R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| IV. DÜNYA ƏHALĐSĐ
Əhali məhsuldar qüvvələrin aparıcı elementi olmaqla ən qiymətli kapital hesab edilir. O, istehsalla istehlak arasında körpü rolunu oynayır. Đstehsal etdiyi məhsulun ən böyük istehlakçısı əhalidir. Əhalinin dinamikası onun təbii artımını, doğum və ölüm göstəricilərinin fərqini müəyyən edir. Cəmiyyətin uzunmüddətli tarixi inkişafı əhalinin çox zəif artımı ilə xarakterizə olunur ki, bu da məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə izah olunur. 2005-ci ilin yanvann 1-ə olan məlumata əsasən dünya əhalisinin sayı 6,4 milyard nəfərə çatmışdır. Bəşər cəmiyyətinin yarandığı gündən bu vaxta qədər isə 80 mlrd. nəfərdən artıq insan dünyaya gəlmişdir. Đlk dövrlər məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə əhalinin artım tempi də yüksəlməyə başlayır. Əkinçiliyin və heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar təbiətin insana təsiri azalmağa başlamışdır. Bu da əhalinin dinamikasında həlledici rol oynayır. O vaxtları, yüksək doğum (40-45% hər 1000 nəfər əhaliyə), yüksək ölüm (30-35%) və zəif təbii artım kimi səciyyələndirmək olar. Əhalinin artımının əsas tənzimləyicisi yüksək ölüm göstəricisi idi. Anadan olan uşaqların çoxu tələf olurdu (50-60%).
Hazırda dünya əhalisinin təxminən yansının yaşı 25-dən az. 1 milyarddan çoxu isə 15-24 yaşındadır. Dünyanın əhalisi eramızın ilk 15 əsrində cəmi 2 dəfə, XX əsr ərzində isə 25 dəfə artmışdır. Tarixin bəzi dövrlərində əhalinin sayı nəinki artmış, hətta çoxsaylı müharibə, yürüş və epidemiyalar nəticəsində azalmışdır. Demoqraflar əhalinin artım templərinin dəyişməsini 4 mərhələyə bölürlər. Birinci mərhələ üçün yüksək doğum və nisbətən aşağı ölüm səciyyəvidir. Təbii artım bu mərhələdə kifayət qədər yüksəkdir. Bəzən bu mərhələni demoqrafik inqilab adlandırırlar. Đkinci mərhələ çoxuşaqlı ailələrdən azuşaqlı ailələrə keçid kimi qiymətləndirilir. Burada ölüm göstəriciləri də azalır. Ancaq, doğumun sürətlə azalması təbii artımın aşağı düşməsinə gətirib çıxardı. Üçüncü mərhələ üçün ölümün yüksəlməsi və doğum tempinin azalması səciyyəvidir. Bu mərhələdə təbii artımın zəifləməsi nəzərə çarpır. Bəzi yaş qrupları (nəsillər) arasında fərq azalır.
Dördüncü mərhələdə doğum və ölüm göstəriciləri bir-birinə yaxınlaşır, əhalinin yüksək artım tempi aşağı düşür. Bu dövrü dünyanın ayrı-ayrı regionları müxtəlif cür keçmişlər. Yuxarıda göstərilən demoqrafik keçid ilk dəfə XVIII əsrdə Avropada baş vermişdir. Bu vaxt əhalinin təbii artımı hər min nəfər əhaliyə 20-30 nəfər (2-3%) təşkil etmişdir. Bu, əsil demoqrafik inqilab idi. Bu proses 100-150 il davam etmişdir. Sonra isə Avropada ikinci mərhələ başlamışdır. Hazırkı dövrdə Avropa ölkələrinin çoxu demoqrafik keçidin 3-cü mərhələsində yaşayırlar. Hətta bəzi ölkələrdə əhalini sadə təbii artımı da təmin olunmur. Bir çox inkişaf etmiş ölkələr isə demoqrafik keçidin 2-ci mərhələsini yaşayırlar. Đnkişafda olan ölkələrin çoxunda vəziyyət demoqrafik keçidin birinci mərhələsinə uyğun gəlir. Məhz bu demoqrafik partlayış adlandırılır. Bu ölkələrdə hər qadına orta hesabla 3-4 uşaq düşür. Afrika ölkələrində bu göstərici 5-ə çatır. Türkdilli ölkələr arsında bu göstəricinin ən yüksəyi Türkmənistana məxsusdur. Azərbaycan Respublikası bu sahədə (2,0) bütün türk dövlətlərindən geridə qalır. Beləliklə, Türkiyə - 2,5, Qazaxıstan - 2,3, Özbəkistan - 3,4, Qırğızıstan - 3,2 göstərici ilə tanınırlar.
