R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- OLMAZ........................................................................................ 481 XVIII.
- 1. MƏHSULDAR QÜVVƏLƏRĐN YERLƏŞDĐRĐLMƏSĐNIN ÖANUNAUYĞUNLUQLARI, PRĐNSĐPLƏRĐ VƏ AMĐLLƏRĐ
|
XV. REGĐON, DÖVLƏT VƏ SAHƏLƏR ÜZRƏ KƏMĐYYƏT GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ...................................................................................... ...... 467 XVI. QAN YADDAŞI................................................................................................. 480 XVII. UNUTMAQ OLMAZ........................................................................................ 481 XVIII. ƏDƏBĐYYAT............................................................................................... ...... 482
1. MƏHSULDAR QÜVVƏLƏRĐN YERLƏŞDĐRĐLMƏSĐNIN ÖANUNAUYĞUNLUQLARI, PRĐNSĐPLƏRĐ VƏ AMĐLLƏRĐ
Đstehsalın intensivləşdirilməsi, onun
səmərəliliyinin artırılması, bunun əsasında xalqın maddi və mədəni həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi hər hansı bir dövlətin iqtisadi strategiyasının əsasını təşkil edir. Bu problemlərin müvəffəqiyyətlə həlli müəyyən mənada məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasından, dövIətlərin, regionların təsərrüfatlarının daha da ixtisaslaşdırılmasından və proporsional inkişafından, onların malik olduğu yerli ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə etmək məqsədilə müxtəlif səviyyəli ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafından asılıdır. Məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi, cəmiyyətin inkişafına göstərdiyi müsbət təsir ilk növbədə məhsuldar qüvvələrin mahiyyətindən irəli gəlir. Məhsuldar qüvvələr ictimai-istehsal prosesində insanlarla təbiət arasında «maddələr mübadiləsi»ni həyata keçirən subyektiv və maddi ünsürlər sistemidir. Başqa sözlə, məhsuldar qüvvələr ıstehsal vasitələri və onları hərəkətə gətirən insanların məcmuudur. Đnsanların təbiət cismlərinə və qüvvələrinə olan münasibətini ifadə edən məhsuldar qüvvələr istehsal üsulunun mühüm tərəfi olub cəmiyyətin inkişafının əsasını təşkil edir. Məhz ona görə də inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələri cəmiyyətin əsl sərvəti adlandırırlar. Məhsuldar qüvvələrin inkişafının ümumi qanunu ondan ibarətdir ki, məhsuldar qüvvələrin sonrakı formalarının maddi imkanları əvvəlki formaların daxılində yaranır və inkişaf edir. Lakin onun özü yalnız cəmiyyətin yeni inkişaf pilləsində hakim formaya çevrilir. Yeni istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin inkişafını sürətləndirən mühüm amil olmuşdur. Cəmiyyətin mədəni-məişət bazasının, xidmət və mənəvi istehsal sahəsınin sürətlə artması bu və ya digər dövlətin başlıca xəttini əks etdirir. Đqtisadiyyatın inkişafının müasir mərhələsində məhsuldar qüvvələrin düzgün yerləşdırilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Ölkənin sosiai-iqtisadi inkişafını elmi-texniki tərəqqi əsasında sürətləndirmək sahəsində qarşıda duran vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi müəyyən mənada məhsuldar qüvvələrin səmərəli
yerləşdirilməsindən asılıdır. Məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi isə öz növbəsində cəmiyyətin inkişafının mühüm ictimai-iqtisadi problemləri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi ictimai istehsalın dinamizminin, səmərəliliyinin artırılmasını təmin edir. Bununla yanaşı məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi ictimai əməyə qənaət olunmasını, əmək ehtiyatlarından və digər imkanlardan məqsədəuyğun istifadə edilməsi yolu ilə bir regionun kompleks qaydada səmərəli inkişafını təmin edir. Əhalinin maddi rifah halının yüksəldilməsi şəhərlə kənd, zehni əməklə fiziki əmək, mədəni-məişəi xidməti səviyyəsinə görə rayonlar arasındakı fərqlərin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır. Qeyd etmək
lazımdır ki,
məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin müasir formaları təsərrufatın ərazi üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsinə və regionların iqtisadiyyatının formalaşmasına dərin təsir göstərir. Təsərrüfatın regional strukturu bunun əsasında daim dəyişir, istehsal və sosial infrastruktur yenidən qurulur və genişlənir. Đstehsalın müasir sahələrinin tərkibinin genişləndirilməsi əsasında ixtisaslaşdınlmanın daha da inkişaf etdirilməsi regionların iqtisadiyyatının strukturunun keyfiyyətcə dəyişməsinə gətirib çıxarır. Eyni zamanda, rayonlararası və rayondaxili istehsal əlaqələri genişlənir. Müxtəlif səviyyəli ərazi istehsal birləşmələrinin miqdarı artır.
