R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
III. DÜNYANIN TƏBĐĐ RESURSLARI
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| III. DÜNYANIN TƏBĐĐ RESURSLARI
Təbii resurslar cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi üçün istifadə olunan təbii elementlərdir. Bunlara insan həyatı və məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün təbiətdə istifadə edilən və edilməsi mümkün olan resurslar daxildir. Bu fəaliyyətdə bilavasitə iştirak etməyən, lakin maddi istehsal və qeyri-maddi istehsal sahələrində zəruri olan komponentlər də vardır ki, o isə təbii şərait anlayışıdır. Təbii resurs və təbii şəraitin məcmuu cəmiyyətin həyatında və fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan cəmiyyətlə təbiəti bilavasitə əlaqələndirən məhz təbii resurslardır. Đnsanların yaşaması, inkişaf etməsi prosesinə təsir edən amillərdən biri təbii resursların mənimsənilməsidir. XX əsrin ortalarından başlayaraq dünya əhalisinin sürətlə artması və istehsalın inkişafı ilə əiaqədar olaraq təbii resurslardan istifadə olduqca artmışdır.Ona görə də insanla ətraf mühit arasındakı münasibət, cəmiyyətlə təbiətin bir-birinə münasibəti probleminin düzgün həll olunmasına şərait yaradır. Hal-hazırda dünyada 250 növ faydalı qazıntı və 200 növə qədər qiymətli daşlar mövcuddur. Onların təsərrüfat fəaliyyətinə cəlb olunması uzun tarixi dövr ərzində tədricən formalaşmışdır. Lakin istehsalın sürətli inkişafı dövründə təbii resurslardan istifadə dairəsi daha çox genişlənmiş və hətta bəzi sərvətlərin tükənmək və azalmaq ehtimalı çoxalmışdır. Təqribən son 50 ildə dünyada bəşəriyyətin tarix boyu istifadə etdiyi qədər xammal işlədilmişdir. Ayrı-ayrı ölkələrin və ya rayonların təbii resurslarla təmin olunmasının səciyyəsi onların ən adi təsnifatına əsaslanmalıdır. Məlumdur ki, təbii resurslar istifadə olunma xarakterinə görə istifadə olunan və potensial təbii resurslara ayrılır. Potensial resurslar həm istifadə olunmayan, həm də ehtiyatı hələ dəqiqləşməyən və yaxud müəyyən səbəbdən istismar edilməyən sərvətləri özündə birləşdirir. Eləcə də təbii resurslar tükənən, tükənməyən və ya tükənənlər isə bərpa olunan, bərpa olunmayan resurslara ayrılır. Təbii resurslardan istifadə daim artdığı üçün ayrı-ayrı resurs növlərinin qiymətləndirilməsi vacibdir. Təbii resursların iqtisadi cəhətdən qiymətləndlirilməsinə hasilatın, emalın, daşınmanın dəyəri, kapital qoyuluşunun xüsusi çəkisi, əmək məhsuldarlığının, səmərəliliyinin səviyyəsi və s. göstəricilər daxildir. Bu qiymətləndirmə meyarları məhsuldar qüvvələrin inkişaf ilə əlaqədar dəyişə bilər. Həmçinin iqtisadi qiymətləndirmə ayrı-ayrı təbii resurslardan istifadənin faydalılığını müəyyən etməyə imkan verir. Təbii resurslardan səmərəli istifadə bütün dünya ölkələrinin başlıca problemidir. Bu, sərvətlərin tükənməsindən çox ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədardır. Təbii resurslar bir çox sahələrə bölünür. Onların ən başlıcası mineral resurslardır. Mineral resursların başlıca sahəsi olan faydalı qazıntılar müasir iqtisadiyyatın başlıca istiqamətlərini müəyyən edən, həmçinin, iqlisadiyyatın inkişafını təmin edən əsas təbii bazadır. Faydalı qazıntılar yer qabığında, dəniz dibində, yeraltı sularda, dəniz sularında, göllərdə olan üzvi və qeyri-üzvi təbii mineral törəmələrdir. Faydalı qazıntılar sırasında ən başlıca yer mineral yanacaq ehtiyatlarına məxsusdur. Mineral yanacaq ehtiyatları içərisində isə başlıca yeri kömür tutur. Dünyada kömür ehtiyatı və istifadəsi vaxtaşırı olaraq 1924-cü ildə yaradılmış və hazırda 80 ölkəni birləşdirən və dünyanın enerji problemi ilə məşğul olan «Dünya Energetika Şurası» sessiyalarında müzakirə edilir. Dünyada 14,8 trln.t, o cümlədən 9,4 trln. t. daş kömür, 5,4 trln. t qonur kömür ehtiyatı vardır. Dünya kömür ehtiyatının 60%-ni daş kömür, 40%-ni qonur kömür təşkil edir. Kəşf edilmiş ehtiyatlar ümumi ehtiyatın cəmi 8%-nə qədərdir. Kömür ehtiyaünın 90%-dən çoxu Şimal yarımkürəsində cəmlənmişdir. Kömür ehtiyatlarının 54%-i Asiyanın, 28%-i Şimali Amerikanın, 9%-i Avropanın payına düşür. Dünya ölkələri arasında daha çox kömür ehtiyatına malik olan MDB, ABŞ və ÇXR-dır. Ümumi ehtiyatın 80%-i bu dövlətlərin ərazisindədır. Həm ümumi və həm də kəşf olunmuş ehtiyatın xeyli hissəsi iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin ərazisində yerləşir. Đnkişafda olan ölkələrdən Hindistan, Botsvana, Latın Amerikasının bir çox ölkələri də kömür ehtiyatına malikdirlər. Dünyanın 83 ölkəsində kömür ehtiyatı kəşf edilmişdir. Yer kürəsində kömür ehtiyatının geoloji qanunauyğunluqlara əsasən yerləşmə xüsusiyyətləri bir çox alimlər tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Dünyanın 10 iri kömür hövzələrinə Tunqus, Lena, Kansk- Açinski, Kuzbas, Rur, Appalaç, Peçora, Taymir, Qərb Donbas aid edilir.