Son dövrlər bir çox Şərqi Avropa və MDB dövlətlərində əhalinin artım tempi aşağı düşmüş və hətta əhali sayının azalması müşahidə olunmaqdadır. Hazırda dünyanın əhalisi ildə 89 milyon nəfər artır (1,33%). Đldə 145 mln. nəfər doğulanlar qeydə ahnmışdır. Beləliklə, 2050-ci ildə dünya əhalisinin sayı 7,3-10,7 milyard nəfərə çatacaqdır. Əhalinin sayının bu həddə çatmasmın müsbət cəhətlərindən biri odur ki, onun sosial vəziyyəti yaxşılaşmışdır. Səhiyyə, təhsil və xidmət sahələrindən dünya əhalisi daha çox istifadə edir. Digər müsbət cəhət - bir və beş yaşına çatmamış uşaqlar arasında ölüm halları azalmışdır, əhali daha çox yaşayır - uzun ömürlü olur və daha çox əhali ahıl yaşma çatır. Ailədə uşaqların sayı son otuz ildə 2 dəfə azalmışdır (6-dan 3-ə), bu da onların sosial təminatını yüksəltməyə imkan verir. Mənfi hala gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, ən kasıb ölkələrdə əhalinin artımı ən yüksəkdir. Afrika, Asiya və Latın Amerikasının 62 ölkəsində əhalinin 40%-i 15 yaşına kimi uşaq və yeniyetmələrdir. Son dövrlər əhalinin artım tempi 2,04%-dən 1,33%-ə enmiş və gələcəkdə daha da aşağı enəcəkdir. 1985-1990-cı illərdə əhalinin illik artımı ən yüksək - 100 milyon nəfər olmuşdur. Ümumiyyətlə, əhalinin artımına bir çox amillər təsir edir. Bunlardan ən vacibləri - məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi, əhalinin etnik, dini və regional mənsubiyyəti, qadınların ictimai əməyə cəlb olunması və cəmiyyətdə rolu, dövlətin doğumu stimullaşdırması və ya əksinə, müharibələr, epidemiyalar nəticəsində uşaq ölümü səviyyəsinin dəyişməsi və sairədir. Bundan başqa, əhalinin artımına qadın və kişilərin sayının disproporsiyaları, cins və yaş tərkibi kimi amillər də təsir edir. Əhalinin artımına, eyni zamanda sağlamlığına ekoloji vəzıyyəti və müxtəlif epidemiyalar da təsir edir. BMT-nin məlumatlarına görə hər il atmosferin çirklənməsindən 21,7 mln. nəfər ölür. Demoqrafik vəziyyətə mənfi təsir göstərən amillərdən biri də QĐÇS-dir (qazanılmış immunodefisit sindromu - AĐDS, SPĐD). 1998-ci ildə QĐÇS virusu ilə yoluxmuş əhalinin sayı 34 mln. nəfər olmuşdur. Son illər bu xəstəliyə yoluxanların sayı 5,8 mln. nəfər, ölənlərin sayı isə 2,5 mln. nəfər təşkil etmişdir ki, bunların da 80%-i Afrika qitəsinin payına düşür. Müəyyən edilmişdir ki, insan bioloji varlıq kimi 100-140 il yaşaya bilər. Ancaq faktiki olaraq, müxtəlif sosial-iqtisadi və ekoloji amillərin təsiri nəticəsində insan bu yaşdan çox az yaşayır. Doğrudur son dövrlər insan ömrünün uzanması meyli hiss olunmaqdadır. 1950-ci ildə insanların dünyada orta ömrü 50 il idisə, 2004-cü ildə 66,7 yaşa qədər yüksəlmişdir. Dünya əhalisinin orta ömür müddəti artsa da, regionlar üzrə fərq çox böyükdür. Əsas fərq isə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə zəif inkişaf etmiş ölkələr arasındadır - 28 yaş. Qadın və kişilərin gözlənilən orta ömür müddəti də az maraq doğurmur. Nepaldan başqa butün ölkələrdə qadınlar kişilərdən çox yaşayırlar. Əhalinin son dövrlərdə sürətli artımına təsir göstərən orta ölüm göstəriciləri bütün ölkələrdə aşağı düşmüşdür. Bu meyl XIX- XX əsrlərin keçidində hiss olunmaqla başlamışdı, lakin Đkinci Dünya müharibəsindən sonra özünü daha çox göstərmişdir. Bu proses regionlarda müasir səhiyyə yardımının yaxşılaşması, içməli su ilə təchizatın və digər amillərin nəticəsində baş verir. 