R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| V.l. Energetika
Energetikaya yanacaq növlərinin, elektrik enerjisi mənbələrinin axtarışı, mənimsənilməsi, onların hasilatı, emalı və nəql edilməsi daxildir. Əsas enerji daşıyıcılarına neft, qaz, kömür, su və atom enerjisi xammalları aiddir. Digərlərinin - oduncağın, torfun, şistin, kənd təsərrüfatı istehsah tullantılarının, günəşin, küləyin, suların qabarmasının və yeraltı isti suların enerjisinin bir o qədər də rolu yoxdur. Lakin bunların bəziləri ayrı-ayrı ölkələrdə (AFR-də, Danimarkada, ABŞ-da, Hindistanda, Yaponiyada) xeyli əhəmiyyət kəsb edirlər. Məsələn, Finlandiyada odunun, Đslandiyada geotermal suların əhəmiyyəti ölçüyə gəlməz dərəcədədir. Dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələri xammal bazası rayonu, inkişaf etmiş ölkələri isə xammal istehlakı rayonu kimi tanınırlar. Kömür, qaz, uran filizinin istehsalında inkişaf etmiş ölkələr, neft istehsalında isə inkişaf etməkdə olan ölkələr seçilirlər. Neft, qaz, kömür, elektroenergetika çoğrafi yerləşmələrinin, ehtiyatlarının, kəmiyyət-keyfıyyət göstəricilərinin müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunurlar. Onların yerləşməsinə, mənimsənilməsinə, ehtiyatlarının müxtəlifliyinə təbii şərait, sosial-iqtisadi faktorlar çox təsir edir. Dünyanın bəzi ölkələri yerli energetika ehtiyatları ilə özlərinin istehlakını tam ödəyə bilirlər. Bunlara Rusiya Federasiyası və Çini misal göstərə bilərik. Onlar, hətta istehsal etdikləri yanacaq və elektrik enerjisindən ixrac da edirlər. Yanacaq-energetikanın aparıcı sahələrindən biri neft
sahəsidir. Xalq təsərrüfatının elə bir sahəsi yoxdur ki, ondan istifadə olunmasın. Çünki onun emalından 2500-dən artıq yeni-yeni qiymətli məhsullar alınır. Hələ II Dünya müharibəsi ərəfəsində ABŞ və Venesuela dünyada neft istehsalının çox hissəsini verirdilər. Get- gedə bu vəziyyət xeyli dəyişərək yeni- yeni neft istehsal edən rayonlar əmələ gəlmişdir. Deyilənlərə Yaxın və Orta Şərq ölkələrini, Afrikanı, dünyanın bir çox şelf zonalarını misal göstərə bilərik. Neft istehsalında dəniz şelf zonaları xüsusi yer tutur. 200-500 km sahildən dənizə doğru 800 m dərinlikdə Şimal dənizində, 128 metr dərinlikdə Xəzərdə, Ərəbistan və Kaliforniyanm sahil zonalarında, Đran və Meksika körfəzində, Afrikamn qərb və Cənubi Şərqi Asiya sahillərində neft hasil olunmaqdadır. Dünyada 1950-ci ildə 520 mln. ton hasil olunan neftin kəmiyyət göstəricisi müasir dövrdə 3,8 mlrd. tonu keçmişdir. Bu vaxta qədər dünyada 121 mlrd. ton neft hasil olunduğu bildirilir. Yuxarıda adları çəkilən dövlətlərin ərazisində neft ehtiyatının çoxu dənizlərin şelf zonalarında yerləşir. Hətta, Böyük Britaniyada ehtiyatın 100%-i Şimal dənizinin şelf zonasında yerləşdiyi məlum edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, dünyada neftli-qazlı sahə - 77 mln. kv. km-dən az deyildir. Neftin ehtiyatı isə - 550 mlrd. tondur. Bunun 66%-i Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin payına düşür. Təkcə Səudiyyə Ərəbistanında dünya ehtiyatının - 26%-nin mövcudluğu bəllidir. Ümumiyyətlə, neft ehtiyatının çoxu inkişaf etməkdə olan ölkələr ərazisindədir. Neft ixrac edən OPEK ölkələri - 12-ölkə dünyada istehsal olunan neftin 40%-ə qədərini, inkişaf etmiş ölkələr - (ĐEÖ) isə 45%-ni verməkdədir. Ən çox neft ixrac edən ölkələr - Səudiyyə Ərəbistanı, Đran, Đraq, BƏƏ, Küveyt və digər ölkələrdir. Đllik neft istehsalının - 1,5 mlrd. tona qədəri dünya bazarına çıxarılır. Dünyanın 102-dən çox ölkəsində neft hasil olunmaqdadır. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı - 450 mln. ton, ABŞ - 404 mln.ton, Venesuela - 333 mln.ton, RF - 324 mln. ton, Đran - 185 mln.ton, Meksika 172 mln.ton, Çin - 162 mln.ton, Norveç - 162 mln.ton, Kanada - 126 mln.ton, BƏƏ - 120 mln.ton illik neft hasilatına malikdirlər. Neft valyuta gətirən başlıca mənbə hesab edilərək ən qiymətli strateji məhsul sayılır. Məsələn, RF son illərdə istehsal etdiyi neftin - 137 mln. tonunu ixrac edərək xeyli miqdarda valyuta əldə etmişdir.
Cədvəl 1 Ən çox neft ehtiyatına və istehsalına malik olan ölkələr
№ Olkələr Ehtiyat mlrd.t. Đstehsalı 1 Səudiyyə Ərəbistanı 46,0 450
2 Iraq 17,0
55 3 Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 16,2 120
4 Küveyt 16,0
105 5 Iran
15,0 185
6 Qazaxıstan 14
50,0 7 Venesuela 10,3 333
8 Azərbaycan 8,7
15,4 9 Meksika 8,5 178
10 Rusiya Federasiyası 27,0
324 11 Çin
20 162
12 ABŞ 4,4
404 13 Liviya 3,8 70
14 Nigeriya 3,0
115 15 Norveç 1,6 162
16 Əlcəzair 1,5
73 17 Indoneziya 1,2 85
18 Kanada 1,5
126 19 Misir 0,7 45
20 Hindistan 0,6
35 21 Böyük Britaniya - 140,0
22 Braziliya - 140,0 Neft və neft məhsullarının su nəqliyyatı ilə, kəmərlərlə daşınmasına üstünlük verilir. Dünyada 700 min km-dən artıq uzunluğu olan neft kəmərləri çəkilmişdir. Bunlar nəinki quruda, habelə su hövzələrində - Xəzərdə, Şimal, Aralıq dənizlərində həyata keçirilmişdir. Yanacağın aparıcı sahələrindən biri də qaz sənayesidir. Qaz dünyada yanacağın ən perspektivli növü hesab edilir. Başlıca kimyəvi xammal hesab edilməklə yanaşı onun emalından neftdən fərqli olaraq 1000-dən artıq çoxqiymətli yeni məhsul almaq mümkündür. YE balansında qazın xüsusi çəkisi 23% təşkil edir. Onun geoloji ehtiyatı 400 trln m3, müəyyən edilmiş ehtiyatı isə 145 trln. m3-dən çoxdur. RF-də 33%, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində 30%, Şimali Amerika ölkələrində 5%, Qərbi Avropada 4% qaz ehtiyatı müəyyən edilmişdir. Ölkələrdən Đran, Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Əlcəzair, BƏƏ, Niderland, Norveç, Kanada daha çox qaz ehtiyatına malikdirlər. Đldən-ilə qazın istehsalı artmaqdadır (2,4 trln.m3). Đllik qaz hasilatının 40%-i MDB-də (təkcə RF-24%), 25%-i ABŞ-da əldə olunur. 2002-ci ildə Yaxın və Orta Şərq ölkələri - 33%, RF - 595 mlrd. kubmetr, ABŞ - 570 mlrd.kubmetr, Kanada - 186 mlrd.
kubmetr, Böyük Britaniya - 106 mlrd.kubmetr, Đndoneziya - 70 mlrd. kubmetr, Niderland - 83 mlrd. kubmetr, Səudiyyə Ərəbistanı 45 mlrd. kubmetr, Đran - 61 mlrd. kubmetr, Özbəkistan - 57 mlrd. kubmetr, Əlcəzair - 84,5 mlrd. kubmetr, Norveç - 58 mlrd. m3 qaz hasil etmişlər. RF - 37%, Kanada - 47%, Niderland - 49%, Əlcəzair 62%, Norveç -87% qaz ixrac edirlər. Hasil olunmuş qazı istehlakçıya çatdırmaq üçün Kanadadan ABŞ-a, Nıderlandın Qroninqen yatağından Almaniyaya, Đsveçrəyə, Đtaliyaya, Şimal dənizinin Norveç sektorundan - Almaniyaya, Belçikaya, Fransaya, Əlcəzairdən 1982-ci ildən fəaliyyətdə olan Əlcəzair - Tunis - Aralıq dənizi - Đtaliya - digər Avropa ölkələrinə 2,5 min km uzunluğunda istiqamətlənən qaz kəmərləri və RF-dən Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinə (Almaniyaya, Avstriyaya, Đtaliyaya, Fransaya, Yunanıstana, Finlandiyaya) uzanan «Soyuz» qaz kəməri fəaliyyət göstərir. Maye qazı daşımaq üçün gərək olan xüsusi tankerlərlə Đndoneziya, Əlcəzair, Maiayziya, Bruney xarici ölkələrə - o cümlədən Yaponiyaya yanacaq ixrac edirlər.