Đctimai istehsalın ərazi üzrə
təşkili müəyyən
qanunauyğunluqların təsirinin nəticəsidir. Bu qanunauyğunluqlar öz növbəsində hər hansı bir cəmiyyətdə iqtisadi qanunların spesifik təzahür formarıdır. Xalq təsərrüfatının iqtisadi qanunlarla bağlı ərazi üzrə təşkilinin qanunauyğunluqlarını bilmək təkcə onların obyektiv istiqamətini və xarakterini müəyyən etmək deyil, həm də bu qanunauyğunluqları tətbiq etməyi bacarmaq, yəni onlardan iqtisadiyyatın konkret inkişaf mərhələsində, ayrı-ayrı rayonların konkret sosial-iqtisadi şəraitində istifadə etməyi bacarmaq deməkdir. Qanunauyğunluqlardan istifadə mexanizmi məhsuldar qüvvələrin ərazi üzrə təşkilinin elə metodlarının seçilməsini nəzərdə tutur ki, bu zaman seçilən metodların geniş miqyasda təzahürünə imkan verilməli, həm də qanunauyğunluqlar biri-biri üçün qarşılıqlı əlaqədə olmalıdır. Ümumiyyətlə, buradan belə nəticə çıxır ki, xalq təsərrüfatının elmi sürətdə əsaslandınlmış ərazi təşkili və idarə
edilməsi dövlət siyasətinin əsas qaydalarının, yəni xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkili prinsiplərinin işlənib hazırlanması ilə nəticələnir. Məlum olduğu kimi xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkili müəyyən qanunauyğunluqların təsiri altında təşəkkül tapır. Onlardan da idarəetmə prosesində istifadə olunur. Həmin qanunauyğunluqlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir. 1) Đctimai istehsalın səmərəli inkişafı əsasında istehsalın yeni mütərəqqi formalarının - ərazi-istehsal komplekslərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi. Məhsuldar qüvvələrin ərazi
üzrə təşkilinin əsas qanunauyğunluqlarından biri də bundan ibarətdir ki, ərazinin hər yerində, bütün iqtisadi rayonlarda, şəhərlərdə, qəsəbələrdə iqtisadi potensial səmərəli şəkildə daim artırılmalıdır. Đstehsal sahələrindən, təbii ehtiyatlardan və əmək ehtiyatlarından təqribən eyni səviyyədə istifadə olunmaqla müxtəlif miqyaslı ərazi-istehsal kompleksləri yaradılsın. Ən əvvəl məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkilinin mütərəqqi forması olan ərazi-istehsal kompleksinin mahiyyətini düzgün müəyyən etmək lazımdır. Yuxarıda deyilənlər aydın göstərir ki, məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi cəmiyyətin inkişafında olduqca böyük rol oynayaraq ictimai istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına müsbət təsir göstərir. Bu təsirin daha da artırılması məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin qanunauyğunluqları, prinsipləri və amillərinin tam, hərtərəfli və düzgün nəzərə alınmasından çox asılıdır. Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin təkmilləşdiriiməsinə yönəldilmiş kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi sosial-iqtisadi inkişafı sürətləndirməyin və ictimai istehsalın səmərəliliyini yüksəltməyin mühüm amilidir. Odur ki, region və dövlətlərdə iqtisadi və sosial inkişafın səmərəli əlaqələndirilməsini təmin etmək, xalq təsərrüfatı kompleksində onların qarşılıqlı fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsində mütərəqqi irəliləyişləri həyata keçirmək daha real zərurətə çevrilmişdir. Ərazi-istehsal kompleksləri müvafiq regionların olduğu yerli ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə etmək, onların inkişafı qarşısında duran bir sıra vacib sosial-iqtisadi problemlərin həllini sürətləndirməklə yanaşı, maliyyə, əsaslı vəsait, torpaq ehtiyatlarına və s. əhəmiyyətli dərəcədə qənaət etməyə imkan verir. Başqa sözlə, ərazi istehsal kompleksləri ictimai istehsalın intensiv relsə keçirilməsinin bütün əsas tələblərini özündə birləşdirir. Ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması, təsərrüfatın ərazi üzrə təşkilinin daha səmərəli amili kimi, ictimai istehsalın inkişafının və ərazi əmək bölgüsünun yüksək səviyyəsinə uyğun gələn qanunauyğun prosesdir. Bu, əsaslı tikintinin həyata keçirilməsinin, kapital
qoyuluşlarının ödəmə
müddətinin qısaldılmasının, cari və
nəqliyyat xərclərinin həcminin azaldılmasının, dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin sürətləndirilməsinin, infrastrukturun qeyri-istehsal sferasının yaradılmasına və fəaliyyət göstərməsinə sərf olunan vəsaitə qənaət olunmasının, təbii və iqtisadi ehtiyatlardan kompleks istifadə edilməsinin daha səmərəli yoludur. Məhz buna görə də ərazi-istehsal kompleksləri hazırda iqtisadi rayonlarda və habelə bütövlükdə ölkə üzrə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin qanunauyğunluqlarından birini təşkil edir.
Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin ərazi-istehsal kompleksləri formasında həyata keçirilməsi zamanı əldə olunan səmərə təkcə ixtisaslaşmış sahələr arasında düzgün istehsal-texnoloji əlaqə yaradılması hesabına deyil habelə ixtisaslaşmış sahə ilə əlaqədar istehsal sahələri arasında optimal qarşılıqlı əlaqələrin təmin olunması hesabına əldə olunur. Digər tərəfdən, müəyyən regionda ixtisaslaşmış sənaye sahələrinin sayı yerli təbii sərvətlərin miqdarı, tərkibi və ictimai istehsal dövriyyəsinə cəlb olunmasından və ümumiyyətlə, məhsuldar qüvvələrin ümumi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq az və ya çox ola biiər. Daha sonra nəzərə almaq lazımdır ki, ərazi-istehsal komplekslərinin demək olar ki, hamısı əvvəlcə bir ixtisaslaşmış sənaye sahəsinin bazasında meydana gəlir. Başqa sözlə, ərazi- istehsal kompleksinin tamlığı üçün ixtisaslaşmış sənaye sahələrinin sayı əsas ola bilər. Ərazi-istehsal komplekslərinin mahiyyətinin düzgün başa düşülməməsinin səbəblərindən biri əksər