1950-ci ildən bəri ölüm səviyyəsi hər 1000 nəfər əhaliyə qarşı 20-dən 10-a enmişdir. Beləliklə, yaxın onilliklərdə əhalinin «qocalması» prosesi davam edəcəkdir. Bu meyl yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə özünü daha yaxşı göstərir. Belə ki, bu ölkələrdə əhalinin median yaşı hazırda 38-dirsə bu göstərici 1950-ci ildə 29 idi. Proqnozlara görə 2050-ci ildə bu 46 yaş olacaqdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə bu proses təzə başlanır və orta yaş səviyyəsi, o vaxtla müqayisədə demək olar ki, dəyişməyib (19- 24 yaş). Afrika, dünya əhalisinin ən sürətlə artan regionu kimi, həm də ən «gənc» materikidir. Burada əhalinin orta yaşı 18-dir. Proqnozlara görə zəif inkişaf etmiş ölkələrdə median yaş 2050-ci ildə 37-yə çatacaq. Əgər 1950-ci ildə dünya əhalisinin orta ömrü 50 yaş idisə, 2050-ci ildə bu 76-ya, median yaş isə 38-40-a çatmalıdır. Demoqrafik siyasət dövlətin demoqrafik proseslərə məqsədyönlü təsiridir. Əgər demoqrafik vəziyyət və meyllər xoşagələndirsə, belə təsir prosesin saxlanmasına, lakin demoqrafik vəziyyət və meyllər məqsədəuyğun deyilsə, prosesin dəyişilməsinə təsir edir. Bu geniş sosial-iqtisadi siyasətin bir hissəsidir. Fransa ilk ölkə idi ki, orada doğum XVIII əsrdə təhlükəli dərəcədə aşağı düşmüşdü. Ona görə də artıq XIX əsrdə doğumun stimullaşdırılması istiqamətində cəhdlər göstərilməyə başlanılmışdır. Baxmayaraq ki, əhalisinin sayı azalan ölkələr çox azdır, ancaq dünyanın 61 ölkəsində orta hesabla hər ailədə uşaqların sayı 2,1-dən azdır. Bəzi mənbələrdə bu göstərici hər sağlam qadına düşən uşağın sayı kimi göstərilir. Əhali artımı zəif olan ölkələrdə demoqrafik siyasət doğumun artmasına, artım yüksək olan ölkələrdə isə doğumun azalmasına yönəlmişdir. Avropa Birliyi ölkələrində demoqrafik siyasətin tədbirlər sistemi oxşar olsa da, bəzi müavinət və güzəştlərin miqyasında fərqlər mövcuddur. Məsələn, hər anadan olan uşağa görə birdəfəlik dövlət yardımı AFR-də 100 marka, böyük Britaniyada 25 funt- sterlinq, Fransada 2600 frank, Đspaniyada 300 peset təşkil edir. Müavinətlər birinci anadan olan uşağa görə AFR-də ayda 50 marka, ikinci uşağa ayda 100 marka, üçüncü və hər sonrakı uşağa ayda 200 marka, Fransada ikinci uşağa ayda 500 frank, altıncı uşağa ayda 3000 frank təşkil edir. Bu ödənişlər uşaq 16 yaşına çatanadək verilir. Şərqi, Cənubi və Cənubi-Şərqi Asiya ölkələri içərisində ən radikal demoqrafik siyasət Yaponiyaya və Çinə məxsusdur. Hindistan və digər Asiya ölkələri də ikiuşaqlı ailələrə istiqamət götürsələr də, belə demoqrafik siyasətin həyata keçirilməsi yolunda problemlər və cətinliklər çoxdur. Dünya fonunda ərəb-müsəlman regionunun xüsusi yeri var. Milli və dini ənənələr demoqrafik siyasətin fəallığını heçə endirir. Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Liviya və digərləri doğumun istənilən cür məhdudlaşdırmasının əleyhinə çıxırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu və ya digər müsəlman ölkələrindəki demoqrafik vəziyyət həmin regiondakı ümumi vəziyyətlə təxminən eynidir. Yəni məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi və regional amillər əhali artımına dini amillərə nisbətən daha cox təsir göstərir. Ən gərgin demoqrafik vəziyyət Saxaradan cənubdakı Afrika ölkələrindədir. Bu ölkələrin çoxunda demək olar ki, heç bir demoqrafik siyasət həyata keçirilmir. Əgər Asiya ölkələrində doğum
