See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Iqtisodiy xavfsizlikning mazmuni, mohiyati va tarkibiy
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2-§. Iqtisodiy xavfsizlikning mazmuni, mohiyati va tarkibiy
elementlari «Iqtisodiy xavfsizlik» tushunchasi milliy iqtisodiyotning boshqaruv organlari leksikasida yangi tushunchadir. Ayni paytda ushbu ibora xorijiy mamlakatlar boshqaruv tizimlari faoliyatida yaxshi tanish bo‗lgan tushunchadir. Iqtisodiy xavfsizlik davlat Xavfsizlik obyektlari bo‗lib – xavfsizlikni ta‘minlash va boshqarish bo‗yicha subyektlar tomonidan ajratilgan mablag‗lar hisoblanadi. O‗zbekiston Respublikasining asosiy xavfsizlik obyektlari: shaxsning huquq va erkinliklari, davlat – uning konstitutsiyaviy tuzimi, suvereniteti va hududiy yaxlitligi bo‗lib hisoblanadi. Xavfsizlik obyektlariga bundan tashqari, moddiy va ijtimoiy sohadagi korxonalar, tashkilotlar hamda uyushmalar kiradi. 16 milliy xavfsizligining asosiy tashkil etuvchilaridan biridir hamda mamlakatning iqtisodiy ehtiyojlarini kafolatlanishi va uni ta‘minlashning yo‗llari, vositalari hamda usullariga asos soluvchi qarashlarning yig‗indisidir. Konseptual ko‗rinishda iqtisodiy xavfsizlik davlatning iqtisodiy salohiyatining holatidan kelib chiqib iqtisodiy xavfning asosiy omillarini tahliliga asoslangan. Davlat xavfsizligi kuchsiz va samarasiz iqtisodiyotda ta‘minlanishi, ayniqsa, globallashuv jarayonidagi ijtimoiy nizolarga to‗la jamiyatda mumkin emas, chunki hammasi o‗zaro bog‗langan va biri ikkinchisini to‗ldiradi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, iqtisodiy xavfsizlik – bu mamlakat, hudud, firma, kompaniyaning iqtisodiy inqirozga uchrash xavfidan himoya qilish bo‗yicha ko‗radigan chora- tadbirlari majmuidir. Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida yirik firma, kompaniyalarda maxsus xizmatlar tashkil qilinadi. Ular bozorni o‗rganish, talab va taklifni bashoratlash, ilmiy-texnik taraqqiyotni kuzatish hamda boshqa ishlarni bajaradi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashda mahsulot turini muntazam yangilab turish, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish, xarajatlarni qisqartirish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy xavfsizlik milliy iqtisodiyot darajasida makroiqtisodiy kategoriya va muayyan mamlakat milliy iqtisodiyotini tavsiflaydi, bozor tizimida xatar borligidan va bundan hatto milliy iqtisodiyot ham xoli bo‗lmasligini, undan saqlanish zarurligini bildiradi. Iqtisodiy xavfsizlikning bosh 17 mezoni – bu mamlakat ehtiyojlarining uzluksiz ta‘minlanishi hisoblanadi, bu, birinchidan, imkon boricha o‗zini-o‗zi mahsulot va xizmatlari bilan ta‘minlashni, ikkinchidan, mamlakatda ishlab chiqarish mumkin bo‗lmagan tovar hamda xizmatlarni chetdan qulay narxlarda va uzluksiz import qilishni bildiradi. Milliy iqtisodiyot darajasida iqtisodiy xavfsizligining oziq- ovqat, yoqilg‗i-energetika, eksport kabi muhim yo‗nalishlari mavjud. Mamlakat aholisining oziq-ovqatga bo‗lgan talabini qondirilishi 80% bo‗lganida, mamlakatning energiya omillariga bo‗lgan talabning o‗z hisobidan 70-80%ga qondirilganda xavfsizlikka erishilgan hisoblanadi. Eksport xavfsizligi mamlakat eksport salohiyatini amalga oshirish imkoniyati bilan belgilanadi. Eksportning cheklangan turdagi tovarlarga, ayniqsa, jahon bozorida narxi tez-tez o‗zgarib turadigan xomashyo va energiya omillariga bog‗liq bo‗lib qolishi eksport xatarini tug‗diradi, narxlar pasaygan paytda eksport tushumidagi yo‗qotishlar mamlakat iqtisodiyotiga zarar keltiradi. Iqtisodiyot globallashgan, eksport va importning milliy iqtisodiyotga ta‘siri kuchaygan sharoitda iqtisodiy xavfsizlikni o‗z ishlab chiqarishi bilan ta‘minlab bo‗lmaydi. Shunday sharoitda eksport-import aloqalarining muntazamligini strategik sherikchilik asosida ta‘minlash iqtisodiy xavfsizlikni kafolatlaydi. Mamlakatning nafaqat iqtisodiy, shuningdek, siyosiy ahvoliga ham jiddiy xavf tug‗diruvchi tahdidlardan biri tashqi qarz muammosidir. Tashqi qarzning yuqori darajadaligining o‗ziyoq tashqi siyosat yuritishni shubha ostiga qo‗yadi. Mamlakat qarz bergan yirik kreditor mamlakatlarga qaram bo‗lib qoladi. Tashqi qarzlarni to‗lash uchun mamlakat qarzlardan kreditlarni belgilangan muddatlarda to‗lashni kafolatlaydigan ishlab chiqarish loyihalarini moliyalashtirishda foydalanishi hamda yangi 18 obyektlarni ishlab chiqarilgan mahsulotlar eksportini kengaytirish mumkin. Tashqi qarz – kredit olish orqali mamlakatning byudjet