hallarda onların
mahiyyətcə iqtisadi rayon ilə eyniləşdirilməsidir. Əlbəttə, bu iki anlayış arasında oxşarlıq çoxdur. Bununla belə, ərazi-istehsal kompleksləri və iqtisadi rayon mahiyyət etibarilə eyni anlayışlar deyildir. Đqtisadi rayon müəyyən edildiyi ərazinin bütün sahələrini həm məkan, həm də təsərrüfat fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən tam əhatə etdiyi halda, ərazi-istehsal kompleksinə daxil olan sahələrin sayı və onun məkan ölçüsü iqtisadi rayondan kiçik olur. Bundan başqa, iqtisadi rayon zəngin təbii sərvətlərə, sərbəst əmək qabiliyyətli əhaliyə, əlverişli nəqliyyat-cöğrafı mövqeyə və s. malik ola bilər. Lakin müxtəlif obyektiv səbəblər üzündən onlar ictimai- istehsal dövriyyəsinə tam cəlb olunmaya bilər. Ərazi-istehsal kompleksləri üçün isə əksinə, bu ehtiyatların ictimai istehsal dövriyyəsinə cəlb edilməsi, həmin ərazinin malik olduğu ehtiyatlar və digər əlverişli imkanların artıq reallaşdırılması və yaxud da ən səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biridir. Bir qayda olaraq ərazi-istehsal kompleksinin özəyini sənaye təşkil etsə də, kompleksin sahə tərkibi geniş olub xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrini əhatə edə bilər. Bu zaman ərazi-istehsal kompleksinin istehsal strukturunun səmərəliliyi istehsalların sayının çoxluğu ilə deyil, istehsal və istehlak sahələrinin müxtəlif elementlərinin səmərəli şəkildə əlaqələndirilməsi ilə müəyyən edilir. Ərazi-istehsal kompleksi yalnız o zaman optimal sayıla bilər ki, məhsul istehsal və əhali üçün lazımı həyat şəraiti yaradılması minimal ictimai əmək məsrəfləri ilə həyata keçirilsin. Ərazi-istehsal kompleksinin sahələri istehsalın miqyası və səmərəliliyindən, eləcə də ərazi əmək bölgüsündəki rolundan asılı olaraq ixtisaslaşmış və xidmətedici sahələrə ayrılır. Đxtisaslaşmış sahələrin əsasını konkret şəraitə uyğun olaraq müxtəlif sahələrin müəssisələrinin iqtisadi əlaqələri təşkil edir. Bu sahələr ərazi-istehsal kompleksinin inkişafının əsas istiqamətlarində və ərazi əmək bölgüsündə əsas rol oynayaraq, məhsulun ərazi təyinatından asılı olaraq rayonlararası və rayondaxili sahələrə bölünürlər. Adətən, rayonlararası sahələrə o sahələr aid edilir ki, onların məhsulu əsasən başqa rayonlara göndərilmək üçün nəzərdə tutulur. Rayondaxili ixtisaslaşmış sahələrin məhsulu isə bir qayda olaraq ərazi-istehsal kompleksinin öz daxilində istehlak olunur. Xidmətedici sahələr kompleksi xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı elementiərini bütöv şəkildə birləşdirır. Bu bütövlük ərazı-istehsal kompleksinin mühüm əlamətlərindən biri olub, onu istehsalların adi ərazi təmərküzləşməsindən və yaxud qruplaşmasmdan fərqləndirir və ərazi-istehsal kompleksinin məhsuldar qüvvələrin ərazi üzrə təşkilinin bir forması kimi mütərəqqiliyini müəyyən edir. Ərazi- istehsal kompleksinin xidmətedici sahələri təsərrüfatın əsas sahələrini və əhalinin tələbatmı ödəmək funksiyasını yerinə yetirir. Ərazi-istehsal kompleksinin xidmətediçi sahələrinə ilk növbədə maddi istehsalın tikinti, nəqliyyat, rabitə, ticarət, mənzil-kommunal təsərrüfatı, maarif, səhiyyə və s. aid edilir. Burada onu göstərmək Iazımdır ki, bəzi ərazi-istehsal komplekslərində yuxarıda adları çəkilən infrastruktur sahələri ilə yanaşı sənaye və kənd təsərrüfatının da sahələri olur ki, onlar da yerli əhəmiyyət kəsb etmir, lakin kompleksin öz tələbatmı ödəyir. Məlumdur ki, ərazi-istehsal kompleksləri müəyyən ərazi daxilində formalaşır. Bu baxımdan, mövcud ərazi-istehsal komplekslərinin inkişaf səviyyəsini qiymətləndirmək, onlarda istifadə olunmayan ehtiyat mənbələrini aşkara cıxarmaq, istehsal strukturunu daha da təkmilləşdirmək, yeni formalaşanların isə düzgün inkişaf istiqamətinin planlaşdırılması və idarə olunmasını, kompleksə daxil olacaq müəssisələrin tərkibini müəyyən etmək və onların nəzərdə tutulan vaxtda işə salınmasını həyata keçirmək üçün və s. ərazi-istehsal komplekslərinin sərhədinin düzgün müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Đqtisadi inkişafm müasir mərhələsində ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafı, demək olar ki, ayrı-ayrı bölgələrdə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi probleminin bütün
məsələlərini özündə əhatə edir. Sənayenin ərazi üzrə daha bərabər yerləşdirilməsinə, regionların inkişaf səviyyəsinin tarazlaşdırılmasına dair işlərin genişləndiyi bir vaxtda respublikalarda və ayrı-ayrı regionlarda məhəlli istehsal komplekslərinm formalaşması və inkişafı məsələləri olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ayrı-ayn rayonların sənaye cəhətdən inkişafının təmin edilməsi, əmək ehtayatlanmn ictimai istehsala daha səmərəli şəkildə cəlb olunması və digər xalq təsərrüfatı vəzifələrinin yerinə yetirilməsində onların malik olduqları imkanların tam səfərbər edilməsi və s. məhəlli ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafı yolu ilə həyata keçirilə bilər.