Mineral resurslardan neft və qaz yanacaq istehsalında xüsusı yer tutur. Neft - 102 ölkədə və qaz - 85 ölkədə ehtiyatlarının coğrafi yerləşməsi dünya dövlətlərinin həmişə maraq dairəsində olmuşdur. Kömürdən fərqli olaraq maye və qaz yanacağının qiymətində hər il dəyişikliklər baş verir. Bu isə bəzi ölkələrdə yanacaq ehtiyatlarının azalması, bəzilərində isə istehsalın mürəkkəbliyi ilə izah olunur. Məsələn, 80-cı illərin əvvəllərində neft ehtiyatı 95 mlrd. ton idisə, son illərdə bu rəqəm 800 mlrd. ton hesablanmışdır. Dünyada qaz ehtiyatlarının kəşfı 1980-1990-cı illərdə 35 trln.m3, son illərdə isə 600 trln. m3-ə çatmışdır. Yanacaq ehtiyatları kəşfinin belə göstəriciləri birinci növbədə yeni yataqların mənimsənilməsi, ikincisi isə ümumi geoloji ehtiyatların kəşf olunub artıq istehsal astanasında dayanması ilə izah olunur. Nəticədə məlum olur ki, müasir dünya iqtisadiyyatında neftə və qaza olan tələbat daha üstündür. Geoloq-alimlər belə hesab edirlər ki, neft və qaz yataqları 77 mln. km2 sahəni, o cümlədən 48 mln.km2 qurunu, 29 mln. km2 şefl zonasını əhatə edir. Çoxsaylı neft - 50 min və qaz yataqları içərisində daha əhəmiyyət kəsb edən nəhəng hövzələrdir. Həmin hövzələrin hər birində neft ehtiyatı 500 mln.tona, hətta 1 mlrd. tona, qaz isə 1 trln.m3-ə bərabərdir. Dünyada 50-yə qədər belə iri hövzə vardır. Onların yarıdan çoxu Yaxın Şərq ölkələrində yerləşir. Dünyada nəhəng qaz hövzələri 20-dən çoxdur ki, onlarda da ümumi ehtiyatın 70%-i cəmlənmişdir. Bu növ hövzələr əsasən MDB ölkələri üçün də xarakterikdir. Yer kürəsində uran da geniş yayılmışdır. Onun potensial ehtiyatı 10 mln. t hesablanmışdır. Tərkibində 0,1% uran olan yataqların mənimsənilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli hesab olunur. 1 kq uran xammalının istehsalı 80 ABŞ dollarına başa gəlir. Atom enerjisi üzrə beynəlxalq agentliyin məlumatına görə 80-ci illərin sonunda yuxarıda göstərilən qiymətlə uzlaşan uran ehtiyatı 1,6 mln. tona qədərdir. Bu baxımdan zəngin ehtiyata malik birinci yeddi dövlət bunlardır: Avstraliya (460 min t.), CAR (250 min t.), Niger (180 min t.), Braziliya (165 min t.), Kanada (155 min t.), ABŞ (125 min t.) və Namibiya (100 min t.). Hesablamalara əsasən ümumi ehtiyatın 2/3-si Qərbin inkişaf etmiş dövlətlərinin, 1/3-i isə inkişafda olan ölkələrin payına düşür. MDB dövlətləri içərisində uran istehsalı
və ixracına görə Rusiya Federasiyası fərqlənir. Ümumiyyətlə dünyanın urana olan tələbatı tam ödənilir. Litosfer nəinki mineral yanacaqlarla, eləcə də alternativ enerji mənbəyi ilə, yəni geotermal enerji ilə də zəngindir. Geotermal enerji mənbələri iki tipə bölünür. Birinci tip yeraltı təbii istilik mənbələrini - qaynar suları, buxar və ya buxar-su qarışığını özündə birləşdirir. Đsti sular və ya buxar birbaşa istifadə oluna bilən enerji mənbələridir. Đkinci tip - dağ süxurlarının daxili istiliyidir. Həmin süxurlara böyük təzyiq altında su vurularsa onlardan alınan buxardan istilik enerjisi kimi də istifadə etmək olur. Hər iki variantın istifadəsinin ümumi çatışmamazlığı buradan geotermik enerjinin zəif konsentrasiyasından irəli gəlir. O ərazilərdə ki, belə isti mənbələr yer səthinə yaxın yerləşir və temperaturu 30- 40°C-ə bərabər olur, onlardan təsərrüfatda istifadə edilməsi üçün şərait yaranır. Su, buxar, buxarlı su qarışığı temperaturdan asılı olaraq iki qrupa bölünür. Đsti