Cədvəl 2 Yanacaq-energetika balansı
№
1970(%) 1990(%) 2002(%) 2010(%)
1 Kömür
30,6 28,0
26,3 24,0
2 Neft
48,3 39,4
38,8 37,0
3 Təbii qaz 18,7 22,8
24,2 25,0
4 SES və AES 2,5 9,5
9,7 11,0
5 Alternativ mənbələr 0,01
0,03 1,0
3,0 6 Dünya üzrə 100 100
100 100
Cədvəl 3 Ən çox qaz ehtiyatına və hasilatına malik olan ölkələr
№ Olkələr Ehtiyatı trln.m3 2002-ci il ha- silatı mlrd. m3 Tutduğu yer (hasilata görə) 1 Rusiya 48,0 595
1 2 Iran
23,0 61
8 3 Azərbaycan 12-15 6,0
19 4 Qətər 8,5 20,0
18 5 BƏƏ
5,0 40
12 6 ABŞ
5,4 570
2 7 Nigeriya 4,0 5,0
- 8 Əlcəzair 4,0 84,5
5 9 Venesuela 4,0 30
16 10 Iraq 1 1
11 Kanada 2,6
186 3 12 Đndoneziya 2,5 70
7 13 Meksika 2,1 35
15 14 Malayziya 2,3 40
13 15 Çin
13 30
17 16 Niderland 1,8 83
6 17 Norveç 2,3
58 10
18 Küveyt 1,5
- - 19 Fransa - 4 20 20 Böyük Britaniya 0,8
106 4 21 Türkmənistan 3,0 35,2
14 22 OPEK 63,0 290
- 23 Özbəkistan - 57,0
11
Əlbəttə, yanacaq sənayesini kömürsüz düşünmək çətindir. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin yanacaq-energetika kompleksində ən qədim sahələrdən biri hesab edilir. O, həm yanacaq növü kimi, həm də kimya, metallurgiya sənayelərində tətbiq olunan bir varlıqdır (çuqunun, poladın əridilməsində istifadə olunur). Onun ehtiyatı 15 trln.t.-dan çoxdur. Çində, ABŞ-da, CAR-da, Böyük Britaniyada, Avstriyada, Polşada, Kanadada, Hindistanda, Indoneziyada, Botsvanada, Zimbabvedə, Mozambikdə, Kolumbiyada, Venesuelada yanacaq sənayesinin aparıcı sahəsi kimi inkişaf etmişdir. Hasilatda bu sahədə seçilən dövlətlər isə Çin, ABŞ, Hindistandır. Bunların payına ümumi istehsalın 60%-dən çoxu düşür. Daha doğrusu, Çin 1,5 mlrd.t., ABŞ - 1,1 mlrd.t., Hindistan 300 mln.t., Almaniya - 250 mln.t., RF - 258 mln.t., Polşa - 200 mln.t. CAR - 220 mln.t. kömür istehsal edirlər. Dünyada illik kömür istehsalı isə 6,2 mlrd.tondan az deyildir. Başlıca yataqları: Tunqus, Lena, Kanski-Açinski, Kuznetsk, Peçora (hamısı RF-də), Rur (Almaniya), Appalaç və Qərb (ABŞ), Donbas (Ukraina) və sairdir. Kömür Kanadada, Mozambikdə, Venesuelada, Hindistanda, Avstraliyada iqtisadi cəhətdən çox sərfəli olan açıq üsulla çıxarılır. Göründüyü kimi neft, qaz, kömür dünya energetikasının onurğa sütununu təşkil edirlər. Yanacaq sənayesinin 2-ci sahəsi müxtəlif məhsul növlərinin alınması ilə nəticələnən emaldır. Ən böyük və çox neft emalı zavodları - NEZ-lər inkişaf etmiş ölkələrdə yaradılmışdır (70%).
Dünyada mövcud NEZ-lərin - 21,3%-i ABŞ-da, - 21,6%-i Avropada, 16,6% -i MDB-də, 6,2%-i Yaponiyada fəaliyyət göstərir. Meksika, Tokio, Đran körfəzləri sahilləri, Nyu-York rayonu, Rotterdam, Cənubi Đtaliya, Volqaboyu bu sahədə ən çox fərqlənən bölgələrdir. Dünyada benzin, mazut, ağ neft, dizel yanacağı, sürtgü yağları və s.əldə edilməsinə kömək edən NEZ-lər 1000-dən artıq saya malikdir. Onlar ildə - 3,6 mlrd. tondan çox neft emal edirlər. Hər il ABŞ - 780 mln. ton, Qərbi Avropa - 720 mln. ton, Yaponiya- 260 mln.ton, Latın Amerikası - 300 mln.ton, Yaxın və Orta Şərq ölkələri - 250 mln.ton, Afrika ölkələri - 150 mln.ton neft emalına malikdirlər. Göründüyü kimi, NEZ-lərin coğrafı yerləşməsi çox qeyri-bərabərdir.
Cədvəl 14 Kömür istehsalında fərqlənən dövlətlər
Hasilat № Olkələr 1990 (mln.t.) 2002 (mln.t.) Tutduğu yer
1 Çin
1080,0 1400=1,5 1 2
863,0 1,100
2 3 MDB ölkələri (SSRI) 474,0 420
4 Hindistan 225,0
343,0 3 5 CAR 176,0
222 6 6 Avstraliya 159,0
270,0 5 7 Polşa 148,0
202,0 7 8 Böyük Britaniya 95,0
63,0 10
9 AFR
77,0 250
5 10 KXDR 68 50,0
11 11 Ukrayna 120 70,0
9 12 Qazaxıstan 100 75,0
8 13 Rusiya Federasiyası 280 258,0
4 14 Ispaniya 23,0 30
12
Belə ki, əgər Şimali Amerika və Qərbi Avropa dünyada illik neft haslatının - 31%-ni verirlərsə, emal məhsullarının - 43%-ni verə bilən NEZ-lərə malikdirlər. Eləcə də Asiya ölkələri neft istehsalının - 38%-ni verdiyi halda 29%-neft emal edən zavodları mövcuddur. Şərqi Avropa ölkələrində isə vəziyyət başqadır. Daha doğrusu, onlar dünya neftinin - 10%-ni verməklə - 17% NEZ-lərlə tammrlar. Regionlarda avtomobilləşmo, kimyalaşma, xammal hasilatınm artması, eləcə də texniki mənimsəmənin, texnologiyanın get-gedə daha da təkmilləşməsi prosesi göstərilən kəmiyyət göstəricilərinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Son illər dünyada emaldan 800 mln. tondan artıq benzin, - 700 mln. tondan az olmayan mazut,- 900 mln. tona qədər dizel yanacağı əldə edilmişdir. Müasir NEZ-ri nəqliyyat qovşaqları yaranan yerlərdə, magistral nəqliyyatlar boyu uzunu da yerləşdirirlər. Başlıca dəniz yolları boyu uzununda da NEZ-ri yaradılır. Məsələn, Karib dənizinin Aruba, Kyurasau adalarında; Sinqapurun şəhərlərində, Ədəndə; Baham adalarımn Friport şəharində; Virgin adalarının Santa-Krus şəhərində də tikilmişdir. Eləcə də ĐEÖ-də də NEZ çox yaradılmaqdadır. Məsələn, Yaponiyada ildə 250 mln. ton neft emal edə bilən zavodlar fəaliyyət göstərir. Đstehsalın, məişətin, digər istehlak sahələrinin yüksək dərəcədə elektrikləşdirilməsinin səviyyəsi hər hansı ölkədə elektroenergetikanın inkişafından xəbər verir. Ekoloji cəhətdən daha təmiz olan elektroenergetika cəmiyyətin formalaşması və daha da möhkəmləndirilməsində, texnikanın, texnologiyanın müasir tələblərə uyğun təkmilləşdirilməsində, ictimai istehsalın bütün sahələrinin təşkil olunmasında, ölkə iqtisadiyyatının texniki cəhətdən silahlanmasında, ölkənin bütün regionlarında məhsuldar qüvvələrin bərabər inkişafında ölkənin tam elektrikləşdirilməsinin əhəmiyyəti ölçüyə gəlməzdir. Onun spesifık xüsusiyyətlərindən biri başqa təsərrüfat sahələrində olduğu kimi hasil olunmuş məhsulun gələcəkdə istifadəsi üçün yığılıb anbarlarda saxlanıla bilməməsidir. Belə ki, hasil olunmuş məhsul birbaşa istehlaka istiqamətləndirilərək sərf olunur. Đldən-ilə elektroenergetikanın kəmiyyət-keyfıyyət göstəriciləri artır. Belə ki, elektrik enerjisinin illik hasilatı 1990-cı ildə- 12,0 trln. kvt. saat, 1997-ci ildə - 14,0 trln.kvt.saat və nəhayət, 2003-cü ildə - 16,4 trln.kvt.saatı keçmişdir. Bunun 70%-i Şimal yarımkürəsi ölkələrində, 30%-i isə Cənub yarımkürəsi ölkələrində
hasil olunmuşdur. Beynəlxalq energetika agentliyinin proqramına əsasən 2010-cu ildə elektrik enerjisi hasilatı 20 trln.kvt.saatdan çox olacaqdır. Eyni zamanda, yanacaq-enerji balansında neftin xüsusi çəkisi indiki 39%-dən 37%-ə enəcək, təbii qazın xüsusi çəkisi isə yüksələrək - 25% təşkil edəcəkdir. Atom enerjisinin xüsusi çəkisi az da olsa azalmaqla hidroenerji və digər bərpa olunan enerji mənbələrinin xüsusi çəkisi l%-dən çox artacaqdır. Dünyada mövcud elektrik stansiyalarının gücü - 2,6 mlrd. kvt-dan çoxdur. Hasil olunmuş elektrik enerjisinin 80%-ni inkişaf etmiş ölkələr, 20%-ni inkişaf etməkdə olan ölkələr verir. Đldə dünyada adambaşma - 2,7 min kvt.saat elektrik enerjisi hasil olunursa, bu ən çox Norveçdə müşahidə olunur. Đldə 122 mlrd.kvt.saat elektrik enerjisi hasil edən Norveçdə bu göstərici - 30 min kvt.saatdan az deyildir. Əks qütbdə yerləşən tropik Çad, Mali və Somalidə isə ayrı-ayrılıqda ən az - 11-14 kvt.saat adambaşına elektrik enerjisi hasil olunur. Bu göstərici Çində - 900 kvt.saat, Hindistanda - 450 kvt.saatdan çoxdur. Ümumiyyətlə, son illər elektrik enerjisi hasilatında 10 ölkə daha çox seçilir. Elektrik enerjisi hasilatında ən qabaqda gedən 10 ölkədən
