R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

 

V.6. Yüngül sənaye 

 

Dünya təsərrüfatının ən qədim sahələrindən biri hesab edilən 

yüngül  sənaye  insanların  gündəlik  tələbatının  ödənilməsinə 

istiqamətlənən  məhsul  növləri  verir.  Belə  hal,  onun  böyük  siyasi, 

mədəni,  estetik  əhəmiyyət  kəsb  etməsindən  xəbər  verir.  Eyni 

zamanda,  istehsal  olunmuş  milli  paltarların  və  ayaqqabıların 

müxtəlifliyi dünyanın ayrı-ayrı dövlət və regionlarında mövcud olan 

əməyin,  məişətin,  milli  adət  və  ənənələrin  xüsusiyyətlərini  özündə 

əks  etdirmiş  olur.  Bir  çoxları  isə  yüksək  ixtisaslı  mütəxəssislərin 

bədii  zövqlə  hazırladıqları  məhsullardır.  Yüngül  sənaye  modanın, 

zövqün, bazarın tələbatının gedişini nəzərə alan ən dinamik sahə kimi 

özünü  göstərir.  Elmi-texniki  tərəqqi  də  yüngül  sənayenin  inkişafına 

və düzgün yerləşdirilməsinə öz təsirini göstərmişdir. 

Yüngül  sənayenin  tərkibi  çox  mürəkkəbdir.  Bu  mürəkkəblik 

get-gedə  artmaqdadır.  Buraya  ip  əyirmə,  toxuculuq,  gön-dəri,  xəz, 

toxuma, trikotaj xalça, ayaqqabı, qalantereya, zərgərlik məmulatları, 

farfor,  toxuma,  texniki  parça,  baş  geyimləri,  balıqçılıqda  istifadə 

olunan  torlar  -  şəbəkələr  istehsal  sahələri  daxildir.  Đstehsal  olunmuş 

məhsulların  bir  çoxu  insanlar  tərəfindən  bilavasitə  istehlak  edilmək 

üçün  buraxılır,  bir  hissəsi  -  texniki  parçalar,  gön-dəri  və  s.  ağır 

sənaye tərəfindən işlədilir. 

Yüngül  sənaye  ona  bitki  xammalı  -  pambıq,  kətan,  çətənə, 

eləcə  də  heyvandarlıq  xammalları  sayılan  gön-dəri,  xəz  dəri,  yun, 

barama verən istehsalın 2-ci aparıcı sahəsi sayılan kənd təsərrüfatı ilə 

sıx surətdə bağlıdır. Kənd təsərrüfatından başqa yüngül sənaye üçün 

xammal bazası sayılan digər sahə - kimyadır. Üzvi kimya sintetik və 

üzvi materialları - süni ipək, süni dəri, kimyəvi lif, sintetik kauçuk və 

s.-ni də yüngül sənayeyə istiqamətləndirir. 

Yüngül  sənaye  müəssisələri  başlıca  olaraq  istehlak,  xammal, 

əmək  ehtiyatları  bol  olan  yerlərdə,  adət-ənənələrə  müvafıq 

yerləşdirilir.  Belə  ki,  ilkin  emal  müəssisələri  xammal  rayonlarında, 

son  məhsullar  istehsalları  isə  istehlak  yerlərində  -  əhalinin  çox 

olduğu sahələrdə yerləşdirilir. 

---

Yüngül  sənayenin  tikiş  sahəsi  onun  aparıcı  məhsul  növlərindən 

birinə çevrilmişdir. O, təyinatına görə çoxsahəli sayılır. Belə məhsul 

istehsalı  ĐOÖ-rə  -  xüsusilə  Asiya  ölkələrinə  miqrasiya  etmişdir.  Bir 

sözlə,  tikişin  ən  ucuz,  sadə,  kütləvi  növləri  istehsalı  ĐEO-də  xeyli 

dərəcədə  məhdudlaşdırılmışdır.  Qərbi  Avropada,  Şimali  Amerikada 

tikiş  sahəsinin  ən  modalı,  yüksək  keyfiyyətli,  bahalı  növlərinin 

istehsalı  üstünlük  təşkil  edir.  Onların  istehsalı  çox  bahalı  natural 

xammallara əsaslanır. Belə məhsullar istər ĐEÖ-də, istərsə də ĐOÖ-də 

ən çox ixracat üçün nəzərdə tutulur. 