su mənbələrindən istifadə olunması onların temperaturundan əsaslı surətdə asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, geotermal enerji dörd fərqləndirici xüsusiyyətə malikdir. Birinci, o, tükənməyən sərvətlər qrupuna daxildir. 70-ci illərin hesablamalarına əsasən 10 metr dərinliyə qədər onların ehtiyatı ənənəvi yanacaq ehtiyatlarından 3,5 min dəfə artıqdır. Ona görə də bəzi tədqiqatçılar hətta 5 km dərinlikdə belə geotermal enerji ehtiyatlarının həddən artıq çox olduğunu göstərirlər. Đkincisi, geotermal enerji mənbələri çox geniş yayılmışdır. Onun yerləşməsi əsasən Yer kürəsi sahəsinin 1/10-ni əhatə edən aktiv seysmik və vulkanik zona ilə əlaqədardır. Bu zona içərisində daha perspektivli «geotermal rayonlar» ayırmaq mümkündür (Kaliforniya, Kamçatka, Şimali Qafqaz). 90-cı illərin əvvəllərində təkcə keçmiş SSRĐ-də 50-yə qədər yeraltı isti su mənbələri aşkar edilmişdir. Üçüncüsü, geotermal enerji böyük vəsait qoyuluşu tələb etmir. Çünki yer təkindən çıxan və ya çıxarılan bu mənbələr artıq təbiət tərəfindən istifadəyə yararlı vəziyyətə gətirilmişdir. Dördüncüsü, geotermal enerji ekoloji cəhətdən tam zərərsiz olmaqla bərabər ətraf mühiti çirkləndirmir. Torpaq resursları dünya torpaq fondunun təsərrüfat üçün yararlı hissəsidir. Đnsanlar bütün yerüstü fəaliyyətlərində belə resurslardan istifadə edirlər. Kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əsas
vasitə olmaqla bərabər şəhər, qəsəbə, kənd, sənaye müəssisələri, nəqliyyat, rabitə və sairələrinin yerləşməsi üçün müstəsna əhəmiyyəti vardır. Dünya torpaq fondunun ümumi sahəsi 149 mln. km2 və ya 14,9 mlrd.hektardır. Antarktida və Qrenlandiya sahələrini nəzərə almasaq bu 135 mln, kv. km və ya 13,5 mlrd. hektara çatır. Ayrı-ayrı regionlar içərisində torpaq fondunun böyüklüyünə görə fərqlənən ərazilər Afrika, MDB, Xarici Asiya, Şimali və Cənubi Amerikadır. Torpaq fondunun strukturu bir o qədər də əlverişli deyildir. Torpaq resurslarını mənimsəyən və ondan istifadə edən insanlar planetimizin torpaq fondunun strukturuna təsir etmiş, onu tədricən dəyişmişlər. Bu, ilk növbədə əkilən torpaqların genişlənməsi, otlaq və meşə sahələrinin sıxışdırılması ilə izah olunur. Dünya torpaq fondunun 11%-i becərilir. MDB, Afrika və Şimali Amerikada bu göstərici orta dünya səviyyəsində, Xarici Avropa və Okeaniyada qismən yüksək səviyyə ilə xarakterizə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ (190 min ha.), Hindistan (166 min ha.), Rusiya Federasiyası (130 min ha.), ÇXR (93 min ha.), Kanada (46 min ha.). Qazaxıstan (35 min ha.), Ukrayna (min 34 ha) daha çox becərilən torpaq sahələrinə malıkdir. Təbii çəmənlik və otlaq sahələri Xarici Avropa müstəsna olmaqla bütün dünya regionlarında becərilən torpaqlardan üstünlük təşkil edir və hətta Avstraliyada bu 10 dəfə arıqdır. Həmçinin MDB- də, Xarici Avropada, Şimali Amerikada meşə torpaqları böyük sahələri, Cənub Amerikada isə ərazinin təxminən yarısını tutur. Yaşayış məntəqələri, sənaye və nəqliyyatın altında olan torpaqlar həm dünya üzrə və həm də regionlar üzrə 1-2% arasında tərəddüd edir. Təkcə Xarici Avropa və Şimali Amerikada bu göstərıci bir qədər yüksəkdir. Dünya torpaq fondunun başlıca problemi kənd təsərrüfata yararlı torpaqların deqradasiyasıdır. Torpaqların deqradasiyasına onların eroziyası, çirklənməsi, təbii
otlaqların bioloji
məhsuldarlığının azalması, şoranlaşma, bataqlaşma, yaşayış məntəqələri, sənaye və nəqliyyat tikintiləri üçün tələbata uyğun olmaması və s. aid edilir. Bəzi hesablamalara görə bəşəriyyət artıq buna görə 2 mlrd. hektar məhsuldar torpaq sahəsini itirmişdir. Təkcə eroziya səbəbindən nəinki geridə qalmış, hətta geniş torpaqlara