7-si Şimal
yanmkürəsində, 3-ü
isə Cənub
yarımkürəsindədir. ABŞ (4,0 trln.kvt.saat, gücü 800 mln.kvt), Çin (1,3
trln.kvt.saat), Yaponiya (1036 trln.kvt.saat), Rusiya Federasiyası (878 mlrd.kvt.saat), Kanada (573 mlrd.kvt.saat), AFR (570 mlrd. kvt.saat), Fransa (520 mlrd.kvt.saat), Hindistan (450 mlrd.kvt.saat), Böyük Britaniya (350 mlrd.kvt.saat), Braziliya (300 mlrd.kvt.saat) buna misal ola bilərlər. Fransa, Rusiya Federasiyası, Paraqvay, AFR, Kanada, Đsveçrə, Ukrayna elektrik enerjisi ixrac edən ölkələrdəndir. Elektroenergetikaınn inkişafında müxtəlif növ elektrik stansiyaları fəaliyyət göstərir. Bunlara əsas və alternativ elektrik stansiyalarını misal göstərə bilərik. ĐES, AES, SES əsas mənbələr, KES, GES, QES, Geotermal ĐES-lər isə alternativ mənbələrdir. Elektrik enerjisi hasilatı strukturunda əksər ölkələrdə ĐES-lər üstünlük təşkil edir. Onlar kömürlə, qazla, mazutla, odunla, torfla, şistlə işləyərək enerji hasil edirlər. Göstərmək lazımdır ki, yanacağın hansı növü çoxdursa həmin ölkə ĐES-lərin işləməsini ona əsaslandırırlar. Hər növ elektrik stansiyasının özünəməxsusluğu vardır. ĐES- lərin üstün cəhətləri çox olduğundan ona geniş yer verilir. O, tez tikilir, ucuz başa gəlir, müxtəlif növ yanacağa əsaslanır, sabit elektrik enerjisi hasil edir, tikilməsi üçün çox sahə tələb etmir və sairə. Deyilənlər əsasında dünyada illik elektrik enerjisi hasilatında ĐES-lərin 63% məhsul istehsalı vardır. Onlar, başlıca olaraq xammal və istehlak rayonlarında yaradılırlar. ĐES-lər qarşılarına qoyduqları məqsədlərinə görə biri-birindən fərqlənirlər. Onlar Kondensasion (KES) və ĐEM-lərə ayrılırlar. Kondensasion elektrik stansiyaları elektrik enerjisi hasil edirlərsə, istilik elektrik mərkəzləri istilik enerjisi hasil etməklə bərabər sənaye müəssisələrini, ictimai və yaşayış binalarını, isti ştillikləri isti su və buxarla da təmin edirlər. Ən böyük gücə malik olan ĐES-lər 100%o kömürlə işləməklə - Polşada, CAR-da, Rusiya Federasıyasında, ABŞ-da, Çində, Avstraliyada, Almaniyada; 100%o mazutla işləməklə - Səudiyyə
Cədvəl 5 Elektrik enerjisi hasilatında seçilən ölkələr
Hasilat № Ölkələr
Cəmi mlrd.kvt/s Hər nəfərə (min.kvt.s) 1 ABŞ
4,0 trln. 14,5
2 Çin
1,3 trln. 0,90
3 Yaponiya 1,036 7,60
4 Rusiya Federasiyası 878 7,70
5 Kanada
570 18,40
6 AFR
550 6,55
7 Fransa
520 6,55
8 Hindistan 450 0,45
9 Böyük Britaniya 350 5,50
10 Braziliya 300 1,75
Cədvəl 6 Elektrik enerjisinin strukturu və hasilatı
№ Elektrik stansiyalarının növü 1990(%) 1995(%) 2002(%) 1 Istilik elektrik stansiyası (ĐES) 63,3 63,2 63,0
2 Su elektrik stansiyası (SES) 19,9 19,5
19,0 3 Atom elektrik stansiyası (AES) 16,1
17,3 17,0
4 Alternativ enerji mənbələri 0,8 0,9
1,0
Cədvəl 7 Ölkələr üzrə elektrik stansiyalarının gücü
№ Ölkələr Elektrik stansiyalarının gücü milyon kvt. 1 ABŞ 800 2 Çin 270 (80 min.kvt.SES) 3 Yaponiya - 4 AFR - 5 Rusiya Federasiyası 214,1 (43 mln.kvt.SES) (25 AES) 6 Đtaliya
72 7 Fransa - 8 Böyük Britaniya - 9 Azərbaycan 5,2 10
Hindistan 85,0
11 Braziliya 213(ancaqSES) 12
Ukrayna 20 (AES)
Ərəbistanında, Küveytdə, BƏƏ-də, Meksikada, Əlcəzairdə; 100% qazla işləməklə - Rumıniyada, Niderlandda; 100% neftlə-qazla işləməklə - Azərbaycanda; mazutla, torfla işləyənlər - RF-də (Đvanovo, Şatura, Yaroslavl), Belorusiyada (Smoleviç), şistlə işləyənlər - Baltikayanı ölkələrdə (Koxtla-Yarve, Pribaltika), qazla işləyənlər Rusiya Federasiyasında (Kostroma), odunla işləyənlər Rusiya Federasiyasının Avropa hissəsində, Latın Amerikasında tikilmişdir. ĐES-lər təbii şəraitdən asılı olaraq 2 tipdə olurlar. Sərt iqlim şəraitinə malik olan regionlarda örtülü şəraitdə, isti-cənub rayonlarında isə açıq hava şəraitində fəaliyyət göstərirlər. Avropada ilk dəfə açıq tipli ĐES 1962-ci ildə Azərbaycanın Əli-Bayramlı şəhərində fəaliyyətə başlamışdır. Onun gücü 1,2 mln. kvt, illik elektrik enerjisi hasilatı isə 1,0 mlrd. kvt. saatdan çoxdur. Nüvə enerjisindən istifadənin müasir istiqamətlərindən biri AES-lərin və Atom istilik elektrik mərkəzlərinin (AĐEM) yaradılmasıdır. Bunlar, o cümlədən RF-nin Voronej, Nijnı - Novqorod şəhərlərində fəaliyyət göstərirlər. Đri ĐEM-lərin tikilməsinə müasir dövrdə geniş yer verilir. Çünki ayrı-ayrı sənaye sahələrini, kommunal təsərrüfatını, məişəti, ictimai və yaşayış binalarını, oranjereyaları vahid mərkəzdən idarə etməklə qızdırmaq onun səmərəliliyini daha da artırır. ĐEM-lər istehlak rayonlarından 10-12-km məsafədə yerləşdirilir. Elektroenergetikanın aparıcı mənbələrindən biri də su elektrik stansiyalarıdır (SES). Onlar bir qayda olaraq çox sulu və iti sürətə malik olan çaylar üzərində yaradılır. Lakin düzənlik çayları üzərində də SES-lər yaradılır. Belə halda əlavə xərclərin çəkilməsi tələb olunur. SES-lərin üstün cəhətləri çoxdur. Onlardan ən ucuz elektrik enerjisi hasil edilir. Çünki tükənməyən təbii sərvətə əsaslanırlar. Eyni zamanda, onların yaradılması çaylarda suyun axınını tənzimləyir, gəmiçiliyin, kənd təsərrüfatının inkişafını təmin edir, eyni hövzədə bir neçə stansiyaların yaradılmasına şərait yaradır, yaradılmış stansiyalar bir-birilə birləşdirilərək kaskadlar yaratmaq, onları ĐES-lərlə birləşdirmək, kompleks hidrotexniki məsələlərin həlli mümkünləşir və sairə. Bölgədə elektrik enerjisi artıqlıq etdiyi hər bir anda istənilən vaxtı onları dayandırmaq, eləcə də necə deyərlər pik saatlarında qısa vaxt müddətində iş rejiminə qoşmaq mümkündür. Ona görə də SES-lər inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda, necə deyərlər, pik rolunu oynayırlar. Bu funksiyanı HAES yerinə yetirirlər. HAES-lərə misal olaraq Rusiya Federasiyasmda Zaqorski (Moskva rayonunda), Ukraynada Kiyev, Baltikyanı ölkələrdə Kayşador, Moldovada Dnestri göstərə bilərik. SES-lərin çatışmayan cəhətləri də mövcuddur. Çaylarda suyun artıb-azalması ilə əlaqədar olaraq il boyu sabit elektrik enerjisi əldə edilmir, gec başa gəlir, işçi qüvvəsini daha çox tələb edir, təbii sərvətlərin məhv olması baş verir, yaradılmış bəndlər balıqların miqrasiyasına mane olur, kaskad rayonlarında gəmiçiliyin normal həyata keçirilməsində şlyuzların, gəmiburaxan qurğuların- tikintilərin yaradılması üçün əlavə xərclər tələb olunur. Göstərmək
yerinə düşərdi ki, Rusiya Federasıyasında yerləşən və gücü 6,0 mln.kvt olan Krasnoyarski SES-i (Yenisey çayı üzərində) 25 ilə (1943-1968) tikilib istifadəyə verilmişdir. Planetin hidroenerji ehtiyatı 49 trln.kvt. saat müəyyən edilsə də texnikanın müasir inkişaf səviyyəsində onun 20 trln.kvt. saatından istifadə etmək mümkündür. SES-lərdən alınan illik elektrik enerjisinin miqdarı 2,0 trln.kvt.saata çatır.