Bir sözlə, məhəlli ərazi-istehsal kompleksləri ərazicə o qədər də böyük olmayan dövlətlərdə məhsuldar qüvvələrin ərazi üzrə təşkilinin ən mütərəqqi formalarmdandır. Bu komplekslər bır və ya
bir neçə yerli ehtiyatların kompleks istifadə olunması əsasında formalaşır və inkişaf edirlər. Bir qayda olaraq iri və regional ərazi-istehsal komplekslərinə xas olan xüsusiyyət və əlamətlər məhəlli komplekslərində də özünü büruzə verir. Bununla belə məhəlli ərazi-istehsal komplekslərinin özünəməxsus bir sıra xarakterik əlamətləri vardır. Birincisi, onların sərhədi iri ərazi-istehsal komplekslərinə nisbətən daha kiçik və dəyişkəndir və bu komplekslər müəyyən dərəcədə müvəqqəti xarakter daşıyır. Bununla əlaqədar olaraq məhəlli komplekslərin mövcudluğu müəyyən funksiyaları yerinə yetirmək üçün tələb olunan vaxtda və çərçivədə məqsədəuyğundur. Đkincisi, iri və regional ərazi-istehsal kompleksləri ilə müqayisədə məhəlli kompleksləri daha məhdud olur və istehsalın texnoloji həlqələri onlarda daha az inkişaf edir. Bundan başqa məhəlli komplekslərdə sahələrin sayı daha az olur və onlar arasındakı əlaqələr bir o qədər də intensiv olmur. Odur ki, məhəlli kompleksləri tərkibinə daxil olduqları regional ərazi-istehsal komplekslərinə nisbətən ölkə miqyasında daha az sayda məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşırlar və bunun da nəticəsində bir qayda olaraq, həmin məhsulların istehsalında onların xüsusi çəkisı aşağı olur. Qeyd
etmək lazımdır ki, məhəlli
ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafı Azərbaycan Respublikası üçün xüsusilə aktualdır. Bu ondan irəli gəlir ki, baxmayaraq, son onilliklərdə xalq təsərrüfatının quruluşunun yerli təbii-iqtisadi imkanlara müvafiq olaraq daha da təkmilləşdirilməsi sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Əvvəlki kimi yenə də respublikanın ümumi sənaye məhsulu istehsalının başlıça hissəsi Bakı-Sumqayıt sənaye rayonunun payına düşür. Halbuki sənaye cəhətdən zəif inkişaf etmiş rayonlar xeyli potensial inkişaf imkanlarına malikdirlər. Bu imkanlardan istifadə olunması respublikada məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması sahəsində qarşıda duran bir sıra problemlərin, o cümlədən mövcud ərazi nisbətlərinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi, ayrı-ayrı rayonların inkişaf
səviyyəsinin tarazlaşdırılması, onların xammal ehtiyatlarından daha dolğun və səmərəlı istifadə olunması, əmək
qabiliyyətli əhalinin məşğuliyyətinin daha da yaxşılaşması kimi problemlərin həlli üçün əlverişli imkan yarada bilər. Göstərilən problemlərin, eləcə də əhalinin yüksək təbii artımı ilə səciyyələnən və sərbəst əmək ehtiyatlarına malik olan Azərbaycan Respublikasında iş yerlərinin sayının mövcud əmək ehtiyatlarına uyğunluğunun təmin edilməsi kimi mühüm iqtisadi və sosial problemin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsində istehsalın ərazilərdə təşkilinin mütərəqqi forması olan məhəlli ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və inkişafının müstəsna əhəmiyyəti vardır. 2) Regionların, ayrı-ayrı dövlətlərin və iqtisadi rayonların təsərrüfatının qarşılıqlı əlaqədə kompleks inkişafı. Bu qanunauyğunluq xalq təsərrüfatının kompleks inkişafı, rayonlararası əhəmiyyətə malik olan və ictimai əməyin ərazi bölgüsü sistemində ölkənin bütövlükdə və onun iqtisadi rayonlarının ixtisaslaşmasını müəyyən edən istehsalın qarşılıqlı surətdə əlaqədar sahələrinin məcmusunun ahəngdar inkişafını, region və dövlətlərin ərazisində yerləşən müəssisələrin tələbatını iqtisadi cəhətdən səmərəli ödəyən istehsal sahələrinin eyni vaxtda inkişafını nəzərdə tutur. Đqtisadi rayonların təsərrüfatının ərazi kompleksini tamamlayan sahələr, eyni zamanda xidmət sahələri xalq təsərrüfıtının ixtisaslaşmış sahələrinin qarşılıqlı əlaqədə olmasını müəyyən edir. Təsərrüfatın bu cür inkişafı istehsal vasitələri və istehlak malları istehsalı arasında, sənaye və kənd təsərrüfatı, istehsal və bütün nəqliyyat növləri ilə daşımalar arasında, xalq təsərrüfatı ilə xammal və əmək ehtiyatları arasında düzgün ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə kömək edir. Müasir mərhələdə ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi tələbi ilə əlaqədar olaraq, ayrı-ayrı regionların təsərrüfatlarının kompleks inkişafı müxtəlif miqyaslı ərazi-istehsal birləşmələrinin formalaşması və inkişafı probleminin aktuallığı getdikcə artır. Region, dövlət və iqtisadi rayonların təsərrüfatlannın kompleks inkişaf etdirilməsi malik olduqları ehtiyatlardan və imkanlardan daha səmərəli istifadə edilməsi əsasında onların inkişafi qarşısında duran bir sıra mühüm sosial-iqtisadi problemlərin həllinin sürətləndirilməsini nəzərdə tutur. Bəzi dövlətlərdə indiyə qədər təsərrüfat sahələrinin inkişafının komplekslilik səviyyəsinin aşağı olması nəticəsində məhsuldar qüvvələrin qeyri-qənaətbəxş şəkildə yerləşməsi və sosial- iqtisadi inkişaf fərqlərinin mövcud olması davam etməkdədir. Elə bu səbəbdən də Azərbaycanın zəngin yerli xammal sərvətlərindən istifadənin ancaq
ilkin emal