malik iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə 607 mln. ha kənd təsərrüfatı torpaqları dövriyyədən çıxmışdır. Şoranlaşma və bataqlaşma səbəbindən isə hər il 1,5 mln. ha torpaqlar yararsız vəziyyətə düşür. Göstərilən neqativ hallar adambaşına düşən becərilən torpaq sahələrinin kəskin azalmasına səbəb olur. Ümumiyyətlə, dünya üzrə bu göstərici yüksək olaraq indi də qalmaqdadır. ÇXR və Misirdə bu göstərici (müvafıq olaraq 0,09 və 0,05 hektar) daha kəskin şəkil almışdır. Bir çox ölkələrdə torpaq fondunun saxlanılması və onun strukturunun yaxşılaşdırılması üçün müəyyən tədbirlər görülür. Regional və qlobal aspektdə bu tədbirlərin həlli BMT ixtisaslaşmış orqanlarında - YUNESKO-nun təhsil, elm və mədəniyyət bölmələrində, eləcə də ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatlarında araşdırılır. Dünyanın quru hissəsinin 55%-nin mənimsənilməsinə baxmayaraq torpaq resurslarının çatışmazlığı hər yerdə nəzərə çarpır. Qərbi Avropa, Cənubi və Cənub Şərqi Asiyanın ən çox əhali cəmləşən və əsas istehsal fəaliyyətinin təmərküzləşdiyi köhnə mənimsənilmiş rayonlarında torpaq çatışmamazlığı çox ağır vəziyyət almışdır. Torpaq çatışmamazlığının aradan qaldırılmasının ən münasib yolu yeni ərazilərin mənimsənilməsidir. Lakin bu çox böyük vəsait tələb edır. Ərazisi böyük olan ölkələrdə yeni torpaqlardan istifadə etmək daha münasibdir. Məsələn, Kanada, Avstraliya, Braziliya və s. ölkələrdə olduğu kimi. Mənimsənilməsı çox da xərc tələb etməyən torpaq ehtiyatları dünyanın quru hissəsinin təxminən 6%-ni, mənimsənilməsi olduqca böyük vəsait tələb edən sahələr isə 25% təşkil edir. Səhralaşma Yer kürəsində hələ insan cəmiyyətinin formalaşdığı dövrdən əvvəl də mövcud olmuşdur. Hal-hazırda dünyanın 1/3-ni tutan arid qurşaqda 8 mln. km2 sahəni səhralar tutur. Şimali Afrika və Asiyanın səhraları 11 min km məsafədə uzanan vahid enli zonanı təşkil edir. Bu sahənin yarıya qədəri dünyanın böyük səhrası sayılan Saxaranın payına düşür. Həmin zonaya 300 mln. ha sahəni tutan (ərazinin 15%) MDB-nin arid sahəsi də daxildir. Hazırda da məhsuldar torpaqların səhralara çevrilməsi prosesi davam edir. Səhralaşmanın davam etməsinin başlıca amillərindən biri insan fəaliyyətidir. Bu təsir nəticəsində ərazinin bioloji potensialı azalır və ya tam məhv olur, nəticədə mövcud ekosistemin tarazlığı pozulur. Antropogen təsirə birinci növbədə meşələrin qırılması, torpaqlardan düzgün istifadə edilməməsi, heyvandarlıqda otlaqlardan səmərəsiz istifadə olunması və s. daxildir. Demək olar ki, Mərkəzi Avropada 1 ha məhsuldar otlaq 3-5 ev heyvanının yemlənməsinə xidmət etdiyi halda, Səudiyyə Ərəbistanında 50-60 ha səhra otlaqları 1 heyvanın yemlənməsinə xidmət edir. Alimlər hesablamışlar ki, antropogen təsirdən yaranmış səhralar 80-ci illərin sonunda 9 mln. km2-ə (900 mln. ha) çatmış və planetin torpaq fondunun 6,7%-ni təşkil edir. Bundan başqa, 60 ölkənin ərazisini tutan 30-40 mln. km2 sahə səhralaşma təhlükəsi qarşısındadır. Ona görə də səhralaşma prosesi dünyanın qlobal problemlərindən biri hesab olunur. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, dünyanın arid və yarım arid regionlarında 80-ci illərin məlumatına görə 850 mln. nəfər əhali məskunlaşmışdır. Yer kürəsinin su balansının qiymətləndirilməsi, su təminatı, suya tələbat, su problemlərinin həlli bir çox coğrafi tədqiqatlarda xüsusi yer tutmuşdur. Hesablamalara görə yer kürəsinin ümumi su ehtiyatı 1386 mln. km 2 -dir. Yalnız onun 2,5%-i həyat üçün zəruri olan şirin su ehtiyatıdır. Şirin səth sularının həcmi 35 mln. km 3 həcmində qiymətləndirilir. Lakin onların böyük həcmi Antarktidanın və Qrenlandiyanın buzlaqlarında və qar örtüyündə cəmləşmişdir. Hər nəfərə dünyada 230 mln. kubmetr su düşür. Lakin, ümumi ehtiyatın 96,4%-i Dünya okeanının duzlu sularının payına düşdüyü üçün su problemi həmişə mövcud olub və yenə də mövcuddur. Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində, xüsusilə, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə su ilə təmin olunmada kəskin və mühüm sosial- iqtisadi problemlər yaradır. Đndi əsrin əvvəlinə nisbətən sənaye və kənd təsərrüfatında daha çox su işlədilir. Suyun tükənməyən sərvətlərə aid edilməsinə baxmayaraq o, dünyada qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, dünyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş regionlarının payına şirin su ehtiyatımn 40%o-dən azı düşür. Çay axınları ayrı-ayrı regionlar üzrə - Avropa - 3110, Asiya - 13190, Afrika - 4225, Şimali Amerika - 5960, Cənubi Amerika 10380, Avstraliya - 1965 km-Vil təşkil edir, ölkələr üzrə axını