Cədvəl 8 SES-lərdən ən çox elektrik enerjisi hasil edən ölkələr
1970 1980 1990
2002 № Ölkələr Gücü mlrd.kvt.saat 1 ABŞ
251,2
282,8 295,8
323,5 2 Kanada 156,7
253,1 294,0
330,0 3 SSRĐ 124,0
184,0 231,0
- 4 Yaponiya 80,3
93,2 88,4
80 5 Fransa 57,4
69,6 52,8
71,4 6 Norveç 57,3
84,0 120,0
121,0 7 Đtaliya 44,0
50,2 50,2
50,2 8 Đsveç 41,5
59,2 72,0
67,1 9 Braziliya 40,0
129,0 205,0
245,0 10 Isveçrə
29,3
30,0 30,0
35,0 11 Çin
75 - 58,2 125,1 365,0
12 Hindistan
- - 70,9
71,0 13 RF
- - 179 185
Cədvəl 9 Dünyanın iri SES-ləri
№ SES-lərin adı Gücü
mln.kvt Çayın adı Ölkə 1
12,6 Parana
Braziliya, Paraqvay 2 Quri
10,3 Karono
Venesuela 3 Qrand-Kuli 9,8 Kolumbiya ABŞ
4 Sayano-Şuşenski 6,4 Yenisey
RF 5 Krasnoyarski 6,0 Yenisey
RF 6 La-Qrand-2 5,3 La-Qrand Kanada 7 Çerçil-Fors 5,2 Çerçil
Kanada 8 Bratski 4,5 Anqara
RF 9 Ust-Đlim 4,3 Anqara
RF 10 Tukurui 4,0 Tokant
Braziliya
Cədvəl 10 Dünya regionlarının və ölkələrinin iqtisadi hidropotensialı və onun istifadəsi
Cəmi
№ Regionlar və ölkələr mlrd.kvt/s %-lə
Istifadə olunmuş % 1 MDB ölkələri 1100 11,2
20 2 Xarici Avropa 710 7,3
70 3 Xarici Asiya 2670 27,3
14 4 Afrika 1600 16,4
3 5 Şimali Amerika 1600 16,4
38 6 Latın Amerikası 1900 19,4
16 7 Avstraliya və Okeaniya 200
2,0 18
8 Çin
10 9 Yaponiya
10 Hindistan
11 ABŞ
70 12 Kanada
61 Lakin hidroenerji potensialı resurslarının mənimsənilməsi ayrı-ayrı regionlarda eyni deyildir. Belə ki,
hidroenerji potensialından Avropada 70%, Şimali Amerikada 38%, MDB-də 20%, Afrikada 32%, Latın Amerikası ölkələrində 16%, ABŞ və Kanadada 3/5 hissəsi, Yaponiyada 2/3-si, Avstraliya və Okeaniyada 18% mənimsənilmişdir. Ümumiyyətlə, dünya hidroenerji ehtiyatının (10
trln.kvt/s) hələlik
21%-zi mənimsənilmişdir. Çay sularının iti axması meyililliyin çoxluğu ilə bağlıdır. Belə hal təbii olaraq şəlalələrlə, süni halda isə SES-lərin yaradılması ilə özünü büruzə verir. Məlumdur ki, SES-lərdə suların düşmə bucağının böyüklüyü elektrik maşınının rotorunu hərəkətə gətirərək elektrik enerjisinin alınmasına səbəb olur. Buna oxşar hal bizim tamdığımız dəyirmanlarda da
mövcuddur. Daha
doğrusu, dəyirmanlarda meyilliliyə malik məsafədən tökülən su rotorun pərlərini, o isə öz növbəsində dəyirman daşını hərəkətə gətirərək çanağa tökülən taxılın əzilərək un halına keçməsinə səbəb olur. Adətən SES-lər dağ çayları hövzələrində yaradılsa da, bəzən düzənlik çayları üzərində daha çox kapital xərcləməklə də tikilirlər. Məsələn, MDB-də Volqa, Kama, Dnepr çaylarında olduğu kimi. SES-lər yaradılarkən böyük bir ərazidə süni su anbarı yaradılır və o xeyli vaxt müddətində su ilə doldurulur. Bunu nəzərə alaraq süni su anbarlarının yaradılacağı yer çay dərəsinin ən ensiz və kanyon hissələrinə uyğun gəlir. SES-lərin yaradılmasında digər şərtlərin də olmasına üstünlük verilir. Bu, axının illik və dövri xarakter daşıması halına fikir verilməsidir. Ola bilir bənd tikilir, atmosfer yağıntıları il boyu az düşür və nəticədə, su anbarında su çatışmamazlığı müşahidə edilir və ya SES istehlak rayonundan çox aralı tikilir. Çünki hidroenerji potensialı, bəzən məskunlaşmanın az olduğu bölgələrdə yerləşirlər. Göstərilən hallara daha çox təsadüf olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, hidropotensial məfhumuna nəzəri, texniki və iqtisadi aspektlərdən yanaşmalar mövcuddur. Əgər, nəzəri hidropotensial çay sularının orta illik axını hesab edilirsə, bu Yer kürəsində 47 min kv. km təşkil edir. Onun da elektrik enerji istehsalı 37,6
trln.kvt.saatdan çoxdur.
Texniki aspekt
isə nəzəri
hidropotensialın - 20 trln.kvt.saat istifadə oluna bilən hissəsidir. Nəhayət, iqtisadi hidropotensial ehtiyatın iqtisadi cəhətdən istifadə oluna bilən hissəsidir. Bu, dünya üzrə 10 trln.kvt.saatdan artıqdır. Ayrı-ayrı regionlarda hidropotensialın qeyri-bərabər istifadə olunmasının bir çox səbəbləri mövcuddur. Bunların hamısını 2 qrupda: iqtisadi və ekoloji təsir qruplarında birləşdirmək mümkündür. Məlumdur ki, böyük gücə malik olan SES-in tikilməsi 10-25 il vaxt tələb edir. Belə ki, Cənubi Sibirdə ümumi gücü 6,4 mln.kvt. olan Sayano-Şuşenski SES-i də 1964-1988-ci illərdə tikilərək tam gücü ilə istifadəyə verilməsi 25 il vaxtın olmasını tələb etmişdir.
SES-lərin qurulması bir çox ziyanların baş verməsinə də səbəb olur. Daha doğrusu, bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
•
böyük torpaq sahələrinin, otlaqların, əkin sahələrinin, meşə örtüyünün, mədəniyyət abidələrinin, su anbarlarının altında qalması, arxeoloqlar üçün çox gərək olan qədim insan qalıqlarının həmişəlik itirilməsi, əhalinin su altında qalmaması xatirinə yaşayış məntəqələrindən köçürmək üçün xərclərin çəkilməsi, meşələrin vaxtından əvvəl qırılması; •
bəndlərdən yan keçməyin mümkünlüyü, su anbarlarının əyri- üyrü, girintili-çıxıntılı sahillərə malik olması, onların da yaşayış məntəqələri ilə əlaqə yaradılmasını çətinləşdirməsi; •
məlumdur ki, bəzi balıq növləri kürü qoyma prosesini ancaq çayların yuxarı axınlarında başa çatdırdıqlarından yaradılmış bəndlər onların yubanmasına - ləngiməsinə səbəb olur. Yaradılmış xüsusi balıq yetişdirmə sahələrinə isə onların getmək istəməməsi; •
hidrotexniklər suyu ancaq turbinlərdən buraxdıqlarından aşağı axınlarda su əvvəlki kimi çox olmur. Ona görə də aşağı axınlarda balıq, plankton, quşlar, ondatra və s. yaşamaqda çətinlik çəkirlər. Digər tərəfdən, böyük günəş istiliyində su azlığı və dayaz sahələrdə kürü quruyur; •
su hovuzları balıqçılığın inkişaf etdirilməsi üçün bir o qədər də əlverişli imkanlara malik olmur; •
su dəryaçalarının yaradılması qrunt
sularının səviyyəsinin qalxmasına, bu isə ətraflarda bataqlaşmanın əmələ gəlməsinə səbəb olur; •
həmin ərazinin iqlimində dəyişikliklər əmələ gəlir; •
əgər, su anbarının bəndi cavan dağlıq ərazilərdə yaradılmışdırsa, bu zəlzələlərə bir o qədər də davamlı olmurlar və sairə.