səviyyəsində məhdudlaşması, onların hazır məhsul istehsalı üçün sonrakı işlənməsinin zəif həyata keçirilməsi uzun müddət davam etmişdir. Nəticədə istehsal potensialı zəif olan regionlarda real imkanların olmasına baxmayaraq, sənayenin müvafıq sahələrinin meydana gəlməsi müəyyən müddət mümkün olmamışdır. Respublikanın suverenlik əldə etdiyi şəraitdə məhsuldar qüvvələrin ümumi inkişaf səviyyəsinə görə regionlar arasında tarixən yaranmış fərq təkcə iqtisadi və sosial inkişaf sahəsindəki uyğunsuzluqlardan biri kimi yox, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi qiymətləndirilməlidir. Ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşdırılması rayonların kompleks inkişafının səmərəsini yüksəldir. Həmin komplekslərdə təsərrüfat qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir, təbiətin mühafizəsi və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi vəzifələri yerinə yetirilir. Müxtəlif ərazilərin aqrar-sənaye komplekslərinin formalaşdırılması çərçivəsində aqrar-sənaye inteqrasiyası buna kömək edir. Məqsədli iqtisadi proqramların yerinə yetirilməsi ölkənin xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkilinin müxtəlif səviyyələrində kompleksliyin yüksəldilməsinə səbəb olur. 3) Respublikaların, ayrı-ayrı rayonların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrinin bərabərləşdirilməsi, şəhərlə kənd arasında mühüm fərqlərin ləğv edilməsi xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkilinin əsas qanunauyğunluqlarından biridir. Hər bir iqtisadi rayonun təsərrüfatının hərtərəfli inkişafı rayonlararası ixtisaslaşması ilə yanaşı, kənd və şəhər əhalisinin həyat səviyyəsinin daha da yaxınlaşmasına, şəhər ilə kənd arasında sosial- iqtisadi və mədəni-məişət fərqlərinin aradan qaldırılmasına kömək edir. Đqtisadi islahatların ardıçıl həyata keçirilməsi şəhərlə kənd arasında olan qeyri-bərabərliyin ləğv olunmasmı təmin edir. Rayonların iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşməsi ümumən
ərazidə xalq
təsərrüfatının inkişafının daha da
sürətlənməsinin ən mühüm amillərindən biridir. Eyni zamanda ayrı- ayrı iqtisadi rayonlarda istehsal olunan milli gəlirə, adambaşına düşən sənaye məhsuluna, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının
səmərəsinə, əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə və sairəyə görə bir- birinə getdikcə daha çox yaxınlaşma müşahidə olunur. Đstehsalın məskunlaşmaya doğru hərəkəti dövlətlərin və ayrı- ayrı
iqtisadi rayonların iqtisadi inkişaf
səviyyələrinin bərabərləşdirilməsinin mühüm vasitələrindəndir. Uzun müddət belə hesab edilirdi ki, məskunlaşma avtornatik olaraq istehsala doğru meyl edir. Buna görə də istehsal harda gəldi yerləşdirilə bilər. Lakin tədricən məlum oldu ki, məskunlaşmanı bir çox qeyri-xammal istehsal sahələrinin, işçi qüvvəsinin cəmləşdiyi yerlərdə də yerləşdirmək daha məqsədəuyğundur. Bir çox hallarda yeni sənaye müəssisələrinin yerləşdirildiyi yeri dəyişmək və lazımi yarımfabrikatları daşıyıb gətirmək əhalini onıın tikildiyi yerə cəlb etməkdən daha asan olur. Bu zaman sosial cəhətlər, əhalinin xidmət sahələri müəssisələri ilə təmin olunması mühüm rol oynayır. Elə buna görə də hazırda demoqrafik şərait elədir ki, əhali iqtisadiyyatın inkişaf etdirildiyi rayonlarda yerləşdirilir, həm də adambaşına düşən sənaye məhsulu istehsalının səviyyəsi aşağı olduğu rayonlara «yeridilir». Məlum olduğu kimi, sənaye və kənd təsərrüfatı əməyi özünün müəyyən qarşısı alınmaz spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Kənd təsərrüfatında istehsal vasitəsi torpaq sayrlır. Müəyyən iqlim şəraitində kənd təsərrüfatı işlərinin mövsümi olması, onların gedişinin təbii şəraitin xarakteri ilə sıx bağlıhğı ilə əlaqədardır. Buna görə də şəhərlə kəndin yamlaşmasından söhbət getdikdə istehsalda və məişətdə istehsalın mexanikləşdirilməsində, mənzil tikintisində, təhsilin, istirahətin, mədəni-məişət xidmətinin təşkilində kənd həyat tərzinin şəhər həyat tərzinə yaxınlaşması nəzərdə tutulur. Lakin xalis coğrafi fərqlər də mövcuddur. Kənd yerlərindən şəhərlərə nəqliyyat ilə gəlməyin mümkünlüyü şəraitində bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan kənd yaşayış məntəqələrinin şəbəkəsi inkişaf edir. Hər bir iqtisadi rayona xalq təsərrüfatı sahəsində ixtisaslaşma xasdır, yəni onun təsərrüfatları göndərdiyi məhsulun müəyyən hissəsinin müqabilində həmin ərazinin hüdudları daxilində istehsal edilməyən və ya kifayət qədər istehsal olunmayan məhsullar alır. Bir qayda olaraq ixtisaslaşma məhsulları istehsalı həmin ərazi üçün daha əlverişli olur və buna görə də onun xüsusi qayğılarının obyektinə çevrilir. Əməyin bölgüsü və ölkənin ayn-ayrı hissələrində xalq təsərrüfatı məhsulları növlərinin istehsalı və istehlakının rayonlararası balansı formalaşır və rayonlararası əlaqələr yaranır. Onların inkişafı və intensivliyi bir çox cəhətdən rayonlararası nəqliyyatın inkişafından asılıdır. Xalq təsərrüfatının elmi surətdə əsaslandırılmış inkişafı və idarə olunması sahəsində əməli fəaliyyətdə qanunauyğunluqların dərk olunması dövlət siyasətinin əsas qaydalarının yəni məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi və əraziyə görə təşkili prinsiplərinin hazırlanmasına gətirib çıxardır. Bu zaman prinsiplər təkcə həmin qanunauyğunluqları deyil,
həm də
məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinə təsir göstərən bir sıra qeyri-iqtisadi obyektiv amilləri nəzərə alır. Qanunauyğunluqlardan fərqli
