Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov

674 

Hazırda  respublikamızın  uçot  təcrübəsində  istehsala  məsrəflərin  uçotu  və 

məhsulun  maya  dəyərinin  kalkulyasiyasmm  mövcud  vəziyyəti  heç  də  qənaətbəxş 

deyildir.  Bu  istiqamətdə  uçot  və  nəzarət  işinin  yaxşılaşdıniması  üçün  ən  birincisi 

makroiqtisadi  islahatlardan  başlanılmalıdır.  Təşkilatlann  vergi  yükünün 

azaldılması,  iri  dövlət  təşkilatlan  müəyyən  güzəştilərlə  özəlləşdirilməsi, 

sahibkarların istehsala maraqları artırılmalıdır. 

Məhz  bu  işlər  görüldükdən  sonra  müəyyən  qədər  uçotun  beynəlxalq 

standartlara uyğunlaşdırılmasmdan söhbət gedə bilər. 

Əslində  Qərb  uçot  təcrübəsi  heç  də  bizim  üçün  tam  yeni  bir  uçot  sistemi 

deyil.  Onun  bir  çox  elementləri  artıq  bizim  təcrübədə  istifadə  edilir.  Məsələn, 

idarəetmə  uçotunda  istehsala  məsrəflərin  uçotundan  götürək;  qərb  uçotunda 

«standart-kost»  sistemi  ənənəvi  uçotun  normativ  metodundan  heç  də  fərqlənmir. 

Lakin  bizim  uçot  təcrübəsində  normativ  metod  daha  da  konkretləşdirilərək 

məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin normativ metodu kimi tanınır. 

Əslində  isə  bu  metodun  elementlərinə  «standart-kost»  sistemində  olduğu  kimi, 

maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin sifariş, mərhələ və s. metodlarında da rast 

gəlinir. Sadəcə olaraq «standart-kost» sistemində normativlərin və ya standartların 

hesablanma  üsullarını  bizim  uçot  təcrübəsində  tətbiq  etməklə  uçotun  normativ 

sistemi adlı yeni bir sistem yaratmaq olar. İndi istifadə etdiyimiz hesablar planı da 

buna  imkan  verir. Yəni hesablar  planında  nəzərdə  tutulan  202  saylı  «İsteh-  salat 

məsrəfləri» hesabı hesabat dövründə buraxılmış məhsul, sifarişçiyə təhvil verilmiş 

işlər  və  göstərilmiş  xidmətlər  haqqında  məlumatları  ümumiləşdirmək,  həmçinin 

həmin məhsulun, iş və xidmətlərin faktiki istehsal maya dəyəri ilə normativ (plan) 

maya  dəyəri  arasındakı  kənarlaşmaları  müəyyən  etmək  üçündür.  Bu  hesabın 

debetində  istehsaldan  buraxılmış  məhsulun,  təhvil  verilmiş  iş  və  göstərilmiş 

xidmətlərin faktiki istehsal maya dəyəri, kreditində isə istehsaldan buraxılan həmin 

məhsul,  iş  və  xidmətlərin  normativ  maya  dəyəri  əks  etdirilir.  Hesabın  hər  ayın 

birinə debet və kredit dövriyyələrini müqayisə etməklə buraxılan məhsulun, təhvil 

verilmiş iş və göstərilmiş xidmətlərin faktiki istehsal maya dəyəri ilə normativ maya 

dəyəri arasındakı kənarlaşma müəyyən edilir. 

Hazırda qərb uçotunda istifadə edilən xərclərin təsnifləşdirilməsi qaydaları 

və  onun  elementləri  ilə  bizim  uçot  təcrübəsində  xərclərin  təsnifləşdirilməsi 

qaydaları və onun elementləri arasında da oxşarlıq və fərqlər çoxdur. Belə ki, hər iki 

uçot təcrübəsində müstəqim və qeyri-müstəqim istehsal məsrəfləri terminlərindən 

istifadə edilir və 

---

675 

belə  xərclərin  məhsulun  maya  dəyərinə  daxil  edilməsi  prinsipləri  demək  olar  ki, 

eynidir. Lakin bizim uçot təcrübəsində ümumistehsalat və inzibati xərclərin maya 

dəyərinə aid edilməsi, başqa sözlə desək bölüşdürülməsi üsulları çox mürəkkəbdir. 

Yaxşı  olardı  ki,  belə  xərclərin  bölüşdürülməsi  üçün  beynəlxalq  təcrübədə istifadə 

edilən metodikadan istifadə edilsin, yəni bizim təcrübədə də bu tip xərclərin sadə 

hesablama  bazası  əsasında  normativ  əmsalları  hesablansın  və  bu  normativlərin, 

onlar üzrə kənarlaşmaların maya dəyərinə aid edilməsi mexanizmi qərb təcrübəsinə 

uyğunlaşdırılsın. 

İndiki şəraitdə inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, respublikamızın istehsal 

- kommersiya təşkilatlarında da sabit xərclərin xüsusi çəkisi getdikcə artmaqdadır. 

Bu  baxımdan  müəyyən  idarəetmə  qərarlarının  qəbulunda  respublikamızın  iş 

adamları  mütləq  belə  xərcləri  nəzərə  almalıdırlar.  Ona  görə  də  hazırda 

«direkt-kostinq» sistemi və onun elementlərinin də tətbiqi zəruri hala çevrilmişdir. 

Bu sistemin tətbiqi ilə uçot təcrübəmizdə xərclərin praktik olaraq sabit və dəyişən 

xərclər  kimi  qruplaşdırılmasmı  tələb  edir.  Respublikamızda  tətbiq  edilən  uçot 

sistemi  Rusiya  Federasiyasının  uçot  sisteminin  demək  olar  ki,  eynidir.  Rus  uçot 

ədəbiyyatlarında «direkt-kostinq» sisteminin hazırki şəraitdə işləyən müəssisələrdə 

tətbiqi  imkanlanna  toxunulmuşdur  və  bu  təcrübə  artıq  1  yanvar  1991-ci  ildən 

Rusiyanın  iri  kommersiya  təşkilatlarından  sayılan  «KamAZ»  Səhmdar 

Cəmiyyətində  tətbiq  edilmişdir.  Bu  müəssisə  artıq  özünün  fərdi  mühasibat 

hesabları planından istifadə edir. Bu baxımdan respublikamızda «direkt-kostinq» 

və «standart kost» sistemlərinin elementlərini heç olmasa istehsalla məşğul olan bir 

müəssisənin  uçot  sistemində  təcrübədən  keçirmək  onların  üstünlüklərini  və 

çatışmazlıqlarını  aşkara  çıxarmağa  imkan  verər.  Milli  uçot  sistemində  hansı 

dəyişiklikləri  etmək  lazım  olduğunu  daha  əyani  göstərər.  Bu  isə  yeni,  beynəlxalq 

standartlara  uyğun  olan  istehsala  məsrəflərin  uçotu  standartlarını  yaratmağa 

imkan verər. 

---