SES-lərin tikilməsi və onların istifadəsi xüsusi zövq yaradır. Onlar çox baha və gec başa gəldiyindən inkişaf etməkdə olan ölkələr elektrik enerjisi alınmasında onlara üstünlük vermirlər. Ona görə də bu ölkələrdə SES-lər azdır, olanları da güc etibarı ilə çox kiçikdirlər. Qeyd etdik ki, hidropotensial yer kürəsində qeyri-bərabərdir. Bu sahədə Norveç, Đsveçrə, Braziliya, Qırğızıstan, ABŞ, Tacikistan,
Rusiya Federasiyası, Kanada, Đsveç və sair dünya ölkələri seçilsələr də Albaniyada, Qvatemalada, Qondurasda, Nepalda, Efıopiyada, Şri- Lankada, Paraqvayda, Qabonda, Avstriyada, Kolumbiyada, Peruda, Tanzaniyada, Keniyada, Madaqaskarda, Yeni Zelandiyada mineral təbii sərvətlərin az olması hidroenerji ehtiyatlarından daha çox istifadə etməyə səbəb olur. Göstərilən ölkələrin hamısında SES-lərin verdikləri elektrik enerjisininin xüsusi çəkisi yüksəkdir. Bildirmək lazımdır ki, hər birinin gücü 1 mln.kvt-dan artıq olan SES-lərin 50%- dən çoxu inkişaf etmiş ölkələr ərazisindədir. Đllik elektrik enerjisi istehsalında SES-lərin xüsusi çəkisi Kanadada, ABŞ-da, Braziliyada, Rusiyada, Çində, Norveçdə, eləcə də Tacikistanda, Qırğızıstanda, Đsveçdə, Đsveçrədə (1200-ə qədər SES fəaliyyət göstərir), Qondurasda, Albaniyada, Nepalda, Şri-Lankada, Paraqvayda, Efıopiyada, Qabonda, Avstriyada, Kolumbiyada, Peruda, Keniyada, Madaqaskarda, Yeni Zelandiyada və sair ölkələrdə SES-lərdən alınan illik elektrik enerjisinin xüsusi çəkisi 70-99,5% arasında dəyişir. Əgər, Braziliyada bu çəki 93% təşkil edirsə, Norveçdə bunun kəmiyyət göstəricisi 99,5%-dən çoxdur. Çox maraqlıdır ki, Norveçdə mövcud SES-lərin (400) hamısı iqtisadi və mühəndis-texniki baxımdan yerin altında quraşdırılmışlar. Onu da göstərməliyik ki, Kanada, ABŞ, Rusiya Federasiyası, Braziliya SES-lərdən ən çox elektrik enerjisi əldə edən ölkələrdir. Elə bu ölkələrdə də ən böyük gücə malik olan SES-lər yaradılmışdır. Bunlardan, gücü 12,6 mln.kvt, Parana çayı üzərində Braziliya və Paraqvay ölkələrinin birlikdə 1983-cü ildə tikmiş olduqları «Đtaypu»nu, Venesuelanın Karoni çayı üzərində 1968-ci ildə tikmiş olduğu, gücü 10,3 mln.kvt olan Qurini, ABŞ-da -Kolumbiya çayı üzərində, 1942-ci ildə tikilmiş, gücü 9,8 mln.kvt-a çatan Qrand- Kulini, Rusiya Federasiyasında, Yenisey çayı üzərində 1964-1988-ci illərdə tikilmiş, gücü 6,4 mln.kvt olan Sayano-Şuşenskini, Braziliyada Takantis çayı üzərində 1984-cü ildə tikilmiş, gücü 8,0 mln.kvt olan Tukuruini göstərə bilərik. Çində 2003-cü ildə 1-ci bloku istıfadəyə verilmiş, 26-cı bloku 2009-cu ildə istifadə verilməsi nəzərdə tutulan, gücü 20 mln. kvt.-a çata bilən, Yansızı çayının yuxarı axınlarında tikilən SES-i qeyd etmək mütləqdir. O, hündürlüyü 180 m, uzunluğu 2,5 km bəndə və 700 km uzunluğunda su anbarına malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Çin hidroenerji potensialına görə dünyada 1-ci yeri tutur. Onun ehtiyatı 680 mln.kvt-dan çox olmaqla illik hasil olunası məhsulun
miqdarı 5,9 trln.kvt saat təşkil edir. Hələlik bu ehtiyatın 9-10 faizindən istifadə olunur. Onu da göstərmək yerinə düşər ki, Çinin təkcə Yansızı çayı üzərində ümumi gücü 200 mln. kvt-a çata bilən SES-lər tikmək mümkündür ki, onlardan da hər il 1,0 trilyon kvt saatdan çox elektrik enerjisi əldə edilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Şimal yarımkürəsi çaylarının hidroener- jisinin iqtisadi potensialı demək olar ki, istifadə olunmuşdur. Odur ki, gələcəkdə, əsas məqsəd Cənub yarımkürəsi çaylarının iqtisadi hidroenerji potensiallarından istifadə etməyə üstünlük verilməlidir. Hidroenergetikanın başlıca xüsusiyyətlərindən biri də eyni hövzə boyunda yerləşən SES kaskadlarının yaradılmasıdır. Yəni eyni çay boyu mövcud SES-lərin biri-biri ilə birləşdirilməsi prosesi həyata keçirilir. Kaskadların yaradılması çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, nəticədə mövcud su resurslarından kompleks istifadə olunur, energetikanın inkişafı məsələləri həll olunur, bir sıra əhəmiyyətli istehsal sahələrinin, kənd təsərrüfatının inkişafı təmin olunur, dəmir yolu nəqliyyatının elektrikləşdirilməsi sürətləndirilir, su təsərrüfatında iş şəraiti kökündən yaxşılaşdırılır, ayrı-ayrı sənaye mərkəzlərinin, şəhərlərin su ilə təchizatı təmin olunur və sairə. Belə kaskadlardan ən böyüklərindən Volqa-Kama, Dnepr, Anqara- Yenisey və habelə Kolumbiya çayı üzərində ümumi gücü 20 mln.kvt-dan artıq olan SES kaskadını qeyd edə bilərik. Eyni zamanda da gələcəkdə Qrenlandiyanın buzlarının əriməsi nəticəsində yaranan axarlar üzərində ümumi gücü 120 mln.kvt-a çata bilən SES yaratmaq proyektinin olması da çox maraq doğurur. Göstərmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə hidroenerji ehtiyatları demək olar ki, tükənmişdir. Ona görə də inkişaf etmiş ölkələrdə əsasən pik saatlarının istehlakını ödəmək məqsədinə xidmət etmək üçün kiçik hidro-akkumulyativ elektrik stansiyalarını inkişaf etdirmək məqsədəuyğundur. Elektroenergetikanın inkişafında əsas mənbələrdən biri də 17% xüsusi çəkiyə, 50 ölkədə, 340-dan çox saya, 450 reaktora, gücü 450 mln. kvt-dan artıq olan atom elektrik stansiyalarıdır (AES). Tikilməkdə olan AES bloklarının sayı isə 150 olmaqla ümumi gücü 70 mln.kvt-dan az olmaycaqdır. Cədvəl 11 AES-lərdən ən çox elektrik enerjisi hasil edən ölkələr
№ Ölkələr 1980
1990 1995
2002 Mlrd.kvt/s 1 ABŞ 264 571
673 900
2 Yaponiya 83 196
205 280
3 SSRI
73 290
- - 4 Fransa 62
316 359
359 5 AFR 44 155
160 160
6 Kanada
38,4 85
100 125
7 Böyük Britaniya 37 63,5
100 120
8 Isveç
27 65
97 110
9 Isveçrə
14 24,2
44 80
10 Belçika
13 42,0
85 99
11 Đspaniya 5,2 54
90 100
12 Koreya Respublikası -3,2 45,0 90,7
110 13
Rusiya Federasiyası 60
80 100
110 14
Ukrayna - 50 53 80
15 Finlandiya 7,2 | 19,0 26,5
35,0 16
Bolqarıstan 6,2
15,0 22
30,0 17
Macarıstan - 4,8 8 10
18 Tayvan
3,5 30,0
80,0 75,0
19 Hindistan 2,8 3,5
5,4 10,0
20 CAR
- - 12,0 25,0 21
Argentina 2,2
8,2 15,5
27,0 22
Çexoslovakiya 4,5
25,0 35,0
35,0 23
Niderland 4,2
4,0 4,0
6,0
Dünya ölkələrinin birlikdə bir ildə hasil etdikləri elektrik enerjisinin miqdarına görə AES-lər 3-cü yeri tutur. Onlar başlıca olaraq ən çox yanacaqla kasıb və ya yanacağı heç olmayan rayonlarda, habelə istehlakın çox olduğu bölgələrdə yaradılırlar. AES-lərin üstün cəhətləri çoxdur. Daha doğrusu, onların xammalları çox saxlanılma xüsusiyyətinə malikdir, çox qaldıqda belə keyfıyyətlərini itirmirlər, kəmiyyət göstəricisinə görə çox enerji vermə xüsusiyyəti ilə seçilirlər. Yer kürəsində müəyyən edilmiş xammallarının enerji ekvivalenti aşkar edilmiş bütün enerji mənbələrinin (neft, kömür, hidroenerji) enerji potensialından artıqdır, onlar istənilən relyefdə və istənilən yerdə tikilə bilir, nəqliyyat faktorundan çox da asılı deyillər, il boyu sabit enerji verirlər, yerləşdirilməsində xammala meyl olunmur, ĐES-lərə nısbətən az xammal işlədirlər, ekoloji cəhətdən başqalarına nisbətən təmizdirlər və sairə. Torpağı az olan ölkələrdə ya yerin altında, ya da Yaponiyada olduğu kimi dəniz dambalarında tikilməyə üstünlük verilir. AES-lərin tikilməsi ĐES-lərə nisbətən baha başa gəlir. Daha doğrusu, uranın hasilatı, ondan konsentratın əldə edilməsi, konsentratın saflaşdırılması, uran 4 oksidin alınması, ixtisaslı kadrların, avadanhqların, reaktorlar üçün istilik keçirən elementlərin hazırlanması, sonrakı mərhələ üçün işlənilmiş, istifadə edilmiş nüvə emalı, tullantı reaktorun basdırılması və sairə çox kapitaltutumlu məsələlərdir. Texniki cəhətdən ömrünü başa vurmuş AES-lər bağlanümalı, təhlükəsizliyi təmin edilməli, konservasiya edilməlidir. Digər tərəfdən zəlzələlər, tufanlar, daşqın və yanğınlar vaxtı, eləcə də terrora məruz qalan zaman çox təhlükəlidirlər. Göründüyü kimi bunlar hamısı əlavə kapital tələb edirlər, baxmayaraq ki AES-lər iqtisadi baxımdan çox rentabellilidir. AES-in hər birinin tikilməsi 6- 13 ilə başa gəlir. 