Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

47 
 
təkhüceyrəlilərdə  və  çoxhüceyrəlilərdə  əzələ  qısalması  prosesində  iştirak  edir. 
Həmçinin bu zülallar bitkilərdə yarpaqların hərəkət proseslərində və s. iştirak edir.   
Bu funksyaları ehtiyatda olan zülallar yerinə yetirir. Ehtiyyat zülalları enerji 
ehtiyatı  yığır.  Hemoqlobinin  parçalanmasından  ayrılan  dəmir  ionu  orqanizmdən 
xaric  olunmur,  orqanizmdə  qalaraq  bəzi  zülallarla  ferritin  tərkibli  komplekslər 
əmələ gətirir.
 
Orqanizmdə  karbohidratlar  və  lipidlər  azlıq  təşkil  etdikdə  bəzi  zülallar 
parçalanaraq  enerji  kimi  istifadə  edilir.  Bir  qram  zülalın  parçalanmasından  17,6 
KCoul  enerji  alınır.  Zülallar  əvvəlcə  aminturşulara  sonra  isə  son  məhsul  olaraq 
CO
2
, NH
3
 və H
2
O parçalanırlar. 
Bir çox qlobulyar zülallar ferment kimi funksyaya malikdir. Ferment zülallar 
biokimyəvi  reaksiyaları  kataliz  edir,  onları  sürətləndirir.  Fermentə  birləşərək 
reaksiyanın sürətini dəyişən molekula – substrat adlanır.  
Substratın  fermentə  birləşən  hissəsi  fermentin  aktiv  mərkəzi  adlanır.  Aktiv 
hissə  bir  neçə  aminturşu  qalığından  ibarət  olur  ki,  onlar  katalitik  aminturşular 
adlanır.  
 
 
 
 
 
 

---

48 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
Qida kimyasından mühazirələr.  
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xaliq  Məmməd oğlu 
MÖVZU 5. NUKLEİN TURŞULARI, TƏRKİBİ VƏ NÖVLƏRİ. DNT VƏ RNT.  
                  NUKLEOPROTEİDLƏR 
 
 
P L A N  
 
1. Nuklein turşuları haqqında məlumat 
2. Nuklein turşularının kimyəvi tərkibi və növləri 
3. DNT və RNT-nin birinci quruluşu 
4. DNT və RNT-nin ikinci quruluşu 
5. Nuklein turşularının üçüncü quruluşu 
6. Nukleoproteidlər 

---

49 
 
 
 
 
 
 
 

---

50 
 
1. Nuklein turşuları haqqında məlumat: Nuklein turşuları–elementar tərkibli azot 
əsasları, pentozalar və fosfat turşusu olan yüksəkmolekullu birləşmələrdir. Nuklein 
turşularını  ilk  dəfə  1868-ci  ildə  İsveç  həkimi  F.  Mişer  sarğı  materiallarında  olan 
irin  hüceyrələrində  qeyr-adi  fosforlu  birləşmə  olduğunu  aşkar  etdi  və  bunları 
nukleinlər  (latınca  nulkeus-nüvə)  adlandırdı.  1889-cu  ildə  Z.  Altman  heyvan 
toxumalarından  və  maya  köbələklərindən  nuklein  turşularının  zülallardan 
ayrılmasına  nail oldu. Daha sonra  Kossel  hüceyrələrdə NT-nin  iki  növü  olduğunu 
aydınlaşdırdı.  XX  əsrin  əvvəllərində  Levin  və  Qulland  NT-nin  makro-molekulyar 
strukturu haqqında nəzəriyyə irəli sürdülər.
 
Son  zamanlar  NT-nin  rolu  haqqında  məlumatlar  əldə  edilmişdir:  onlar 
genetik  informasiyaların  mühafizə  olunmasında,  saxlanmasında,  nəsildən  nəsilə 
ötrülməsində  və  bu  informasiyaların  həyata  keçrilməsində  vacib  komponentdir. 
NT-i  zülalların  və  hüceyrə  orqanoidlərinin  sintezini  idarə  edir,  biokomplekslər 
formasında fəaliyyət göstərir.  
2.  Nuklein  turşularının  kimyəvi  tərkibi  və  növləri:  Müxtəlif  mənbələrdən 
alınan  NT  tam  hidroliz  olunduqda  pirimidin  və  purin  əsasları,  pentozalar  və 
həmçinin  fosfat  turşusu  əmələ  gəlir.  Natamam  hidroliz  zamanı  nukleozid  və 
nukleotidlər  alınır.  NT-in  hamısının  tərkibində  pirimidin  əsaslarından  sitozin, 
urasil və timinə təsadüf edilir.  
Azot  əsaslarından  olan  –  pirimidin  əsaslarına  (pirimidinin  törəmələri)  – 
sitozin (S), urasil (U) və timin (T) aiddir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Azot əsaslarından olan digər birləşmələr – purin əsaslarına (purinin törəmə-
ləridir) adenin (A) və quanin (Q) aiddir.  
Pirimidin  əsaslarından  fərqli  olaraq  purin  əsaslarında  kondensləşmiş  iki 
heterotsiklik  həlqə  olur.  Purin  molekulunu  pirimidinlə  imidizol  həlqələrinin 
birləşməsi hesab etmək olar. İmidazol həlqəsinin purin molekuluna birləşmiş purin 
əsaslarının  aktivliyini  artırır.  Purin  törəmələrindən  adeninə  (6-aminopurin)  və 
quaninə (2-amin-6-hidroksipurin) nuklein turşularının hidrolizi məhsulları arasında 
daha çox təsadüf edilir. 
         H 
         C 
   N
1
   
6
  
5
CH 
 
HC
2 
  
3
   
4
CH 
         N 
Pirimidin 
              NH
2 
 
               C 
        N
1
    
6
  
5
CH 
 
        C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO        N 
Sitozin  
(2-oksi-6-ami- 
nopirimidin) 
              OH
 
 
               C 
        N
1
    
6
  
5
CH 
 
        C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO        N 
Urasil  
(2-6-dioksi- 
pirimidin) 
              OH
 
 
               C        CH
3 
        N
1
    
6
  
5
C 
 
        C
2 
   
3
  
4
CH 
 HO        N 
Timin 
(2-6-dioksi-5-me- 
tilpirimidin) 
 

---