göstəricilərinə görə birinci yeri ərazisində dünyanın ən böyük çayı olan Braziliya tutur (10 min knv). Đkinci yeri (4,7 min km3) MDB dövlətləri tutur. Bunların içərisində Rusiya Federasiyası (27,8 min kmVil), Qazaxıstan (11,8 min km-Vil), Gürcüstan (10,1 min kmVil) və Tacikistan (9,9 min km-Vil) adambaşma düşən su ehtiyatına görə fərqlənirlər. Ukrayna, Türkmənistan, Moldaviya və Özbəkistanda adambaşına düşən su 1000 km-Vil həcmindən azdır. XX əsrdə dünyada suya olan tələbat aşağıdakı kimi artmışdır: 1900-cü ildə 580 km\ 1940-cı ildə 820 km-\ 1950-ci ildə 1100 km\ 1960-cı ildə 1900 km\ 1980-ci ildə 4100 km\ 2002-ci üdə isə 4040 km3 təşkil etmişdir. Đstehlakçının suya
tələbatının göstəricilərini də müəyyənləşdirmək çox vacib məsələdir. Dünyada suyun əsas istehlakçısı kənd təsərrüfatı olmuş və yenə də qalmaqdadır (70%). Đkinci yeri sənaye (20%), üçüncü yeri məişət təsərrüfatı (10%) tutur. Əsrimizin sonunda surətlə inkişaf edən şəhərlərin, sənayenin və kənd təsərrüfatının su təminatı müəyyən texniki - iqtisadi və ekoloji çətinliklərlə rastlaşır. Bir çox ölkələrin iri şəhərləri üçün «su aclığı» artıq xarakterikdir. Dünyanınn su problemlərinin həlli üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Axının nizama salınmasından, su anbarlarında şirin su ehtiyatlarının yaradılmasında əlavə, suvarma sistemləri təkmilləşdirilir və kənd təsərrüfatında su itkisinin azalması üçün bir sıra texniki tədbirlər görülür. Regionların su təminatının yaxşılaşdırılması üçün su anbarlarının tikintisi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Su anbarlarının tikilməsi əsasən Đkinci Dünya müharibəsindən sonra daha da artmışdır. Dünyada təkcə son 30 ildə su anbarlarının sayı 4 dəfə, ümumi həcmi isə 10 dəfədən çox artmışdır (o cümlədən, Latın Amerikası ölkələri,Asiya və Afrikada 35-90 dəfə). Hal-hazırda planetimizdə 60 mindən çox su anbarı istifadəyə verilmişdir. Onların həcmi 6600 km\ su səthinin sahəsi isə 400 min km2-ə bərabərdir. Üç kateqoriyadan ibarət müəyyən olunmuş hidroenerji potensialı mövcuddur (nəzəri, texniki və iqtisadi). Nəzəri potensialı müəyyən etmək üçün bütün yerüstü axım hesablanır - 46 min km-Vil. Nəzərə alsaq ki, qurunun orta hündürlüyü 800 m-dir, onda ümumi hidropotensial 1,0 mlrd. kVt
gücündə və elektrik enerjisinin illik hasilatı 50 trln. kVt/saatdan çox təşkil edər. Son qiymətləndirməyə görə texniki potensial 20 trln. kvt/saatdan artıqdır. Iqtisadi potensial texniki potensialın iqtisadi cəhətdən səmərəli hesab olunub istifadə edilən hissəsidir. Onun göstəricisi ildə texniki potensialdan təqribən 5 dəfə az olmaqla 10 trln kvt/saatdan az deyildir. Đqtisadi potensialın miqyasına görə dünyanın iri regionları- Xarici Asiya, Latın Amerikası, Afrika, Şimali Amerika, MDB. Xarici Avropa, Avstraliya və Okeaniya göstərilən qaydada sıralanmışlar. Ayrı - ayrı dövlətlər üzrə iqtisadi hidropotensiala görə XXI əsrin əvyəllərində 6 ölkə fərqlənmişdir. Bunlar ÇXR, MDB, ABŞ, Zair, Kanada və Braziliyadır. Daha sonra buraya Hindistan, Peru, Kolumbiya, Đsveç, Norveç, Fransa, Đtaliya, Đsveçrə və s.dövlətləri əlavə etmək olar. Dövlətlərdə iqtisadi hidropotensialdan