Çin,  Đtaliya,  Koreya  Respublikası,  AFR,  Türkiyə,  Hindistan, 

Portuqaliya bu sahədə ixracatda üstünlük təşkil edirlər. 

Trikotaj  sənayesində  analoji  hal  baş  verir.  Bu  sahələrin 

məhsulları  çox  vaxt  tikiş  sənayesi  məhsulları  ilə  rəqabətə  girir. 

Burada  da  bahalı  məhsullar  ĐEÖ-də,  bahalı  olmayanları  isə  əksinə, 

ĐOÖ-də buraxılır. 

Ayaqqabı sənayesi özünün çoxçeşidliliyi ilə diqqəti cəlb edir. 

Bu, onun çoxnövlü xammallarının olması ilə də izah olunur. Burada 

natural  və  sintetik  xammaldan  da  geniş  istifadə  edilir.  Ümumi 

məhsulun 1/3-i dəri ayaqqabıların payına düşür. 

Rezin  ayaqqabıları  nəzərə  almasaq  dünyada  ildə  -  4,0  mlrd. 

cüt ayaqqabı istehsal olunur. Son illərdə ayaqqabı istehsalında ĐOÖ-

lər  böyük  sıçrayışlara  nail  olmuşlar.  Bu  sahədə  Çin  dünyada  40%-

dən,  Asiya  regionunda  isə  50%-dən  artıq  xüsusi  çəkiyə  malikdir. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Çin  ən  çox  idman  və  ev  ayaqqabıları 

buraxılışı  üzrə  ixtisaslaşmışdır.  Həmin  ayaqqabılar  başlıca  olaraq 

Qərbi  Avropaya,  eləcə  də  Şimali  Amerika  ölkələrinə  ixrac  olunur. 

Belə ki, nəticədə Çin Qərbi Avropa bazarını 25% ayaqqabı ilə təmin 

edir. 

Çox  bahalı,  natural  xammaldan  hazırlanan  və  yüksək 

əməktutumlu  ayaqqabı  növləri  istehsalı  iqtisadi  cəhətdən  inkişaf 

etmiş ölkələr üçün daha çox xarakterikdir. Belə ayaqqabılardan hər il 

1,0  mlrd.  cüt  hazırlanır.  Bu  sahədə  Đtaliya  liderlik  edərək  ildə  -  500 

mln.  cütə  qədər  məhsul  verir.  Belə  ayaqqabıların  90%-i  Qərbi 

Avropa, ABŞ, Kanda bazarları üçün nəzərdə tutulur. Đtaliya qiymətli 

və çox modalı ayaqqabılar buraxmaqla ixtisaslaşmışdır. 

ETĐ dövründə toxuculuq sənayesi həm struktur, həm də ərazi 

cəhətdən  köklü  surətdə  dəyişikliyə  məruz  qalmışdır.  Kimyəvi  lif 

---

istehsalının 

sürətli 

inkişafı 

toxuculuğun 

strukturunu 

və 

texnologiyasını tamamilə dəyişdirmişdir. Natural - ipək, yun, pambıq 

parçalara qarşı kimyəvi liflərdən hazırlanan parçalar rəqabət rolunda 

çıxış  etməyə  başlamışlar.  Hal-hazırda  qiyməti  çox  yüksək  olan 

natural parçalar az miqdarda buraxılır. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  XX  əsrin  sonlarında  XXI  əsrin 

əvvəllərində  natural  xammal  və  kimyəvi  liflərdən  dünyada  ümumi 

parça istehsalı - 130 mlrd. kv. metri ötüb keçmişdir. 