son 50 ildə hər qadına 5,9-dan 2,6 -ya enibsə, Afrikanm bu hissəsində 6,5-dən 5,5-ə qədərdir. Demoqrafik siyasətin vacib tədbirlərindən biri -ailəqurma yaş həddinin tənzimlənməsidir. Qədim Roma qanunçuluğuna görə nigah yaşının minimum həddi qızlar üçün 12, oğlanlar üçün isə 14 olmuşdur. Đndi də bu hədd bəzi katolik ölkələrində öz qüvvəsində qalır, xüsusilə də Cənubi Avropa və Latın Amerikası ölkələrində. Ümumiyyətlə, ölkələrin çoxunda qanun nigaha 16-18 yaşından icazə verir. Son onilliklərdə ailəqurmanın minimum yaş həddi artmağa doğru meyl edir. Bu da demoqrafik siyasətlə bağlıdır. Məsələn, Çin Xalq Respublikasında kişilər üçün bu yaş həddi 22, qadınlar üçün 20, Hindistanda uyğun olaraq 21 və 18 yaş qanunla müəyyən edilir. Ancaq son bir neçə ildə nigah yenidən «cavanlaşmağa» başlamışdır. Dolayı olaraq əhali artımına boşanma siyasəti də təsir edir. Bu cəhətdən ən liberal qanunlar ABŞ, Böyük Britaniya, Niderland, Skandinaviya ölkələrindədir. Ər və arvadın nigah münasibətlərini saxlamamaq istəyi kifayət qədər əsaslanmış hesab olunur. AFR, Belçika, Finlandiya qanunları da bu cəhətdən çox ciddi deyildir. Bu sahədə Đtaliya, Fransa, Yunanıstan qanunları daha ciddidir. Đrlandiya, Đspaniya və Portuqaliyada isə boşanma bu günə qədər, demək olar ki, mümkün deyildir. 1994-cü ildə Qahirədə keçirilən əhali məskunlaşması və inkişafı üzrə Beynəlxalq Konfransda 179 ölkə əhali ilə inkişaf arasındakı qarşılıqlı əlaqə məsələsində konsensusa gəldilər. Konfransda həm də 2015-ci il üçün məqsəd və vəzifələr müəyyən edilmişdir. Konfransdan sonrakı beşillik təcrübə göstərdi ki, qoyulmuş məqsəd və vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəinki real və mümkündür, həm də insanların vəziyyəti ilə balanslaşdırılmış inkişaf labüddür. Konfransda müəyyən oldu ki, ölkələr demoqrafik siyasəti və inkişaf sahəsindəki istiqamətləri qəbul edirlər. Đnkişaf sahəsindəki siyasətə aşağıdakı amillər-yaşayışın keyfıyyəti, şəxsi seçim, insan hüquqları və s. amillər daxil edilmişdir. Aparılan iqtisadi siyasətdə yoxsulluq, ərzaq təhlükəsizliyi, təbii ehtiyatların istifadəsi və ətraf mühitin mühafizəsi, əhalinin sayı və artım templəri kimi aspektlər nəzərə alınır. Konfrans qadın və kişilərin huquqlarının bərabərliyinin bütün sahələrdə təmin olunmasını tövsiyə etmişdir. Məqsəd qoyulmuşdur ki, kiçik yaşlı uşaqlar arasında ölüm göstəriciləri azaldılsın, çünki 5 yaşına çatmamış uşaqlar arasında bu göstərici o dövrdə çox yüksək idi. Konfransdan keçən 5 il ərzində əksər ölkələr öz demoqrafık siyasətlərini konfransın məqsədləri ilə uyğunlaşdırmışlar. Dünyada kişilərin sayı qadınların sayından 30 mln. nəfər artıqdır. Ancaq bu ümumi faktın arxasında çox böyük fərqlər gizlənir. Birincisi, müxtəlif yaş qruplarında əhalinin cins tərkibi müxtəlifdir (hər 1000 nəfər qadına düşən-kişilərin sayı): Qeyd etmək lazımdır ki, bütün dünya və regionlarda uşaq yaşında oğlanların sayı qızlardan çoxdur. Çünki hər il doğulan uşaqların içərisində oğlanlar qızlardan 4 mln. çox olur. Yuxarı yaş qruplarında isə qadınların sayı kişilərə nisbətən üstünlük təşkil edir. Đkincisi, fərqlər müxtəlif regionlarda da özünü göstərir. Ikinci Dünya müharibəsinin təsiri hələ də bütün Avropa (Đrlandiya və Đslandiyadan başqa) ölkələrində hiss olunur. Asiya ölkələrində kişilər qadınlardan çoxdur (Yaponiya, Đsrail, Yəmən, Đndoneziyadan başqa). Afrika ölkələri üçün əhalinin cins tərkibində kəskin fərqlər yoxdur. Bu