olaraq, prinsiplər dinamikdir, dəyişkəndir, çünki iqtisadi, sosial-siyasi vəziyyətin, ayrı-ayrı rayonlarda strateji cəhətiərin dəyişməsi ilə, habelə əvvəllər dərk olunmamış yeni qanunauyğunluqların kəşfı ilə əlaqədar olaraq prinsiplər dəyişə bilir, buna görə də onların təsir müddəti məhduddur. Prinsiplər siyasət deməkdir. Dövlət məhsuldar qüvvələrin əraziyə görə təşkili prinsiplərini formalaşdırır, həmin prinsiplərə əməl edir, prosesin məcrasını dəyişməyə və onun özünü lazım olan istiqamətə yönəltməyə çalışır. Bu isə heç də həmişə birdən-birə və tam şəkildə mümkün olmur. Prinsiplərin qanunauyğunluqlardan fərqi bundadır. Onlar obyektivdir, onları aradan qaldırmaq, ləğv etmək olmaz. Qanunauyğunluqlar ciddi elmi təhlil tələb edir, məhsuldar qüvvələrin yerləşməsi prinsipləri isə rəsmi sənədlər üzrə öyrənilir. Təbiidir ki, tarixi şərait nəzərə alınmaqla onlar tənqidi təhlil edilməlidir. Prinsiplər qanunauyğunluqları və amilləri nəzərə alan uzun- müddətli siyasətin əsas qaydaları və təsərrüfatçılıq metodlarıdır. Hazırda məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi əsasən aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Đstehsalın xammal, yanacaq, enerji mənbələrinə və istehlak rayonlarına yaxınlaşması. Đstehsalın xammal mənbələrində, yanacaq-enerji ehtiyatlan və məhsul istehlakı rayonlarında yerləşdirilməsi iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasa, ölkədə
məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirılməsi mümkün deyildir. Göstərilən amillər nəzərə almmaqla istehsalm səmərəli yerləşdirilməsi ən mühüm
qanunauyğıınluqlardan biridir. Müəssisələrin xammal və yanacaq-enerji mənbələrinə yaxınlaşdırılması təbii xammal ehtiyatları ilə zəngin olan yeni rayonların təsərrüfat baxımmdan tezliklə mənimsənilməsinə, ondan kompleks istifadə olunmasına kömək edir. Đstehsalın xammal mənbələrində, yanacaq-enerji ehtiyatları və məhsul istehlakı rayonlarında yerləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması səmərəsiz məsafələrdən xammal və hazır nıəhsul daşımalarını məhdudlaşdırmaq, ləğv
etmək, məhsul
istehsalının bütün
mərhələlərində əmək məsrəfini azaltmaq və deməli, istehsalın səmərəsini yüksəltmək, ictimai əmək məhsuldarlığını artırmaq üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Sənaye müəssisələrinin iqtisadi rayonlarda yerləşdirilməsi istehsalın və istehlakın artmasına, hasilat sənayesi ilə emal sənayesi arasında, habelə sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında nisbətlərə dair konkret hesablamalara əsaslanır. Bu və ya digər sənaye obyekti tikmək üçün iqtisadi rayon seçərkən həmin sənaye sahəsinin fəaliyyətdə olan müəssisələrinin mövcudluğu. iqtisadi rayonun ixtisaslaşması, onun müəssisələrinin kooperativləşməsi, əmək ehtiyatlarının mövcudluğu, tikilməkdə olan müəssisənin hazır məhsulunu istehlak ediləcəyi rayonlar və onun miqyasları nəzərə alınır. Sənaye müəssisələri texniki tərəqqi nəzərə alınmaqla, iqtisadi rayonların təbii ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə etmək, xammaldan və materiallardan kompleks istifadə etmək və nəticədə minimum əmək məsrəfı ilə məhsul istehsalı üçün istehsalın uyğunlaşdırılması nəzərə alınmaqla yerləşdirilməlidir. Đstehsalın yerləşdirilməsi qanunauyğunluqlarına və prinsiplərinə uyğun olaraq, bu və ya digər müəssisənin tikilməsi üçün iqtisadi rayon müəyyən edilir, müəssisələrin yerini müəyyənləşdirmək üçün lazımi axtarışlar və texniki-iqtisadi hesablamalar aparılır, tikinti işləri görüləcək rayonun nəqliyyat şəraiti, energetika, xammal və su ehtiyatları aşkara çıxarılır. Riyazi metodların və EHM-in tətbiqi həm sahə, həm də ərazi baxımından məhsuldar qüvvələrin səmarəli yerləşdirilməsi işində olduqca geniş perspektivlər açır. Đqtisadi rayonların kompleks inkişafı məsələlərinin həllində onlardan istifadə olunması həmin rayon daxilində məhsul istehsalına və istehlakına dair real plan əldə
etməyə, onu maddi, istehsal və əmək ehtiyatları ilə əlaqələndirməyə imkan verir. Xalq təsərrüfatı sahələrinin yerləşdirilməsi vəzifələrinin yerinə yetirilməsində riyazi metodlar əməli cəhətdən xüsusilə geniş miqyasda tətbiq olunur. Burada sənayeni xammal, yanacaq mənbələrinə və istehlaka yaxınlaşdırmaq prinsipi həyata keçirilir. Hər bir sənaye müəssisəsi özünə xas olan yerləşdirilmə prinsipinə malikdir. Belə ki, dəmir filizi yataqları rayonlarında və ya kokslanan kömür hövzələrində, habelə xammal və yanacaq mənbələri arasında və ya onların bilavasitə yaxınlığında yerləşən rayonlarda iri metallurgiya müəssisələri yerləşdirilir. Metallurgiya müəssisələrinin xammal və yanacaq mənbələrinə yaxınlaşması onların uzaq məsafələrə daşınması hallarını azaldır. Yeni qara metallurgiya müəssisələrinin yaradılması, habelə bir çox iqtisadi rayonlarda kiçik metallurgiyanın inkişafı sənayenin həmin sahəsinin coğrafi baxımdan yerləşdirilməsini yaxşılaşdırır. Mis əritmə müəssisələri fıliz yataqları yaxınlığında tikilir. Bu, mis filizlərində metalın az olması ilə əlaqədardır. Odur ki, filizləri uzaq məsafələrə daşımaq sərfəli deyildir. Metaltutumlu maşınqayırma sahələri bir qayda olaraq, metalurgiya bazalarının yaxınlığında yerləşdirilir. Maşınqayırmanın metal tutumu az olan və çoxlu əmək məsrəfı tələb edən növləri əsasən bol əmək ehtiyatları olan rayonlarda yerləşdirilir. Bir sıra maşınqayırma müəssisələri tikilərkən rayonun və şəhərin əlverişlı nəqliyyat-coğrafi vəziyyəti də nəzərə alınır. Kimya sənayesinin yerləşdirilməsi başqa sənaye sahələrinin yerləşdirilməsindən xeyli fərqlənir. Belə