xarajatlarini moliyaviy qoplash natijasida shakllanadigan mamlakatning qarz summasi. Tashqi qarz mamlakat iqtisodiyoti uchun og‗ir yuk bo‗lib, iqtisodiy konyunkturasining yomonlashuviga olib keladi. Biroq, tashqi qarz iqtisodiyotning o‗sishi uchun rag‗bat vazifasini ham bajarishi mumkin. Bu bilan birga mamlakatning real imkoniyatlarini hisobga olmay, haddan tashqari olingan tashqi qarzlar mamlakatni inqirozga va suverenitetining yo‗qotilishiga sabab bo‗lishi mumkin. Shuning uchun, iqtisodiyot ochiqligi normal holat va obyektiv zaruriyatdir. Biroq, mamlakatning ishlab chiqaruvchi, moliyaviy, bank tizimi va pul aylanishi kabi strategik sohalarni himoyalanganlik darajasini hisobga olgan holda ish ko‗rish lozim. Ochiq iqtisodiyotga o‗tish o‗ta darajadagi proteksionizmdan voz kechishni taqozo etadi. Ammo mamlakatni jahon xo‗jaligiga kirib borishi nuqtayi nazaridan istiqbolli bo‗lgan tarmoqlar va ishlab chiqarishni himoya qilish, ya‘ni selektiv proteksionizm zarurdir. Bu davrda iqtisodiy xavfsizlik nuqtayi nazaridan mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bozorlarini, import xomashyo va sanoat mahsulotlari manbalarini diversifikatsiyalash, ko‗plab mamlakatlar bilan yomonlashgan munosabatlar o‗rniga boshqa mamlakatlar bilan bo‗ladigan iliq munosabatlar rivojlantiriladi. Iqtisodiy xavfsizlik turlarining mohiyatini vujudga kelish sabablarini o‗rganish, milliy manfaatlarga tahdidlarni aniqlash, ularning oldini olish va ulardan muhofazalanish chora-tadbirlari, mexanizmlarini ishlab chiqish hamda vujudga keltirishga imkon beradi. Buning uchun ushbu xavf-xatarlarni va xavfsizlik 19 darajasini aniqlash, ularning ko‗rsatkich mezonlarini o‗rganishga zarurut tug‗iladi. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy xavfsizligining qonuniy asoslari, xavfsizlikni ta‘minlovchi omillar, shuningdek, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va diversifikatsiyalash iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash hamda mustahkamlashning muhim sharti hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy xavfsizlik – shartnomalar va institutsional tuzilishni amalga oshirish borasidagi barcha xalqaro shartlar majmuasi bo‗lib, unda har bir jahon hamjamiyatidagi a‘zo davlatning erkin saylash va o‗zining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot strategiyasini ishlab chiqishi, tashqi bosimga uchramasligi, boshqalarni ishiga aralashmasligi, o‗zaro manfaatli va o‗zaro muvofiqlik asosida jahondagi boshqa davlatlar bilan hamkorligi tushuniladi. Hozirgi davrdagi globallashuv sharoitida tashqi iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash uchun quyidagilar taqozo etiladi: birinchidan, jahon xo‗jalik aloqalarida ishtirok etib, milliy ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratish; ikkinchidan, jahonda sodir bo‗layotgan iqtisodiy, siyosiy noxush hodisalar salbiy oqibatlarining milliy iqtisodiyotga ta‘sirini kamaytirishga erishish. Alohida ta‘kidlash joizki, ochiq iqtisodiyot sharoitida tashqi tahdidlar ta‘sirini butunlay yo‗q qilish, unga barham berish mumkin emas. Iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi tashqi omillarga quyidagilar kiradi: 1) eksport tarkibidagi xomashyo tovarlarining ustuvorligi, an‘anaviy mashinasozlik va harbiy sanoat tovarlar bozorlarining yo‗qotilishi; 20 2) mamlakatning ko‗p turdagi mahsulotlar, shu jumladan, strategik ahamiyatdagi va oziq-ovqat mahsulotlari importiga qaramligi; 3) eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo‗lga qo‗yilmaganligi, bojxona chegaralarining ochiqligi; 4) raqobatga bardoshli eksportni qo‗llab-quvvatlovchi moliyaviy, tashkiliy va axborot infratuzilmalarning rivojlanganligi hamda import tarkibining samarali emasligi; 5) eksport-import operatsiyalariga xizmat ko‗rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivoj topmaganligi; 6) ilmiy salohiyat oqimi; 7) kapital oqimi; 8) tashqi qarzlarning o‗sishi; 9) tijorat va iste‘mol mollari bo‗yicha import qaramlikning ortishi; 10) iqtisodiyotning haddan tashqari ochiqligi; 11) milliy tovarlarni ichki va tashqi bozorlardan siqib chiqarish maqsadida chet el kapitallarini jalb qilish. Ushbu fikrlarga asoslangan holda ―iqtisodiy xavfsizlik‖ tushunchasini milliy iqtisodiyot mustaqilligi, uning barqarorligi, mustahkamligi, doimo yangilanishga va o‗z-o‗zidan takomillashib borishga qodirligini ta‘minlovchi shart-sharoitlar va omillar yig‗indisi, deb ta‘riflash mumkin. Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|