ölkələrin əksərində qadın və kişilərin sayı təxminən eynidir. Materikin şimal hissəsində kişilərin sayı qadınlardan bir az artıqdır, şərqdə isə qadınlar üstünlük təşkil edirlər. Şimali Amerikada əhalinin əksəriyyətini immiqrantlar təşkil etdiyi üçün uzun müddət kişilər əhalinin tərkibində üstünlük təşkil etmişlər. Əhalinin yaş tərkibi «artdıqca» əvvəlcə ABŞ-da, 70-ci illərdə isə Kanadada qadınların sayı kişilərin sayını keçmişdir. Bu, əsasən yuxarı yaş həddinə aiddir. Bu proseslər Avstraliya üçün də xarakterikdir. Latın Amerikası ölkələrində Afrikadakı kimi qadın və kişilərin sayı təxminən eynidir. Ayrı-ayrı region və ölkələr arasında da əhalinin cins tərkibindəki fərqlər bir o qədər də böyük deyildir. Demək olar ki, bu ölkələrin hamısında qadınlar cüzi üstünlük təşkil edirlər. Son dövrlər BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar əhalinin təhsil səviyyəsinə, tibbi təminatına, ekoloji təhlükəsizliyinə xüsusi diqqət yetirirlər. Təsadüfi deyil ki, həm insan potensialının inkişaf indeksinin, həm də əhalinin yoxsulluq indeksinin hesablanmasında təhsilin səviyyəsi nəzərə
alınır. Təhsilin səviyyəsinin yüksəldilməsini həm də elmi-texniki tərəqqi tələb edir. YUNESKO-nun məlumatlarına görə əvvəllər 15 yaşından yuxarı əhali içərisində savadsızların payı 44% təşkil edirdisə, 2002- ci ildə bu göstərici iki dəfə aşağı düşmüş və 22% olmuşdur. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə cəmi 1,3 % əhali savadsızdır. Savadsızlığın bəzi ölkələrdə bu dərəcədə aşağı olması son illərdə, yeni «funksional savadsızlıq» adlanan terminin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Funksional savadsızlıq dedikdə insanın cəmiyyətdə siyasi dəyişikliklərə, iqtisadiyyatda isə struktur, texniki və texnoloji yeniliklərə uyğunlaşmamaq qabiliyyəti (qabiliyyətsizliyi) başa düşülür. Bir çox ölkələrdə funksional savadsızlıq işsizliyin əsas səbəbi hesab edilərək qalmaqdadır. Đnkişafda olan ölkələrdə təhsilin səviyyəsi aşağıdır. Savadsız əhalinin 96%-i bu ölkələrin payına düşür. Eyni zamanda burada da özünəməxsus regionallıq nəzərə çarpır. Afrikanın Saxaradan cənub hissəsində, Ərəb ölkələrində və Cənubi Asiyada az qala əhalinin yarısı savadsızdır. Savadsızlıq göstəricisinə görə bir sıra ölkələr: Niger (85,7%), Burkina Faso (79,8%), Erıtreya (75%), Benin (66%), Qambiya (67%:), Seneqal (65%), Butan (55%), Anqola (55%) kimi ölkələr daha çox fərqlənir. Qeyd olunanlarla yanaşı əhalisinin milli tərkibinə görə dövlətləri 5 tipə bölmək mümkündür: •
Birmillətli; •
Əsasən birmillətli, ancaq az və çox dərəcədə milli azlıqlar olmaqla; •
•
Etnik cəhətdən yaxın, mürəkkəb milli tərkibli; •
Çoxmillətli, etnik cəhətdən mürəkkəb tərkibli. Birinci tip dövlətlər dünyada az deyil. Avropa ölkələrinin yarısı bu dövlətlərə aiddir. Asiyada belə dövlətlər azdır: Yaponiya, Koreya, Banqladeş, Səudiyyə Ərəbistanı və s. bunlara misaldır. Đkinci tip ölkələr sayca çoxdur. Avropada bunlara Böyük Britaniya, Fransa, Đspaniya, Finlandiya daxildir. Asiyada Çin, Monqolustan, Vyetnam, Kamboca, Tailand, Şri-Lanka, traq, Suriya; Afrikada Əlcəzair, Mərakeş, Zimbabve, Botsvana; Şimali
Amerikada ABŞ belə dövlətlərdəndir. Üçüncü tip dövlətlərə az rast gəlinir. Ancaq belə dövlətlərdən Belçikam, Kanadanı qeyd etmək olar. Dördüncü tip ölkələrə Đran, Əfqanıstan, Pakistan, Malayziya, Laos və s. aid edilir. Beşinci tip