müxtəlif səviyyədə istifadə olunur. Məsələn, Đsveç, Norveç, Fransada artıq 80%-dən çox, Đtaliya və Yaponiyada - 70%, Kanada - 60%, ABŞ-da 50% olduğu halda Hindistanda 12%, ÇXR-8%, Zair, Kolumbiya vo Peruda 1%-dən azdır. MDB-nin qərb zonasının 1/5-i iqtisadi hidropotensiala malik olmaqla və onun hələlik 48%-indən istifadə edilmişdir. Şərq və Cənub Şərq zonasında isə bu göstərici müvafiq olaraq 4/5 və 17%-dir. Bioloji ehtiyatdan hazırda dünyada 500 mindən çox bitki növü, o cümlədən 30 mindən artıq ağac və kol növləri məlumdur. Bitki resurslarının arasında meşələrin böyük əhəmiyyəti vardır. Meşələr bərpa olunan resurslardır. 385 mlrd. oduncaq ehtiyatından minlərlə müxtəlif adda məmulatlar istehsal edilir. Meşə resurslarının iki başlıca göstərici: meşə sahələrinin ölçüsü və oduncaq mövcuddur. Yalnız son 200 il ərzində qurunun meşə hissəsi iki dəfə azalmışdır. Dünyanın meşə sahəsi iki qurşaqda: şimal və cənub qurşaqlarında yerləşir. Şimal meşə qurşağının sahəsi 2 mlrd.ha-dır. Bu qurşaqda ən böyük meşə sahələri RF, Kanada, ABŞ ərazilərindədir. Bunlardan 67% iynəyarpaqlı, 33% enliyarpaqlı meşələrdir. Şimal qurşağında yerləşən meşələrdə ağac növləri
nisbətən azlıq təşkil edir. Xarici Avropa meşələrində 250 ağac və kol növü qeydə alınmışdır. Şimal qurşağı meşələri keçmişdə intensiv istifadəyə məruz qalmışdır. Qərbi Avropada XVIII-XIX, ABŞ-da XX əsrın əvvəllərində gedən bu proses sonralar qismən, hazırda isə tam stabilləşmişdir. Cənub meşə qurşağının da sahəsi 2 mlrd. ha təşkil edir və onun 97%-i enliyarpaqlı meşələrdir. Sahənin təxminən yarısını yüksək sıxlığa malik meşələr tutur. Cənubda yerləşən tropik meşələr 76 dövlətin ərazisində, o cümlədən Afrikada 23 (ərazisinin 46%-ni), Latın Amerikasında 37 (ərazisinin 36%-ni) və Asiyanın 16 dövlətində (ərazisinin 18%-ni) yerləşmişdir. Tropik meşələrin 2/3-si rütubətli tropik meşələrdir. Tropik meşələrin %-i 10 dövlətin - Braziliya, Đndoneziya, Zair, Peru, Kolimbiya, Hindistan, Boliviya, Papua-Yeni Qvineya, Venesuela ərazisindədir. Bu meşələrdə 5000 növə
qədər ağac
və 20.000-ə qədər bitki
növü müəyyənləşdirilmişdir. Bununla bərabər son on ildə tropik meşələrə böyük ziyan vurulmuşdur. 1960-cı ildə rütubətli tropik meşələr 1,6 mlrd. hektara olduğu halda, 60-cı illərin sonunda 0,9 mlrd. hektara qədər azalmışdır. Cənub meşə qurşağında bu proses üç əsas səbəblə səciyyələnir. Birincisi, şəhər və nəqliyyat ehtiyatları üçün həmin torpaqların təmizlənib, yararlı vəziyyətə gətirilməsi, ikinci oduncaqların yanacaq kimi işlədilməsidir. BMT-nin məlumatına görə inkişafda olan ölkələrin 70%-i onlardan binaların qızdırılmasında istifadə edirlər. Hətta Afrikada, habelə Nepal, Haiti kimi tropik ölkələrdə bu 90%-ə çatır. 70-ci illərdə dünya bazarında neftin qiymətinin bahalanması ilə əlaqədar Afrika və Cənubi Asiyanın nəinki meşə əhatəsində olan şəhərlərində, hətta kənar şəhərlərdə odundan istifadə artmışdır. 1980-ci ildə inkişafda olan ölkələrin oduncaq çatışmayan regionlarında 1,2 mlrd. əhali yaşayırdısa, 2006-cı ilin sonuna bunun 2,4 mlrd.-a çatması ehtimal olunur. Üçüncü səbəb - Asiya, Afrika və Latın Amerikasının tropik ölkələrində xammalın kağız-sellüloz sənayesinin inkişafı üçün Yaponiya, Qərbi Avropa və ABŞ-a ixrac edilməsidir. Müasir dünyada 51,2 mlrd.ha meşə sahəsi vardır. Əvvəllər bu 75 mlrd.ha-dan az olmamışdır. Dünya okeanının mineral ehtiyatları iki hissədə - onun suyunda və dibində olan resurslara ayrılır. Dəniz suyunun başlıca resurslarından biri xörək duzudur ki, 0,1 km3 suda 20 mln. t. miqdarındadır. Əgər, dəniz sularının duzunu tamam ayırıb, yer səthinə yaymaq mümkün olsaydı, onda 150 m qalınlıqda duz təbəqəsi əmələ gələrdi. Dəniz suyunun buxarlanması yolu ilə duz alınmasının çinlilər hələ 4 min ii əvvəl öyrənmişlər. Hazırda da Çində duzun 1/3-i bu üsulla istehsal olunur. Yaponiyada bu sahədə daha çox fərqlənir. 