə bilər. Çünki nəqliyyat daim hərəkətdədir
və bununla da o, maddi istehsal prossesinin bir çox tsikllərində
iştirak edir. Nəqliyyat xərcləri təkcə yükün həcmindən deyil, həm
də hansı məsafəyə daşınacagından asılı oldugundan onun son
nəticəyə təsiri bir çox hallarda həlledici rola malik ola bilər.
1.2. Dünya nəqliyyat sisteminin mahiyyəti
Dünya nəqliyyat sistemi mürəkkəb quruluşa və çoxlu sayda
elementlərə malikdir. Bunlara ilk növbədə yüksək standartlara
cavab verən nəqliyyat kommunikasiyaları, nizamlayıcı nəqliyyat
heyyətləri və nəqliyyat vasitələri, yükləmə-boşaltma mərkəzləri,
logistika anbarları, müştərilərə xidmət vasitələri, yükdaşıma
proseslərinin idarə edilməsi qurguları və strukturları, beynəlxalq
nəqliyyat potoklarının effektivli idarə edilməsi mexanizmləri,
nəqliyyat vasitələrinin dünyanın istənilən yerində təhlükəsiz və
maneəsiz hərəkətini təmin edə biləcək beynəlxalq qaydalar-
rejimlər, etibarlı beynəlxalq hüquq bazası, mükəmməl
konvensiyalar, sazişlər və s. daxildirlər.
Dünya nəqliyyat sistemi dünya ölkələrini birləşdirən bir
mexanizm kimi-də xarakterizə edilə bilər. Bu insanların bir
ölkədən digər ölkələrə getmələri və beynəlxalq yük daşimalarının
təşkili prosseslərinin canli bir mexanizm kimi daimi olaraq işlək
vəziyyətdə, yəni işlək rejimdə olması ilı izah olunur.
Beynəlxalq nəqliyyat əməliyyatları D ə r s v ə s a i t i
15
Beynəlxalq nəqliyyat sistemi müxtəlif nəqliyyat növləri
əsasında formalaşır. Bunlara dəniz, avtomobil, hava, dəmir yolu
və boru kəmərləri nəqliyyatları aiddirlər. Beynəlxalq yük
daşımalarında üstünlük ilk növbədə malların birbaşa təyinat
ünvanına çatdırılmasını təmin edən nəqliyyat növlərinə önəm
verilir. Daşıma xərclərinin səmərəliliyinə uygun nəqliyyat
vasitələrinin seçilməsi də dünya praktikasında geniş yayılmışdır.
1.3. Dünya nəqliyyat sisteminin təsnifatı
Dünya
nəqliyyat
sisteminin
formalaşdırılmasını
şərtləndirən mühüm amillərə aşagıdakıları aid etmək olar:
-nəqliyyat
sistemi
sosial-iqtisadi
inkişafın
aparıcı
sahələrindən biri kimi çıxış edir;
-nəqliyyat sisteminin beynəlmiləlləşməsi labüd prossesdir,
çünki beynəlxalq inteqrasiya proseslərinin və dünya ticarəti
əməliyyatlarının əsasında BNƏ dayanır;
-qloballaşma şəraitində milli iqtisadiyyatların rəqabət
qabiliyyətinin artırılmasında BNƏ-nın optimallaşdırılması və
effektivliyinin artırılması mühüm amillərdan biri kimi baxılır və s.
Dünya nəqliyyat sisteminin təsnifatını aşagıdakı kimi
baxmaq olar:
Yerdə hərəkət edən nəqliyyat vasitələri (avtomobil və dəmir
yolu);
Su nəqliyyatı (dəniz və çay);
Hava nəqliyyatı (aviasiya və helikopter);
Boru kəmərləri;
Konveyr qurguları;
Kanat yolları və s.
Beynəlxalq nəqliyyat əməliyyatları D ə r s v ə s a i t i
16
BNƏ-nın əsas fəaliyyət istiqamətləri aşagıdakılardır:
Beynəlxalq yük daşımaları (Bu nəqliyyat əməliyyatları
beynəlxalq ticarət üzrə daşımaların 80 %-ni təşkil edir. Dünya
üzrə beynəlxalq yük daşımalarında əsas mallar kimi dəniz və
dəmir yolu nəqliyyatları vasitəsi ilə daşınan maye məhsullar,
xam neft, neft məhsulları, dəmir filizi, daş kömür, bugda və
digərləridir. Son onilliklərdə dəniz nəqliyyatına konkurent
kimi qitələrarası yük daşımalarda hava nəqliyyatının
potensialı artmaqdadır. Bu ilk növbədə hava nəqliyyatı
vasitəsi ilə yüklərin təyinatı üzrə ünvanına tez və itkisiz
çatdırılması iıə baglıdır);
Beynəlxalq sərnişin daşımaları (Hazırda yüz milyonlarla
insanlar gundəlik olaraq ölkələrarası və qitələrarası
marşrutlara çıxırlar. Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının
genişlənməsi
və
biznesin
beynəlmiləlləşməsinin
intensivləşməsi sərnişin daşımalarının artmasını şərtləndirən
amillərdəndir. Bu növ daşımalarda qitələrarası marşrutlar üzrə
əlverişli və şəriksiz lider kimi hava nəqliyyatı xüsusilə
fərqlənir.
Qitədaxili
məkanda
ölkələrarası
sərnişin
daşımalarında avtomobil və dəmir yolu nəqliyyatının çəkisi
çoxdur. Beynəlxalq kruiz marşrutları üzrə daşımalarda dəniz
və çay nəqliyyatının rolu boyükdür).
1.4. Beynəlxalq nəqliyyat sisteminin dünya təsərrüfat
proseslərində rolu
Beynəlxalq
nəqliyyat sisteminin tərkib hissəsinə-
beynəlxalq dəmir yolu, beynəlxalq dəniz, beynəlxalq hava,
Dostları ilə paylaş: | 