ki, kimya sənayesi məhsul istehsalında mineral, heyvan, bitki mənşəli xammallardan, sudan, havadan istifadə edir. Göründüyü kimi kimya sənayesinin ərazi təşkili üçün geniş xammal imkanları vardır. Bundan əlavə, kimya sənayesinin yerləşdirilməsinə bir sıra amillər təsir göstərir. Misal üçün, kalium kübrələri və soda istehsalı bir qayda olaraq, xammal mənbələri yaxınlığında, kalsium-karbit istehsalı xammal və ucuz elektrik enerjisi rayonlarında, sulfat turşusu və superfosfat sənayesi başlıca olaraq məhsul istehlakı rayonlarında yerləşdirilir, polimerlər, müvafiq xammal (neft, qaz, kömür), su ehtiyatları və iri, ucuz enerji, yanacaq mənbələri olan rayonlarda istehsal edilir, əczaçılıq sənayesi əmək ehtiyatlarının cəmləşdiyi rayonlarda yerləşdirilir. Kimya istehsalı daha çox su və enerji işlədən sənaye sahəsidir. Buna görə da həmin sənayenin bir çox sahələri yerləşdirilərkən onların su-enerji təchizatı şəraitinə xüsusi diqqət yetirilir. Xammal istehsalı rayonlarında yeyinti məhsulları sənayesinin elə sahələri yerləşdirilir ki, onlar tez xarab olan xammallardan istifadə edirlər. Məsələn, şəkər, konserv, yağ, pendir, nişasta-patka, şarabçılıq (ilkin şərab emalı), meyvəqurutma və s. sahələrini qeyd etmək olar. Bir sıra hallarda istehsalın iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış yerləşdirilməsi onun istehsal olunan məhsulun istehlak edildiyi yerlərə yaxınlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Məsələn, daşımaların səmərəli təşkili və istehsal xərclərinin azalması naminə neftayırma zavodları başlıca olaraq, neft məhsulları istehlakı rayonlarında yerləşdirilir. Hazır məhsul istehlakı rayonlarında (xammal bazalarının mövcudluğu nəzərə alınmaqla) mədən, yüngül sənaye və yeyinti məhsulları sənayesi üçün avadanlıq buraxan maşınqayırma sahələri, habelə traktorqayırma və kənd təsərrüfatı maşınqayırma sənayesi yaradılır. Şəkər zavodları üçün avadanhq əsasən başlıca şəkər çuğunduru istehsalı rayonlarında buraxılır. Məhsul istehlakı rayonlarında, ilk növbədə iri sənaye mərkəzlərində yeyinti məhsulları sənayesinin bir çox sahələri, məsələn, unüyütmə, çörəkbişirmə, üzlü süd məhsulları sahələri və başqa sahələri inkişaf etdirilir. Tərəvəz-kartof və süd məhsulları istehsalı iri şəhərlərin və sənaye mərkəzlərinin yaxınlığında təşkil olunur. Istehsal sahələrinin xammal mənbələrində, yanacaq-enerji və məhsul istehlakı rayonlarında yerləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması ölkələrin və onların iqtisadi rayonlarının təbii, iqtisadi və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasına, əmək məhsuldarlığının daha da yüksəlməsinə və məhsulun maya dəyərinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Məhsuldar qüvvələrin inkişafında və yerləşdirilməsində beynəlxalq əmək bölgüsünun üstünlüklərindən və
iqtisadi faydalılığından istifadə edilir. Azərbaycan Respublikasında istehsalı inkişaf etdirmək və onu səmərəli yerləşdirmək tədbirlərini həyata keçirərkən, xarici ölkələrlə əməkdaşlığı dərinləşdirmək və təkmilləşdirmək, iqtisadi inteqrasiyanı inkişaf etdirmək vəzifələri, habelə dünya təsərrüfat sistemində ictimai əməyin səmərəli bölgüsü vəzifələri rəhbər tutulur.
Beynəlxalq əmək bölgüsü iqtisadiyyatın inkişafında düzgün nisbətlər yaranmasına və onların hər birinin xalq təsərrüfatında hər bir dövlətin hüdudları daxilində məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsinə, onların əmək və maddi istehsal ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə olunmasma kömək edir. Hər hansı bir dövlətin beynəlxalq əmək bölgüsündə fəal iştirakı hər şeydən əvvəl ixtisaslaşdırılmış ixrac sahələrinin, yardımçı sahələrin və istehsalın sürətli inkişafını müəyyən edir ki, bu da yeni sənaye mərkəzlərinin, iri müəssisələrin yaradılmasına gətirib çıxarır. Öz növbəsində bunlar mövcud sənaye qovşaqlarının strukturunu dəyişdirir. Onların yaranması üçün yeni nəqliyyat yolları çəkilir. Əlavə enerji qurğuları, tikinti bazaları yaradılır. Xidmət müəssisələrinin mürəkkəb sistemi meydana gəlir. Bütün bunlar ayrı- ayrı rayonlann daxili ərazi strukturunu, rayondaxili və rayonlararası əlaqələrin nisbətlərinin xarakterini dəyişir. Hər hansı bir ölkənin iqtisadi inteqrasiyasının istiqamətləri və elmi-texniki tərəqqiyə dair kompleks proqramını həyata keçirilməsi onların təsərrüfatında, o cümlədən istehsalın sahəvi və ərazi strukturunda, müəyyən müsbət dəyişikliklərin baş verməsinə imkan yaratmışdır. Azərbaycan Respublikasının təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə olunmasında, məhsuldar qüvvələrin sürətlə inkisaf etdirilməsində 1994-cü ilin sentyabrında xarici iri neft şirkətləri ilə bağlanılmış «Əsrin müqaviləsi»nin müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur. Müqaviləyə əsasən
Bakı-Tbilisi-Ceyhan və
Bakı- Novorossiysk magistral əsas ixrac neft boru kəmərlərinin çəkilməsi deyilənlərə subutdur. Đnşa edilmiş neft kəməri boyunca iri sənaye obyektlərinin tikilməsi, kəmərin çəkilişi üçün tikinti təşkilatlarının yaradılması, yeni qəsəbələrin salınması, sosial-mədəni obyektlərin tikilməsi, əlavə nəqliyyat yollarının çəkilməsi, iri neft
terminallarının yaradılması və s. həyata keçirilir. Yeni tikinti təşkilatlan müvafiq rayonların inkişafının böyük amilinə çevrilir, kəmər boyu yerləşən bütün sistem isə iqtisadi cəhətdən fəal zonaya aitdir.