1 ton duz almaq üçün təqribən 120 mln. ton suyu buxarlandırmaq lazımdır. Mühüm resurslardan biri də maqneziumdur. 1 km3 suda 9,5 mln. ton maqnezium vardır. Bu xammalın dəniz suyundan alınması qurudakı istehsalından ucuz başa gəlir. Onun alınma texnologiyası XX əsrin 40-cı illərində öyrənilmiş və hazırda dünyada maqnezium istehsalının 40%-i bu üsulla əldə olunur. Bundan başqa, hər km3 dəniz suyunun tərkibində 0,9 mln. t. kükürd, 31 min ton brom, 10 ton alüminium, 3 t miss, 3 t. uran, 0,3 t. gümüş və 0,04 t qızıl vardır. Hazırda brom xammalının əsas istehsal mənbəyi dəniz suyu sayılır. Dünya okeanında qızılın miqdan 10 mln. t hesablanmışdır ki, bu da quruda olan ehtiyadan dəfələrdə artıqdır. Həmçinin Dünya okeanının resurslarını, onun şelf zonasında və dərinliklərində yerləşən resurslara ayırmaq olur. Şelf zonasının ən başlıca resursu neft və qaz ehtiyatlarıdır. Dəniz faydalı qazıntı hasilatından gələn gəlirin 90%-i neft və qazın payına düşür. Şelf zonasında neft ehtiyatları 120-150 mlrd. ton hesablanmışdır. Şelf zonasının faydalı qazıntılarını üç tipə bölmək olar: Birinci - dəmir filizi, miss, nikel, qalay, civə və s. Bu yataqlar sahildən uzanan təbii və yaxud süni adaların köməyi əsasında maili istehsal üsulu ilə mənimsənilir. Bəzən belə yataqlar 10-20 km sahildən aralı 2 km dəniz dibi süxurları altma qədər davam edir. Böyük Britaniya. Kanada, Yaponiya və Çində belə sualtı şaxtalar vardır.
Đkinci - dəniz sahillərində səpələnmiş sərvətlər. Məsələn, Đndoneziya, Tailand və Malayziyanın şelf zonasında qalay, Avtsraliya sahillərində sirkonu, Hindistan sahillərində ilmeniti, Namibiya sahillərində almazı, ABŞ sahillərində sirkonu, qızılı, Baltik dənizi sahillərində kəhrəba və s.-ni göstərə bilərik. Üçüncü - şelf zonasının daha dərin yerlərində, materik ətəklərində cəmlənmiş fosforit yataqlarıdır. Bu, ən çox Sakit Okeanda aşkar edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, şelf sahəsinin fosforit ehtiyatının 1/100 hissəsi bir neçə on illər fosfor kübrəsinə olan tələbatı ödəyə bilər. Lakin hələlik heç bir ölkədə onun sənaye istehsalı təşkil olunmamışdır. Dünya ökeanının sərvətlərinə, eləcə də batmış gəmiləri aid edirlər. Okeanoloqlar Dünya okeanında 1 milyona qədər gəminin batdığını hesablamışlar. Belə tapıntılar daha çox Atlantik okeanı hövzəsində aşkar edilmişdir. Bu, əsasən uzun tarixi dövr ərzində Avropaya böyük miqdarda qızıl, gümüş, və s. sərvətlər aparan gəmilərin tufan və qasırğalar zamanı məhv olması, batması ilə əlaqədardır. Son zamanlar müasir texnikanın köməyi ilə okeanın dibində onlarla gəmilər tapılmış və külli miqdar xəzinə əldə edilmişdir. 1985-ci ildə amerikalılar 1912-ci ildə batmış «Titanik» gəmisini tapmış və onun seyflərində milyard dollarlıq xəzinənin, o cümlədən 26 min gümüş podnos və boşqabın olduğunu müəyyən etmişlər. 4 km dərinlikdən hələlik onları qaldırmağa nail olmamışlar. Digər tərəfdən II Dünya müharibəsi illərində Murmanskdan Đngiltərəyə gedən «Edinburq» krayserində tərəfdaşların hərbi sursatlarının Ödənilməsi məqsədilə 465 qızıl külçə aparılmışdı. Krayser Barents dənizində alman sualtı gəmilərinin hücumuna məruz qalmış və zədələnmişdir. Qızılın başqa əllərə keçməməsi üçün gəminin batırılması əmri verilmişdir. 