ölkələrə Hindistanı, Rusiyanı, Đsveçrəni, Đndoneziyanı, Filippini və s. aid etmək olar. Etnik proseslərin içərisində konsolidasiya və assimilyasiya xüsusi yer tutur. Bəzən etnik inkişaf mürəkkəb xarakter daşıyır və bu proseslər eyni vaxtda baş verir. Konsolidasiya - bir nsçə qohum etnosun (tayfa, xalq) böyük bir xalqa çevrilməsinə, ya da sosial-iqtisadi, mədənı inkişaf nəticəsində formalaşmış xalqın daha da mütəşəkkilləşməsinə deyilir. Birinci halda bu etnoslar arası, ikinci halda isə etnosdaxili konsolidasiya adlanır. Assimilyasiyannın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir xalqın müəyyən qrupları və ya bütöv xalq, başqa bir xalqın içərisində yaşayaraq, uzunmüddətli təmas nəticəsində onun mədəniyyətini götürür, dilini öz dili sayır və özünün əvvəlki etnik birliyə mənsubiyyətini qəbul etmir. Milli özünüdərkin dəyişməsi bu prosesin sonu sayılır. Assimilyasiya əsasən inkişaf etmiş ölkələr üçün səciyyəvidir. Assimilyasiya təbii və məcburi ola bilər. Hazırda, etnoqraflar hesab edirlər ki, dünyada 3-4 min müxtəlif xalq vardır. Buraya sayı bir neçə yüz nəfər olan tayfalar da aid edilir. Məlumdur ki, son dövrlər mürəkkəb milli tərkibli ölkələrin bəzilərində milli münaqişə ocaqları yaranmışdır. Bu münaqişələrin tarixi kökləri müxtəlifdir. Təkcə keçmiş SSRĐ ərazisində etnik-ərazi iddialı 70 potensial kərkinlik ocağı müəyyən olunmuşdur. Belə ərazilər dünyada çoxdur. Elmi-texniki inqilabın, mədəniyyət və təhsilin inkişafına baxmayaraq dinin cəmiyyətdə və məişətdə rolu çox böyükdür. Bu, demək olar ki, bütün ölkələrə aiddir. Xristianlıq ən geniş yayılmış din sayılır (1 mlrd. nəfər). Xristianlıq 3 hissəyə bölünür: katoliklər - 580 mln. nəfər, protestantlar - 350 mln. nəfər, pravoslavlar -100 mln. nəfər əhaliyə malikdir. Katoliklərin əksəriyyəti Amerikada (yarıdan çoxu), Avropada (180 mln. nəfər), Asiyada və Afrikada (50 mln. nəfər) yaşayır. Protestantların əksəri Avropa (yarısı) və Amerikada (2/5
hissəsi) cəmlənmişdir. Asiyada 65 mln., Afrikada 35 mln., Avstraliya və Okeaniyada 14 mln. protestant yaşayır. Pravoslavlar Şərqi Avropa, MDB və Yunanıstanda cəmlənmişlər. Müsəlmanların ümumi sayı da 1,2 mlrd. nəfərə yaxındır. Əsasən Şimali Afrika və Asiyada yaşayırlar. Đnduistlərin sayı 520 mln. nəfər, buddist və lamaisüər isə 400 mln. nəfər təşkil edir. Bunlardan başqa, digər dinlər də mövcuddur ki, onlara sitayiş (itaət) edənlərin sayı müxtəlifdir. Belə ki, konfusianlıq – 180 mln, sintoizm - 90 mln, daosizm - 30 mln., zərdüştçülük 250 min, iudaizm - 10 mln. nəfəri özündə birləşdirir. 1960-cı ildə dünyanın əhalisi 3 mlrd. olanda onun 70% zəif inkişaf etmiş regionlarda məskunlaşmışdı. 2002-ci ilin sonunda həmin regionların əhalisi 4,8 mlrd. (80%) nəfərə çatmışdır. 2025-ci ilə qədər proqnozlaşdırılan əhali artımının 98%-i bu regionların payma düşəcəkdir. Əhalinin qeyri-bərabər məskunlaşmasını çoxlu misallarla şərh etmək olar. Məsələn, Şərq yarımkürəsində əhalinin 80%-i, Şimal yarımkürəsində 90%-i, Asiyada 67%-i yaşayır. Əhalinin məskunlaşması problemləri ilə əhalinin sıxlığı məsələsi biri-birilə bağlıdır. Bu göstərici dünyanın hansı ərazilərində əhalinin daha çox cəmlənməsi haqqında təsəvvür yaradır. Ənənəvi olaraq əhalinin sıxlığı C = N/S formulası ilə hesablanılır. Burada: C - əhalinin sıxlığı, N - əhalinin sayı, S -həmin ərazinin sahəsi, kv.km- lə hesab olunur. Əhalinin sıxlığına görə ölkələri 3 qrupa bölmək olar: 1.