1 kq uranın verdiyi elektrik enerjisinin miqdarı 3000 ton kömürün verdiyi elektrik enerjisinin miqdarına bərabərdir. Göstərmək lazımdır ki, ABŞ AES-lərdən 1958-ci ildən bu vaxta qədər 60 mlrd. dollar təmiz mənfəət əldə etmişdir. Rusiya isə hər il AES-lər hesabına ölkədə 90 mln.tondan çox yanacağa qənaət etmiş olur. Qeyd etmək lazımdır ki, AES-lərin hər bir bloku-reaktoru 30 il işləyə bilir. Bu müddət başa çatdıqdan sonra o söndürülərək sarkofaqınan bağlanılır. Onların fəaliyyəti dünyada müəyyən edilmiş ehtiyatı 15 mlrd. tondan çox olan urana əsaslanır ki, onun da 1 kq-nın verdiyi elektrik enerjisinin miqdarı 3 min ton kömürün verdiyi istiliyin miqdarına bərabərdir. BMT-nın verdiyi məlumatlara əsasən son illərdə uranın illik istehsalının kəmiyyət göstəricisi 39 min tondan çox olmuşdur. Onun da ¼-i Şimali Amerikada (ABŞ-da), 19%-i Afrikada (əsasən CAR və Nigerdə), 19%-ə qədəri Asiyada (Qazaxıstan, Özbəkistan), ¼-i-də Rusiya Federasiyası, Ukrayna və Fransada hasil olunmuşdur. Atomdan dinc məqsədlər üçün istifadədə keçmiş SSRĐ fərqlənmişdir. Belə ki, 1954-cü ilin 27 iyununda Kaluqa vilayətinin Obninsk hissəsində gücü 5 mln.kvt, hal-hazırda isə 2,0 mln.kvt olan eyniadlı AES - Obninski istifadəyə verilərək dünyada çox böyük rezonans doğurmuşdur. Hal-hazırda elektrik enerjisi istehsalında AES-lərdən ən çox elektrik enerjisi hasil edən Ölkələr Litva, ABŞ,
Fransa, Yaponiya, AFR, Rusiya Federasiyası, Kanadadır. Belə ki, illik elektrik enerjisi istehsalında AES-in xüsusi çəkisi Litvada 85,1%, Fransada 78,5%, Belçikada 65,0%, Đsveçdə 47,2%, Ukraynada 44,6%, Macarıstanda 46%, Yaponiyada 31,1%, AFR-də 31%, Koreya Respublikasında 31,2%, Đspaniyada 30,1%, ABŞda 20% (atom enerji bloklan isə 111-dən çoxdur), Böyük Britaniyada 29,3%, Kanadada 14,7%, Rusiya Federasiyasında 14% (AES-9, bloklar -29, gücü 20 mln.kvt) təşkil edir. Enerji bloklarının sayma və atomdan illik elektrik enerjisi istehsalının kəmiyyət göstəricisinə görə (530 nilrd.kvt.saat) ABŞ dünyada lıderlıyı özündə saxlayır. Rusiya Federasiyasının Çukot yarımadasında fəaliyyət göstərən Bilibino AES-i (50 kvt) elektrik enerjisi hasil etməklə bərabər sənaye müəssisələrinin, ictimai və yaşayış binalarının, oranjereyaların qızdırılması üçün isti su və buxar da hasil edir. Lakin Qazaxıstanın Manqışlaq yarımadasında yerləşən Aktau şəhərinin Şevçenko limanında fəaliyyət göstərən eyniadlı AES isə istehlakı nəinki elektrik enerjisi ilə təmin edir, habelə Xəzər dənizinin şor sularını içməli hala salaraq onu istifadə üçün ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinə, həmçinin əhalinin tələbatma istiqamətləndirir. Yaxşı məlumdur ki, AES-lər həm tikilməsi, həm də istismar olunması üçün çox mürəkkəb qurğulardan hesab edilir. Özü də 1986- cı ildə Ukraynanın Çernobıl fəlakətindən sonra AES-lər üçün avadanlıqlara, stansiyaların tikintisinə, onların istismarına, xüsusi kadrların hazırlanmasına tələbat və ən əsas məsuliyyət daha da artırılmışdır. AES-lərin istismarı vaxtı çoxlu miqdarda maye və bərk halda radioaktiv tullantılar meydana gəlir. Başlıca məsələ onların müxtəlif yollarla məhv edilməsidir. Əgər əldə edilmiş maye halında olan radioaktiv tullantıları elə yerindəcə müxtəlif təsirlərlə buxarlandırmağa məruz qoymaq mümkün olursa, bərk halda alınan radioaktiv tullantıların məhv edilməsi məsələsi mürəkkəb problemlər yaradır. Hələlik bir üsul vardır ki, onları xüsusi şüşə ilə örtülmüş - qablaşdırılmış konteynerlərdə müəyyən edilmiş xüsusi yerlərdə basdırırlar və ya həmin konteynerləri Atlantik okeanın şimal dərinliklərinə atırlar. Bu sahədə böyük təcrübə toplamış və bu sahəyə liderlik edən dövlətlərdən biri Böyük Britaniyadır. MAQATE-nin məlumatına görə demək olar ki, dünya üzrə radioaktiv tullantıların ¾ -dən çoxunu Böyük Britaniya Atlantik okeanına, La-Manşa, Kanar adaları yaxılığında Biskay körfəzinə atır. ABŞ 1949-cu ildən bu vaxta qədər radioaktiv tullantı maddələri ilə doldurulmuş yüz minlərlə konteyneri Sakit və Atlantik okeanının dərinliklərinə atmışdır. MAQATE-nin siyahısında okeanlara daimi belə radioaktiv tullantıları atan 20-yə qədər ölkənin adı hallanır. Fransa, Đsveçrə, Đsveç, Yaponiya, Belçika, Almaniya, Đtaliya, Cənubi Koreya və başqaları bu tip dövlətlər siyahısına daxildir. AES-lər eyni zamanda işlədikləri vaxtı
atmosferə ĐES-lərdən çox az
miqdarda radionuklidlər buraxırlar. AES-lər texnologiyasına görə istismar vaxtı ĐES-lərə nisbətən daha çox su işlədirlər. Ona görə də ĐES- lərdən fərqli olaraq üzərində tikilmiş olduğu çayın suyuna daha çox isti su və atmosferə isə isti bııraxırlar. Belə hal, ekoloji tarazlığı pozaraq hətta çayın canlı aləminin məhv olması ilə nəticələnir. Son illər neftin, qazın dünya bazarlarında ucuzlaşması və ya bahalaşması, 1986-cı ildə Ukraynanın Çernobıl və 1979-cu ildə Amerikanın «Tri-Maykl-Aylend» (Pensilvaniya ştatının Harrisberq şəhərində) AES-lərində baş verən qəzaların psixoloji təsiri, nüvə enerjisi hasilatı tərəfdarlarının azalması, stansiyaların daha çox kapital tutumlu olmaları, tikilməsinə və istifadəyə verilməsinə lisenziyaların alınması vaxtının uzadılması, tikilmə layihələrinin çox uzun müddətə götür-qoy edilməsi, təhlükəsizliyin təmin edilməsində iri texniki aspektlərin çətin həll olunması və radioaktiv tullantılara münasibət AES-lərin saylarının, habelə elektrik enerjisi əldə edilməsində xüsusi çəkilərinin azlığa doğru alçalması müşahidə edilir. Ona görə də bir çox ölkələrdə, o cümlədən Avstriyada, Đtaliyada (4), Polşada, Đsveçrədə, Niderlandda, Đsveçdə (12 AES-in hamısı) AES-lərin bir çoxunun fəaliyyətləri dayandırılmışdır. Lakin elə ölkələr vardır ki, AES-lərin sayı nəinki azaldılmışdır, əksinə, hətta artırılmış və gələcəkdə də artırılması nəzərdə tutulmuşdur. Belə ölkələrdən Rusiya Federasiyasını (Balakov, Cənubi Ural, Beloyar, Kursk, Voronej AES-lərində blokların sayının artırılması, Uzaq Şərqə 3 stansiyanın tikilməsi nəzərdə tutulur), ABŞ-ı, Fransanı, Yaponiyanı (yaxın 20 ildə 40 AES tikilməlidir), Koreya Respublikasını, AFR-i göstərə bilərik. Qeyd etmək lazımdır ki, Yaponiya dünyada ən böyük gücü olan AES-ə malikdir. Bu, Sakit okean sənaye qurşağında yerləşərək 80-ci illərin ortalarından fəaliyyətdə olan və
ümumi gücü