40 ildən sonra 260 m dərinlikdə gəmi tapılmış və qızıllar çıxarılmışdır. Đqlim resurslarına tükənməyən günəş və külək enerjisi, habelə rütubət daxildir. Elmi ədəbiyyatlarda günəş enerjisi müxtəlif kəmiyyət göstəricilərinə görə qiymətləndirilir. Daha doğrusu, o müxtəlif göstəricilərlə ölçülür - (coulla 1,5 x 1022c, kilokalori ilə - I34xl019 kkal və kilovatla - 178,6xl012 kvt). Qeyd etmək lazımdır ki, il ərzində Yer səthinə 1,56 x 1018 kvt saat günəş enerjisi daxil olur. Lakin həmin enerjinin atmosferdə əks olunduğu üçün yarıdan çoxu yer səthinə çatmır. Nəticədə quru və okean səthinə 1014 kvt və ya 10-s mlrd.kvt saat radiasiya gəlib çatır (quru və okean səthinin lkm2-nə 0,16 kvt). Əlbəttə, bu enerjinin çox cüzi hissəsi praktik cəhətdən istifadə oluna bilər. Bunun əsas səbəblərindən biri günəş enerjisinın zəif sıxlığa malik olmasıdır. Sübut olunmuşdur ki, yüksək enliklərdə günəş enerjisinin sıxlığı 80-130 Vt/m2, mülayim qurşaqda 130-210, "tropik səhralarda 210-250 Vt/m2-dir. Bu o deməkdir ki, inkişafda olan ölkələrdə günəş enerjisindən istifadə üçün əsaslı şərait vardır. MDB ölkələrində belə şəraitdə təqribən 130 mln. nəfər, o cümlədən 60 mln. kənd əhalisi yaşayır. Küləyin enerji potensialı da müxtəlif cür qiymətləndirilir. 1989-cu ildə MĐRƏK-in 14-cü sessiyasında bu potensial 300 mlrd. kvt/saat hesablanmışdır. Lakin bu ehtiyatdan texniki istifadəyə cəmi 1,5% yararlıdır. Başlıca maneə külək enerjisinin dağınıqlığı və mütəmadi olmamasıdır. Lakin Yer kürəsində elə ərazilər vardır ki, küləklər güclü və uzunmüddətli əsir. Belə rayonlardan Şimal, Baltik və Adriatik dənizlərinin sahillərini misal göstərmək olar. Đqlim resursları kənd təsərrüfatının inkişafına xidmət edən və havanı, rütubəti, işığı, istini, əlverişli şəraiti özündə birləşdirən aqroiqlim resurslarını da əhatə edir. Atmosferin əsas resurslarından biri də tükənməyən sərvətlər qrupuna aid edilən havadır. Məlumdur ki, XIX əsrin ortalarına qədər atmosferdə olan oksigen nisbətən stabil idi. Sonralar müxtəhf üzvi yanacaqların yanması və texnoloji proseslərin genişlənməsi iiə əlaqədar olaraq o tədricən azalmağa başlamışdır. Hal-hazırda təkcə yanacağın yandırılması ildə 10 mlrd. t sərbəst oksigenin işlədilməsinə səbəb olur. Minik avtomobillərinin hərəkəti üçün hər 100 km-ə bir adamın ildə mənimsəyəcəyi qədər oksigen sərf olunur. BMT ekspetlərinin hesablamalarına görə dövrümüzdə yer kürəsində 40-50 mlrd. nəfər əhaliyə çata biləcək qədər oksigen işlədilir. Ümumiyyətlə, sərbəst
oksigen ehtiyatının azalması bəşəriyyət üçün ciddi təhlükə yaratmayacaqdır. Đstirahət, müalicə, turizm məqsədləri üçün istifadə olunan rekreasiya resursları nəinki mənşələrinə görə, eləcə də istifadə olunma xüsusiyyətlərinə görə tanınırlar. Onlar eyni zamanda coğrafı obyektlər sayılırlar. Göründüyü kimi rekreasiya resursları estetik və müalicə-sağlamlıq xüsusiyyətlərinə də malikdir. Buraya təbii və antropogen obyektlər daxil olduğundan onları təbii və antropogen- rekreasiya resurslarına ayırırlar. Təbii-rekreasiya resurslarına okean, dəniz, göl, habelə çay sahiləri, çimərliklər, dağlar, meşə örtüyü, mineral bulaqlar, palçıq vulkanları və müalicəvi palçıq mənbələri aiddir. Belə ərazilərdə istirahət edənlər və turistlər əfsanəvi təbii formalarla, təbii landşaftla, yaxşı istirahətlə, idmanla məşğul olmaqlda, zəngin bitki örtüyü ilə, ov etməklə, balıq tutmaqla və s.- ilə rastlaşırlar. Təbii-rekreasiya ərazilərinə iri şəhərlər ətrafında salınmış yaşıllıq zonaları, qoruqlar, milli parklar aid edilir. Antropogen-rekreasiya resurslarına Misir ehramları, Qədim Çin Səddi, Yunanıstanın, Romanın qədim abidələri, Moskva Kremli, Sankt-Peterburqdakı Peterqof, Afma Akropolu, Hindistanın Aqre şəhərində yerləşən Tac-Mahal məqbərəsi və s. misal ola bilər. Deyilənlər əsasında Đtaliya, Fransa, Đspaniya, Đsveçrə, Bolqarıstan, Hindistan, Meksika, Misir ildə daha çox turistərin gəlməsinə şərait yaradırlar.
Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|