Əhali sıxlığı yüksək olan ölkələr (hər kv.km-də 200 nəfərdən artıqdır): Monako (22 min nəfər), Sinqapur (6100 nəfər), Đndoneziya (2000 nəfər), Belçika, Niderland, Böyük Britaniya, Đsrail, Livan, Banqladeş, Şri-Lanka, Koreya Respublikası, Ruanda, Salvador və s. seçilirlər. Bu, şəhərlər arasında 14 mln. nəfər əhalisi olan Parisdə aiddir ki, orada da hər kv.km-də 26 min nəfər insan yaşayır. 2.
Əhali sıxlığı dünya əhalisinin orta sıxlığına (hər 1 km2 -da 45 nəfər) yaxın olan ölkələr. 3.
2 bir nəfər və ya az) Monqolustan, Liviya, Mavritaniya, Namibiya, Qviana, Avstraliya və s. belə ölkələrdəndir. Dünyada əhalinin sıxlığı müxtəlif olan ölkələr çoxdur. Buna Misir, Çin, Avstraliya, Kanada, Braziliya, Türkmənistan, Tacikistan və s. misal ola bilər. Xarici miqrasiya kütləvi hal aldığı ölkələrdə. bu əhalinin ümumi sayına da təsir göstərir. Əhalinin bu cür artımına bəzən «mexaniki artım» da deyirlər. ABŞ, Kanada və Avstraliyanın tarixində elə dövrlər olub ki, «mexaniki» artım təbii artımdan yüksək olub. Bu ölkələrə miqrasiya indi də çox yüksəkdir, bu proses hazırda ölkənin təbii artımına müəyyən «kömək» kimi səciyyələndirilir. Đsraildə isə hazırda immiqrantlar əhalinin ümumi artımının 2/3-ni təşkil edirlər. Đrlandiyada isə proses əks istiqamətdə getmiş və bir neçə dəfə təkrar olunmuşdur. Xarici miqrasiyalar öz xarakter, səbəb, ərazi əhatəsi, müddəti və s.-yə görə bir-birindən fərqlənirlər. Xarakteri haqqında danışarkən, könüllü və məcburi miqrasiyaları ayırmaq mümkündür. Məcburi miqrasiyaya misal olaraq Afrikadan Amerikaya qul-zəncilərin aparılmasını, Đkinci Dünya müharibəsində milyonlarla əhalinin Almaniyaya köçürülməsini göstərmək olar. Daha yaxın ərazi və tariximizdən məcburi miqrasiyaya türklərin Gürcüstandan, tatarların Krımdan, çeçen-inquşların Çeçen-Đnquş Respublikasından, azərbaycanlıların Ermənistandan köçürülməsini (departasiyasını) misal göstərmək olar. Xarici miqrasiyanın səbəbində isə əhalinin sosial, iqtisadi vəziyyəti aparıcı olaraq qalır. Hazırda işçi qüvvəsinin miqrasiyası geniş vüsət almışdır. Əhali inkişafda olan ölkələrdən Avropa, Şimali Amerika (ABŞ, Kanada), ÇAR, Đran körfəzi ölkələrinə mühacirət edirlər. Đqtisadi səbəblərdən başqa, xarici miqrasiyanın siyasi səbəbləri də mövcuddur. Bu ölkələrdəki siyasi rejimlə bağlıdır. 70-80-ci illərdə keçmiş SSRĐ-ni də siyasi emiqrantlar tərk etmişdilər. Bu cür proseslər hazırda Koreya Xalq Demokratik Respublikasında, Kubada müşahidə olunur. Ərazi əhatəsinə görə kontinentlərarası və kontinentdaxili miqrasiyaları ayırmaq olar. Ölkədaxili miqrasiyaya daxili miqrasiya deyilir. Müddətinə görə daimi,
mövsümi və