10,5 mln.kvt-a çatan «Fukusima»AES-idir. Tokio şəhərindən 200 km şimalda yerləşən «Fukusima»nın 1998-ci ildə 7-ci bloku istifadəyə verilərək hələlik 8,2 mln.kvt-lıq gücü elektrik enerjisi hasil edir. Alternativ enerji mənbələri dünyada illik enerji istehsalında 1,0 % xüsusi çəkiyə malikdir. Müasir dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrinin çoxunda illik elektrik enerjisi hasilatının 10 faizə qədərini alternativ enerji mənbələri verir. Söhbət, hər şeydən əvvəl geotermal, dəniz və okean sularının qabarına-çəkilməsi, günəş, külək və sair enerji mənbələrindən gedir. Qeyri-ənənəvi və ya alternativ enerji ehtiyatları çox olsa da onlardan hələ maksimum istifadə etməyin effektli metodları tapılmamışdır. Bu əsasdan da hələlik onlar coğrafı baxımdan qiymətləndirilərək yerli əhəmiyyət kəsb edirlər. Geotermal enerjinin formalaşması yerin daxilində baş verən radioaktiv parçalanmaların, kimyəvi reaksiyaların və digər proseslərin gedişi ilə bağlıdır. Məlumdur ki, yerin 2000-3000 m dərinliklərində temperatur 100°S-dən çox olur. Qızmış su tektonik çatlarla, habelə buruqlar vasitəsi ilə yerin səthinə çıxır. Temperaturun yüksək olması bəzən suların tektonik çatlar vasitəsilə buxar halında yerin səthində görülməsinə də imkan verir. Geotermal mənbələr temperatur şəraitinə görə aşağı, orta və yüksək temperaturlu olurlar. Birinci ikisi adətən qızdıncı və istilik təminatçısı kimi gərəklidirlər. Belə mənbələr Đslandiyada özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verir. Belə ki, Đslandiya dünyada ilk dəfə yeraltı isti sulardan binaların qızdırılmasında və isti suya olan digər tələbatın ödənilməsində geniş miqyasda istifadə edən yeganə ölkədir. Bu məqsədlə hələ XX əsrin 30-cü illərindən başlayaraq Reykyavikdə mərkəzdən idarə olunmaqla xüsusi təmizləyicisi olan geniş boru- kəmər şəbəkəsi sistemi yaradılmışdır. Onun əsasında da geotermal sistemlər daha da genişləndirilərək alma, pomidor, yemiş, eləcə də banan yetişdirilərək onların məhsullarına olan illik tələbatı ödəmək mümkün olur. Belə təbii isti su ehtiyatından istifadə Đtaliyada, Fransada, Macarıstanda, Yaponiyada, ABŞ-da, Mərkəzi Amerikanın bir çox ölkələrində, Yeni Zelandiyada, Filippində və Rusiyada da həyata keçirilir. Yüksək temperaturlu mənbələrdən quru buxar halında isə GeoĐES-lərin yaradılması üçün istifadə edilməsi daha sərfəlidir. Bu məqsədlə ilk GeoĐES 1827-ci ildə Đtaliyanın Toskana əyalətinin Larderello yaşayış məntaqəsində yaradılmışdır. Bunu əslən fransalı olan qraf F.de Larderello öz kimya müəssisəsinin təminatı üçün həyata keçirmişdir. Belə ki, hələ 30-cu illərdən başlayaraq Reykyavikin ictimai və yaşayış binaları, sənaye müəssisələri, habelə oranjereyaları xüsusi
tənzimləyiciləri olan
boru xətti
ilə qızdırılmaqdadır. Deyilənlərlə yanaşı vulkan hadisələri ilə əlaqədar yaranmış istı bulaqların suyu əsasında fəaliyyət göstərən dünya əhəmiyyətli bir çox balneoloji kurort sahələri də yaradılmışdır. Digər tərəfdən, elektrik enerjisi alınması üçün su anbarına toplanan sudan vulkan mənşəli torpaqlarda - xüsusilə üzümçülüyün inkişafında da geniş istifadə olunur. Sonralar bir neçə belə GeoĐES tikilib istifadəyə verildiyindən Đtaliya uzun müddət bu sahədə liderliyi özündə saxlamışdır. Nəhayət, 1955-1960-cı illərdə ABŞ-ın Kaliforniya ştatında, Meksikada, Yeni Zelandiyada, habelə 60-cı illərin axırlarında Yaponiyada ilk GeoĐES-lər quraşdınlmışdır. 1967-ci ildə isə Rusiyanın uzaq Kamçatka ərazisinin Paujetski çayı hövzəsində eyniadlı GeoĐES tikilmişdir. Bir az sonra həmin yerin Mutnovski vulkanı yanında eyniadlı GeoĐES də istifadəyə verilərək istehlakın ödənilməsində öz əhəmiyyətini göstərmşidir. Onun gücü 50 min.kvt- dan çoxdur. Hal-hazırda dünyada 14 ölkədə (ABŞ, Filippin, Meksika, Đtaliya, Yaponiya, Yeni Zelandiya, Đndoneziya, Salvador, Keniya, Đslandiya, Nikaraqua, Türkiyə, Çin, Rusiya Federasiyası) 5,3 mln.kvt.gücündə 11 minə qədər GeoĐES fəaliyyət göstərir. Burada ABŞ - 3700 saya, Filippin -3 minə qədər, Đtaliya və Meksika hər biri 1000 dən çox GeoĐES-lərə malik olmaqla fərqlənirlər. Alternativ mənbələrdən biri də Ayın cazibə qüvvəsi nəticəsində mövcudlaşan dəniz sularınm qabarma-çəkilməsi zamanı baş verən enerjiyə əsaslanaraq yaradılan elektrik stansiyalarıdır (QÇES). Đlk dəfə dəniz və okean sularının qabarma-çəkilməsi zamanı yaranan enerjiyə əsaslanan qurğunun (QÇES) tikilməsinə 1966-cı ildə Fransada başlanmışdır. Belə ki, həmin qurğu Rans çayının La- Manş körfəzinə töküldüyü ərazinin Sen-Maro şəhərində yaradılmışdır. O, 350 metr uzunluğlu bənddən, hər birində diametri 5,25 m olan deşiklə səciyyələnən 24 şlyuzdan ibarətdir. Şlyüzlərin hər birinə üfüqi vəziyyətdə hidroturbinlər quraşdırılmışdır. Hündürlyü 14 metrə çatan dalğanın suyu mövcud diametrə malik olan deşiklərlə bəndin arxasında yaradılmış su anbarına daxil olur və qabarmanın geri çəkildiyi anında sular turbinlərin işlək çarxlarını hərəkətə gətirərək enerji alınmasına şərait yaratmış olurlar. Göstərilən turbinlərin ümumi gücü 240 min.kvt olmaqla illik elektrik enerjisinin istehsalı 540 mln.kvt saatdan artığa çatır. Rusiyada bu tip elektrik stansiya 1968-ci ildə Barents dənizi sahillərində - Murmansk şəhərinin Kisloquba hissəsində istifadəyə verilmişdir. Onun gücü 400 kvt-dan çoxdur. Sonralar, yəni 1985-ci ildə Çində gücü 3.000 kvt olan «Tzyasan» qabarma-çəkilmə elektrik stansiyası istifadəyə verilmişdir. Hal-hazırda ABŞ Kanada ilə birlikdə dünyada suların ən böyük qabarma hadisəsi (18 metr) qeyd olunan Fandi körfəzində gücü 4,0 mln.kvt-dan çox olan qabarma-çəkilmə elektrik stansiyasının layihəsini həyata keçirir. Bu məqsədlə Fandi körfəzində 128 turbinin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Digər belə layihələri ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya, Çin, Koreya Respublikası, Hindistan, Argentina, Avstraliya həyata keçirməyə başlamışlar. 80-ci illərin başlanğıcında Yaponiya, Norveç mayakların, gəmilərin hərəkət etməyə başlanmasını və onların lövbər saldıqları yerlərin işıqlandırılmasını təmin etmək üçün dalğa (qabarma) elektrik stansiyalarının yaradılmasını təmin etmişlər. Okean istilik elektrik stansiyaları (OĐES) son illərin məhsulu hesab edilir. Bu növ elektrik stansiyalarının yaradılması üçün ABŞ Havay adalarını, Yaponiya Nauru adasını, Fransa Taiti adasını, Niderland Bali adasını (Đndoneziya), Hindistan isə öz ölkəsinin cənubunu məqbul saymışlar. Günəş elektrik stansiyaları dünyanın 30-dan artıq ölkəsində enerji verməkdədir. Yer səthinə çatan Günəş enerjisi çox böyük miqdara malikdir. Ondan tropik qurşqağın səhra ölkələrində istifadə etmək daha çox məqsədəuyğundur. Bunlar ABŞ, Đsrail, Kipr, Çin, Hindistan, Afrika və Latm Amerikasının bir çox ölkələrində; MDB- nin cənub ölkələrində; Fransa, Đspaniya, Đtaliya, Yaponiya ərazilərində fəaliyyət göstərirlər. GES-lər 1985-ci ildən Ukraynanın Krım hissəsində, 1973-cü ildən isə ABŞ-m Kaliforniya və digər ştatlarında istehlaka xidmət edirlər. GES-in enerjisindən binaların və şitilliklərin qızdırılmasında, dəniz və okean sularının məişətdə, sənaye sahələrində işlədilməsi üçün yararlı hala salınmasında geniş istifadə olunur. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin, Şimali Afrikanın aid ərazilərində bu işlər geniş həyata keçirilir. Külək elektrik stansiyaları (KES) son illərə qədər 2,0 mln. kvt. gücə malik olmuşdur. KES-lər dünyanın ABŞ, Danimarka, Đsveç, AFR, Böyük Britaniya, Niderland, Đspaniya, Yunanıstan, Kanada, Çin, Azərbaycan, Hindistan ölkələrində istehlaka xidmət edirlər. Çox maraqlı haldır ki, Kaliforniyanın yüksək dağ aşınmlarında quraşdırılmış KES-lərdən milyondan artıq insan istifadə edir. Diqqətəlayiq haldır ki, külək enerjisindən istifadənin pioneri hesab edilən AFR Şimal dənizinin sahillərində Avropada ən