Onu  da  göstərmək  yerinə  düşər  ki,  yüngül  sənayedə 

toxuculuq,  tikiş,  ayaqqabı  sahələri  liderlik  edərək  ümumi  məhsulun 

1/3-ni  verirlər.  Yüngül  sənaye  məhsullarının  -  45%-i  ĐOÖ-lər 

hesabına əldə olunur. 

Kimyəvi  liflərdən  toxunan  parçalara  görə  ABŞ,  Hindistan, 

Yaponiya,  Koreya  Respublikası,  Tayvan,  Çin,  AFR  qabaqcıl  yerləri 

tuturlar.  Bu  parçaların  ixracatında  isə  tanınan  dövlətlər  Koreya 

Respublikası, Tayvan və Yaponiyadır. 

Kimyəvi  liflərdən  toxunan  parçalardan  fərqli  olaraq  pambıq 

parça  buraxılışında  ĐOÖ  irəlidədirlər.  Son  illər  pambıq  parça 

toxunuşu 75 mlrd. kv. metrdən çox olmuşdur. Çində - 24,0 mlrd. kv. 

metr, Hindistanda - 21,0 mlrd. kv metr, ABŞ-da 4,0 mlrd.kv metrdən 

artıq, Braziliyada - 1,1 mlrd. kv. metr, Rusiyada - 1,1 mlrd.kv metr, 

Đtaliyada  -1,0  mlrd.  kv.  metr,  Yaponiyada  -  0,8  mlrd.  kv  metr, 

Tayvanda  -  0,8  mlrd.  kv.metr,  AFR-də  0,5  mlrd.  kv  metr,  Fransada 

isə - 0,5 mlrd.kv metr pambıq parça toxunmuşdur. 

Çin  əldə  olunan  pambıq  parça  ipliyinin  -  1/3-ni  də  verərək 

dünyada liderlik edir. 

Çində  adambaşına  -19,0  kv.m,  Hindistanda  18  kv.m,  ABŞ-da  -14,5 

kv.m pambıq parça toxunur. Pakistan, Hindistan, Misir, Tayvan, Çin, 

AFR, Yaponiya, Đtaliya pambıq parça ixracatında hamı üçün tanınır. 

Pambıq  parçaya  nisbətən  yun  parça  daha  mürəkkəb  tərkiblə 

tanınır.  Buraya  kamvol,  yarıyun,  zərif  mahud,  qaba  mahud  parça 

növləri  daxildir.  Toxuculuqda  yun  parçalar  ən  bahalı  növ  hesab 

olunurlar.  Onların  hazırlanması  ənənəvi  olaraq  Qərbi  və  Şərqi 

Avropa, Şimali Amerika, Asiya ölkələri üçün məqbuldur. Bu sahədə 

Çin  qabaqcıl  yerə  malikdir.  Dünyada  ən  böyük  yun  istehsalçıları  və 

ixracatçıları - Avstraliya, Yeni Zelandiya, Argentina, Uruqvay, CAR, 

---

Böyük  Britaniya  və  Đspaniya  sayılır.  Dünyada  yun  parça 

toxunmasının 2/3-ni ĐEÖ-lər verirlər. 

Dünyada  kətan  parça  toxunmasını  fabrikləri  Rusiya,  Fransada, 

Belçikada, Niderlandda, Böyük Britaniyada cəmlənmişdir. 

Təbii  ipək  parça  toxunması  yenidən  sürətlənsə  də  onun 

müəssisələri hələ qədimdən Çində, Yaponiyada, Hindistanda mövcud 

olmuşdur.  Bu  sahədə  «Qədim  Đpək  Yolu»  böyük  əhəmiyyət  kəsb 

etmişdir. 

Toxuculuq  sənayesinin  xüsusi  növündə  xalçaçılıq  durur.  Onun 

hazırlanmasında  kimyəvi  liflərdən,  yundan,  pambıqdan  istifadə 

edilir. Bu sahədə ĐEÖ-dən ABŞ, Böyük Britaniya, Belçika tanınsalar 

da, Hindistan həm istehsalçı, həm də ixracatçı rolunda çıxış edir.