müvəqqəti (qısamüddətli) miqrasiyalar da ayrılır. Son dövrlərin ən qorxulu miqrasiyalarından biri qaçqınlıqdır. Bu proses çox böyük əraziləri əhatə edir. Beynəlxalq təşkilatların səyinə baxmayaraq bu proses ləngimir, bu problemlər hələ də həll olunmamış qalır. Bu, əsasən müxtəlif cür separatçılığın, regional konfliktlərin, aclığın, epidemiyaların və siyasi mübarizələrin nəticələridir. Yuqoslaviya və SSRĐ-nin dağılmasından sonra bu ərazidə 2,5 mln. nəfər qaçqın ordusu yaranmışdır ki, bunun 1 mln. nəfərdən çoxu azərbaycanlardan ibarətdir. Urbanizasiya müasir dövrün ən ciddi proseslərindən biridir. Urbanizasiya əraziləri qurunun -1%-ni, əhalinin 47%-ni özündə cəmləşdirir. Urbanizasiya kənd əhalisinə nisbətən şəhər əhalisinin payının artmasıdır. Bəzən bunu sadəcə şəhərləşmə və ya kənd əhalisinin şəhərlərə köçməsi kimi izah edirlər. Bu proses kənd əhalisinin şəhərlərə miqrasiyası, şəhər əhalisinin özünün təbii artımı, kənd yaşayış məntəqələrinin şəhər tipli qəsəbələrə və şəhərlərə çevrilməsi formasında baş verir. Şəhərlərin statusu qanunvericiliklə müəyyən olunur. Dünya ölkələrində şəhər əhalisinin minimum sayı bir-birindən kəskin fərqlənir. Dünya miqyasında əhalisinin sayı 10 mln.-dan artıq olan şəhərlər inkişafda olan ölkələrdə sürətlə artır. 1960-cı ildə təkcə Nyu-York və Tokioda əhalinin sayı 10 milyondan çox idi. Son illərdə meqa şəhərlərin sayı 20-yə çatmışdır. Urbanizasiya səviyyəsi regionlar üzrə bir-birindən kəskin fərqlənir. Urbanizasiya səviyyəsinin artımı inkişafda olan ölkələrdə və zəif inkişaf etmiş ölkələrdə daha yüksəkdir. Dünya ölkələri içərisində Sinqapur - 100%, Belçika-97% urbanizasiyaya məruz qalmışdır. Urbanizasiya nəticəsində şəhər əhalisi va təsərrüfatı eninə, uzununa və dərininə daha da genişlənərək şəhərətrafı sahələr hesabına nəhəng aqlomerasiyalar formalaşmışdır. Belə aqlomerasiyalar dünyada 325- dən çoxdur. Onun 144-ü Asiyada, 62-si Avropada, 42-si Latın Amerikasında, 39-u Şimali Amerikada, 33-ü Afrikada, 5-i Avstraliya və Okeaniyadadır. Ölkələrə gəldikdə isə Çində - 49, ABŞ-da 45, Hindistanda - 36, Braziliyada - 16, Rusiyada - 11 aqlomerasiya formalaşmışdır. Biri-birinə yaxın aqlomerasiyalar da get-gedə böyüyərək birləşib daha nəhəng əhali məskunlaşması forması olan meqalo- polislərin mövcudlaşmasım zəruriləşdirmişlər. Hal-hazırda ABŞ-da - 5, Yaponiyada - 1, Böyük-Britaniyada - 1, AFR-də 1 formalaşmamış meqalopolis vardır. Yaxın gələcəkdə isə biri-birinə yaxın yerləşən meqalopolislər inkişaf nəticəsində birləşərək daha iri əhali məskunqlaşması forması - oykumenopolisləri yaradacaqlar. Dünyada 400-ə qədər «milyoner» şəhər mövcuddur. Bunlardan 23 şəhər super şəhər adlandırılmışdır ki, onların hər birisinin ayrı-ayrılıqda 10 mln-dan artıq əhalisi vardır. Belə şəhərlərin 8-i ĐEÖ-lərdə, qalanları isə ĐOÖ-də yerləşir. Bunlara əhalisinin sayı 26,4 mln. nəfərdən artıq olan Tokio başçılıq etməklə, 23-cü yer -10,0 mln. nəfər əhalisi olan Seula məxsusdur. Onu da göstərmək yerinə düşərdi ki, siyasi xəritədə Öz əkslərini tapmış dövlətlərdən 11-nin hər birisinin 100 mln-dan artıq əhalisi vardır. Buraya Çin, Hindistan, ABŞ, Đndoneziya, Braziliya, Pakistan, RF, Banqladeş, Nigeriya, Yaponiya, Meksika daxildir.
Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|