böyük KES parkı yaratmışdır. Bununla yanaşı ən güclü (2 Mvt) KES Đsveçdə də fəaliyyət göstərir. Gələcəkdə ölkədə hər birinin gücü 3-5 mvt olan KES-lər yaradılması planlaşdırır ki, onlardan da ildə 15 mlrd.kvt saat elektrik enerjisi alınması nəzərdə tutulur. Çünki digər elektrik stansiyalarını yaratmaq üçün Đsveçin yanacaq-enerji ehtiyatı kifayət qədər deyildir. Danimarkada 4 mindən artıq KES illik elektrik enerjisi istehsalının 5%-ə qədərini hasil edir. Nəzərdə tutulmuşdur ki, Danimarkada 2005-ci ildə KES-lərin elektrik enerjisi istehsalında xüsusi çəkisi 30%-ə çatdırılsın. Bu da, digər elektrik stansiyalarından fərqli olaraq atmosferə atılan karbon qazının ən azı 2 dəfə və digər tullantıların xeyli azalmasına imkan verəcəkdir. Belə hal, eyni zamanda təbii ekoloji tarazlığı saxlamaq deməkdir. MDB ölkələrinin Şimal, Azov-Qara dəniz, Aşağı Volqa, Qazaxıstan, Türkmənistan ərazilərində daha çox KES quraşdırmaq üçün əlverişli imkanlar vardır. Bu imkanlardan lazımi səviyyədə istifadə edilsə milyard kilovat gücə çatan KES-lər quraşdırmaq nəticəsində ümumilikdə ildə elektrik enerjisi istehsalını 18trln.kvt.saata çatdırmaq mümkün olacaqdır. Əsasən mülayim qurşaqda yerləşən ölkələrdə xeyli qədim inkişaf tarixinə malik olan KES-lərin iqtisadi səmərəliliyinin aşağı, az olması onların daima işləməsi ilə - yəni küləyin baş verdiyi anlarda işləmələri ilə izah olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, alternativ enerji mənbələrinə üstünlük verilməsi həmin rayonlarda əsas enerji mənbələrinin az və ya hec yoxluğuna, digər tərəfdən isə təbii ekoloji tarazhğın saxlamlma mümkünlüyünə əsaslanır. Alternativ enerji mənbələrinə eyni zamanda, sintetik yanacaqları, bitiumlaşmış qumları, biokütləni, bioqazı, spirti və başqalarını da aid etmək mümkündür. Sintetik yanacağın alınması üçün kömürdən, yanar şistdən, bitiumlaşmış qumlardan, biokütlədən istifadə olunur. Kömürün hidrogenerasiya edilməsi nəticəsində süni neftin əldə edilməsi Almaniyada hələ 30-cu illərdə məlum idi. Enerji böhranı başlandıqdan sonra Qərb ölkələri bu üsuldan geniş istifadə edərək sintetik yanacaq alma proqramını əsaslı surətdə həyata keçirməyə başlamışlar. ABŞ-ın enerji proqramına əsasən kömürdən qaz alınması üçün 40 yeni zavodun tikilməsi planlaşdırılmışdır. Hal- hazırda bu üsulla qaz alınması CAR-da da həyata keçirilir. Bitiumlaşmış şistin əldə edilməsində MDB, Estoniya, ABŞ, Braziliya, Çin seçilirlər. Müəyyən edirlmişdir ki, aşkarlanmış
bitiumlaşan şist ehtiyatından 50 mlrd.tondan çox neft əldə etmək mümkündür. Bitiumlaşmış qumların ən çox
ehtiyatı Kanadada, Venesuelada, Kolumbiyada aşkar edilmişdir. Kanadada bitiumlaşmış qum, habelə əkinçilik və heyvandarlıq sahəsinin tullantıları istifadədə böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Bitiumlaşmış neft ehtiyatının sahəsi 75 min kv.km-dir ki, o da Atabaska çayı hövzəsində aşkar edilmişdir. Onun ümumi ehtiyatı 130 mlrd.ton təşkil etsə də 40 mlrd.tonu istifadəyə gərəklidir. Venesuelada bitiumlaşmış neftin geoloji ehtiyatı 185 mlrd. tona catır. Onun 40 mlrd. tonundan istifadə etmək gələcəkdə mümkün olacaqdır. Biokütlənin başlıca mənbələrini yandırmaqla, eləcə də emal etməklə əldə edilən xammaldan bioqaz və spirt alınmasında istifadə etmək mümkündür. Bu məqsəd üçün şəkər qamışı, çəltik qabığı, qarğıdalı şaxı və gövdəsi, pambıq şaxı, kokos və qoz qabığı, yer qozu, peyin xammalı yanacaq kimi istifadədə gərəklidir. Bioqaz ən çox Çində, Hindistanda, Cənubi-Şərqi Asiya ölkələrin-də, Mərkəzi Amerika və MDB ölkələrində istehsal edilir. Heyvandarlığın, meşə və ağac emalı təsərrüfatının, məişət tullantılarının iqtisadi potensial həcmi ümumiyyətlə dünyada, eləcə də ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlifdir. Bu, təkcə RF-də ildə 50 mln.ton şərti yanacaq həcminə bərabərdir. Elə ona görə də Moskva vilayətində fəaliyyət göstərən heyvandarlıq fermalarmdan birində üzvi tullantıların biokütləsindən istifadə edərək yaradılmış qurğu hesabına əldə olunan tərkibi təbii yanar qaza müvafıq gələn yanar qaz əsasında ferma binaları qızdırılır və adi qaz plitlərində də istifadə edilərək məişətdə gərəkli olur. Eləcə də həmin bioqazdan daxili yanma mühərriklərinin işləməsində, süni benzin alınmasında istifadə olunur.
Ümumiyyətlə, bütün dünyada alternativ enerji mənbələrindən və eksperiment kimi istifadə olunur, ya da ki, onlar yerli və ya lokal əhəmiyyət kəsb edirlər. Bu ilk növbədə, külək enerjisinə aiddir. Elə ölkələr vardır ki, onların təbii enerji mənbələri ehtiyatı ilə zənginliyi alternativ enerji mənbələrindən istifadə olunmamasına şərait yaradır. Məsələn, Rusiya Federasiyasında əsas enerji mənbələrinin çoxluğu alternativ enerji mənbələrindən elektrik enerjisinin alınması eksperiment xarakteri daşıyır. Lakin ərazinin uzaqlığı, keçilmə çətinliyinin mövcudluğu, əsas elektrik stansiyalarının tikilməsinə ehtiyacın olmaması, istehlakın azlığı belə rayonlarda alternativ enerji mənbələrindən istifadə olunmasını zəruriləşdirir. Çünki bu həmin rayonlarda elektrik enerjisinə olan istehlakın ödənilməsi üçün alternativi olmayan bir varlıqdır. Dünyada şəkər qamışından ən çox etil spirti alan ölkə Braziliyadır. Ona görə də ölkədə - kənd yerlərində şəkər qamışıın distillə edə bilən 280-dən çox zavod fəaliyyət göstərir. Nəticədə, ölkə avtoparklarının çox hissəsi ya təmiz etanol əsasında, ya da ki, spirtli-benzinli yanacaq əsasında işləyirlər. Son vaxtlar dəniz və okean cərəyanlarının enerjisindən də istifadə olunur. Bu, ancaq Yaponiyada eksperiment formasında mövcud olmaqdadır. Müasir
dünya elektroenergetikasının inkişaf xüsusiyyətlərindən biri ayrı-ayrı ölkələrin, regionların daxili enerji sistemlərinin yaradılması, onların biri-biri ilə yüksək gərginlikli elektrik xətləri vasitəsi ilə birləşdirilməsi, hasil olunmuş elektrik enerjisini yüksək gərginlikli beynəlxalq elektrik xətlərlə ötürülməsi hesab edilir. Yüksək gərginlikli elektrik xətləri vasitəsilə biri-biri ilə birləşdirilmiş beynəlxalq enerji sistemləri mövcudlaşdıqda bütün ərazilərin elektrik enerjisi ilə təmin
olnuma imkanları möhkəmlənmiş olur, sutkalıq, aylıq və illik elektrik enerjisi ilə təmin olunma qrafikinə əməl olunur, hər növ və hər bir elektrik stansiyasının iqtisadi göstəricisi yaxşılaşır, ərazinin hər bir yerinin tam elektrikləşdirilməsi üçün şərait yaradılır, heç bir bölgənin elektrik enerjisinə ehtiyacı qalmır, hər bir bölgə il boyu tələb olunan miqdarda elektrik enerjisi ala bilir, elektrik enerjisi ilə təmin olunma il boyu sabitləşir, ayrı-ayrı növ elektrik stansiyalarının çatışmayan cəhətləri elektrik təminatında hiss edilmir, ekoloji tarazlıq olduğu kimi saxlanılır. Vaxtı ilə SSRĐ-də 11 birləşmiş enerji sistemi ilə yanaşı Vahid enerji sistemi yaradılmaqla Avropaya istiqamətlənən «Sülh»enerji sistemi də fəaliyyət göstərirdi. Hal-hazırda hasil olunmuş elektrik enerjisinin yüksək gərginlikli beynəlxalq elektrik xətləri vasitəsi ilə nəql edilməsi xarici Avropa ölkələri, ABŞ və Kanada üçün daha çox xarakterdir. Elektroenergetikanın inkişaf xüsusiyyətlərindən biri dünyanın qlobal problemlərindən hesab edilən ekoloji tarazlığı qoruyub saxlamaqdır. Kimya, metallurgiya, nəqliyyat, dağ-mədən və sairəyə nisbətən strateji əhəmiyyət kəsb edən elektroenergetika ətraf aləmin təbii halının olduğu kimi qalmasında israrlıdır. |