Getdikcə daha da güclənən dövlətlərarası ixtisaslaşma və kooperativləşmə rayonların və tam bir sıra sənaye qovşaqlarının və mərkəzlərinin daxili strukturuna müsbət təsir göstərir. Respublikanın ərazisində yerləşən bir sıra iri sənaye qovşaqlarının və mərkəzlərinin daxili strukturuna müsbət təsir göstərir. Respublikanın ərazisində yerləşən bir sıra iri sənaye müəssisələri xarici ölkələrlə müxtəlif kooperasiya əlaqələrinin təsiri altında formalaşır. Xarici ölkələrin iştirakı ilə birgə müəssisələr yaratmaq prosesi güclənir. Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi təsərrüfatın inkişafına və onun ünsürlərinin qarşılıqlı fəaliyyətinə həlledici təsir göstərən obyektiv prosesləri əks etdirir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı və ərazi təşkili müəyyən amillərin təsiri altında baş verir. Həmin amillərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: a)
istehsalın yerləşdirilməsi şəraitinə təsir edən və hətta onu dəyişdirən elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı texniki-iqtisadi amillər: b)
təbii ehtiyatlann kəşfi və təbii şəraitlə əlaqədar olan və ətraf mühitin mühafızəsi iiə bağlı təbii amiilər; c)
etdirən tarixi amillər; d)
sosial (əhalinin həyat şəraiti ilə bağlı), habelə siyasi, hərbi- strateji və başqa amillər. Prinsiplərdən fərqli olaraq amillərin təsiri təkamül yolu ilə və nisbətən sakit dəyişir, prinsiplər çox vaxt siyasi xarakter daşıyır. Xalq təsərrüfatının ərazi strukturuna təsir xüsusıyyətlərinə görə bütün amilləri (texniki-iqtisadi, təbii, tarixi, sosial-iqtisadi) şərti olaraq ədalətli (sabit) və dinamiklik (inkişaf) amillərə bölmək olar. Eyni zamanda ərazi strukturunun inkişafının (dinamikasının) Özü əməyin coğrafi bölgüsünün dərinləşməsi təsərrüfatı ərazi təşkilinin mürəkkəbləşməsi ilə səciyyələnir. Buna görə də dinamiklik amillərini öz növbəsində intensiv (əsasən dərin inkişafa təsir göstərən) amillərə və ekstensiv (eninə inkişafı müəyyən edən) amillərə bölmək olur. Qeyd edildiyi kimi, xalq təsərrüfatının ərazi üzrə təşkili təkcə onun ünsürlərinin yerləşdirilməsi deyil, həm də qarşılıqlı fəaliyyəti, qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlaması və bərabər tabeliyidir. Qarşılıqlı fəaliyyət amilləri xammaldan, ərazidən, nəqliyyatdan, əmək ehtiyatlarından, tullantılardan birgə istifadə edən istehsalın ərazicə bir-birinə yaxınlaşmasının iqtisadi səmərəsini müəyyən edir, yəni təsərrüfatın ünsürləri arasında əlaqələrin xarakterinə və intensivliyinə təsir göstərir.
Eyni rayonlar bəzən müxtəlif sahələrin bir çox sənaye müəssisələrinin yerləşdirilməsi üçün əlverişli olurlar. Lakin bir sıra resurslar (su, enerji, yanacaq, əmək və s.) məhdudluq təşkil edə bilər. Bu bütün istehsal sahələrinin rayonda yerləşdirilməsi imkanını müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırır. Eyni zamanda yeni yataqların kəşf edilməsi sənaye sahələrinin rayonda yerləşdirilməsi imkanını müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırır, həmçinin yeni yataqların kəşf edilməsi sənaye sahələrinin rayonda əlavə yerləşdirilməsi üçün həlledici amilə çevrilə bilər. Buna görə də ayrı-ayn amillərin təsiri çoxcəhətli, müxtəlif istiqamətli ola bilər. Bu, hər şeydən əvvəl mürəkkəb kompleks amillərə aiddir. Təbii amil mühüm çoxcəhətli kompleks amildir. Təbii şəraitin və ehtiyatların özünün varlığı bir çox hallarda ərazinin iqtisadi inkişafını ən güclü amilinə çevrilir. Eyni zamanda təbii ehtiyatlardan kompleks istifadə edilməsi təbiətin və ətraf mühitin qorunması problemini kəskin şəkildə qarşıya qoyur. Ekoloji amil təbii ehtiyatlardan kompleks istifadənin yeni amilinə və stımuluna çevrilir. Ekoloji problem müasir dövrün ən mühüm təbii-elmi və sosial-iqtisadi problemlərdən biridir. Bəşəriyyətin rifahı xeyli dərəcədə onun düzgün həllindən ibarətdir. Bu problemin vacibliyi və kəskinliyi təbii ehtiyatların daha çox tükənməsi və ətraf mühitin çirklənməsi prosesi ilə müəyyən edilir. Bu isə məhsuldar qüvvələrin inkişafı yolunda əngələ çevrilir. Təbii tarazlığı saxlamaq məqsədilə tullantısız istehsalat zərurətə çevrilir. Həmin istehsalat, təbii xammaldan kompleks istifadə olunması və onun emalı ilə əlaqədardır. Bununla birlikdə ekoloji amil torpaqdan səmərəli istifadə olunmasını, onun rekultivasiyasını tələb edir. Ekoloji amil nəzərə alınmaqla hasilat miqyasları, təbii şəraitdən və təbii ehtiyatlardan istifadə olunma məhdudlaşdırılır, bəzi halda hətta onlardan istifadə olunması tamamilə qadağan edilir. Ərazi amili hazırda və xüsusən perspektivdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun təsiri çoxcəhətlidir. Bir tərəfdən o məhdudlaşdırma amili, başqa bir halda fəallaşdırma amili sayılır. Perspektivdə bu amil ölkənin əsas rayonlarının inkişafının intensiv yolunu stimullaşdıracaq, ərazidən istifadə olunmasının bu və ya digər variantının məqsədəuyğunluğunu müəyyən etmək üçün diqqətli hesablamalar aparılmasını və həmin varianta qiymət verilməsini tələb
edəcəkdir. Məhsuldar qüvvələrin müasir
dövrdə yerləşdirilməsinin cox mühüm və çoxcəhətli kompleks amili əhalidir, xüsusən əmək ehtiyatlarıdır. Əhalinin zəif artımı, elmi- texniki inqilab dövründə əmək ehtiyatlarına, onların təhsil səviyyəsinə və peşə hazırlığına tələbiərin yüksəlməsi insan əməyini daha qiymətli edir. Yeni demoqrafık vəziyyət yaranmışdır. Belə vəziyyət məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinə getdikcə daha çox təsir göstərir. Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi qanunauyğunluqları xeyli dərəcədə insan amili ilə bağlıdır. Bu, respublika, rayon soviyyələrində daha yaxşı hiss olunur. Məsələn, komplekslik, iqtisadi səmərə ərazinin bir çox rayonlarında ən yeni sahələrin daha da artırılması zərurətıni irəli sürür. Bunlar əsasən qadın və ya kişi əməyinin tətbiq edildiyi tam sahələrdir, eyni zamanda işçi qüvvəsindən tam istifadə olunması kimi sosial problemlər qarşıya çıxır. Hazırda ayrı-ayrı ölkələrin əhalisi ilə bağlı olan sosial amillər məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinə getdikcə daha çox təsir göstərməyə başlayır. Beləliklə, hər bir rayonda, hər bir konkret ərazidə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirüməsinin müəyyən şəraiti təşəkkül tapmışdır.
Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|