Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü
- Oleq Kuznetsov
29 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü Rusiya imperiyasında erməni etnosunun sosial-hüquqi at ri butu olan erməni-qriqorian məzhəbinə aid mərasimlər və at ri but lar pravoslav mərasimlərinə və atributlarına bən zə- di yin dən bu məzhəb siyasi-dövlət isteblişmentinin dünyəvi nü ma yən də ləri tərəfi ndən yanlış olaraq kilsə qaydaları ba- xı mın dan pra vos lav lı ğa yaxın hesab edilirdi. Bunun bir sə- bə bi o dövrdə pra vos lav ilahiyyatının inkişaf etməməsi idi. İla hiy yat ehkamçılığı mə sə ləsinin dərinliyinə dalmadan bir- cə mə qamı qeyd edək ki, er məni apostol kilsəsi Qədim şərq pra vos lav kilsələri qrupuna aid dir, IV Ümumdünya kil sə məc li sin də iştirak etməmiş və onun qərarlarını qəbul et mə- miş dir, ona görə də öz ehkamlarında yal nız ilk üç Ümum- dün ya kilsə məclisinin qərarlarına əsas la nır və «Təcəssüm et miş Söz Tanrısının vahid təbiəti»nə (mia fi zit çiliyə) eti qad edən İsgəndəriyyəli Müqəddəs Kirilin Xal ki dondan qa baq kı xristologiyasını rəhbər tutur. Erməni-qri qo rian təlimi Müq. Üç Üqnumu inkar etməsi ilə pravoslav eh kam çı lı ğın dan fərqlənir, bu isə onun tərəfdarlarını yəhudi dininin mən sub la rı və «jidçilər»in müxtəlif saxta xristian sektalarının – du xo bor- la rın, molokanların və digərlərinin ardıcılları ilə ya xın laş dırır. Ona görə də müasir xristian (həm katolik, həm də pra vo slav və hətta protestant) ilahiyyatı nöqteyi-nəzərindən qri qo rian ermənilər sözün tam mənasında xristian sayıla bilməzlər, lakin Qafqazdakı rus hərbi-inzibati hakimiyyət orqanları bu məz hə bin ehkam xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirmir, onun ar dıcıllarını Cənubi Qafqaz regionunda öz hərbi-siyasi plan la- rı nın və iddialarının həyata keçirilməsi işində müttəfi q hesab edir di lər. Mahiyyət etibarı ilə biz inamla söyləyə bilərik ki, ar- tıq XIX əsrin ikinci rübündə «erməni məsələsi» Rusiyanın Za- qaf qa zi yadakı geosiyasətinin özəyinə çevrilmiş və iki əsrdən 30 Oleq Kuznetsov bir qədər az müddətdə, XXI əsrin əvvəllərinədək bu cür özək olaraq qalmışdır. Rusiyanın Mərkəzi Qafqaz ərazisini İrandan və Osmanlı im periyasından qoparması və bir neçə onillik ərzində burada möh kəm lənməsi Rusiya dövlətinin qriqorian ermənilər ba- rə sin də fəal köçürmə siyasəti ilə müşayiət olunmuşdur. Er- mə ni lər İrandan və Osmanlı imperiyasından məqsədyönlü şə kil də çı xa rı la raq, Rusiyaya birləşdirilmiş Zaqafqaziya tor- paq la rın da yer ləş dirilirdi. İranla bağlanmış Türkmənçay sülh mü qa vi lə sin də və Osmanlı imperiyası ilə bağlanmış Ad ria no- pol sülh mü qa vi lə sin də bu barədə xüsusi maddələr nəzərdə tu tulurdu. Er mə ni lə rin Zaqafqaziyaya köçürülməsi kütləvi xarakter daşı yır dı: tam rəsmi Rusiya məlumatlarına görə, təkcə 1829-cu ilin payızında – 1830-cu ilin yazında Osmanlı im periyasından 15000 erməni ailə si köçürülmüşdü ki, bu da 90 mindən 100 mi nə dək erməni de mək idi. Həm də bunlar yalnız Ərzurum və Qars pa şa lıq la rın dan gətirilənlər idi 12 . Rusiya Zaqafqaziyasına təqribən elə bu qə dər erməni iki il əv vəl İrandan, daha 30 minə qədər erməni isə Trabzondan köçürülmüşdü. Faktiki olaraq, üç ildən bir qədər az müd dətdə Cənubi Qafqazın erməni əhalisi milyonun üçdə bi ri qədər art- mışdı. Eyni vaxtda bu qədər erməninin Rusiya ha ki miy yəti tə rəfi ndən sanksiya verilmiş, təşkil edilmiş və ma liy yə ləş di- ril miş kütləvi köçünü bütünlüklə Rusiyanın Cənubi Qaf qaz da geo siyasətinin təzahürü hesab etmək olar. Bu müddəa ilə biz qriqorian ermənilərin qədimdən Za- qaf qa zi ya ərazisində yaşaması faktını şübhə altına almağa ça lış mı rıq. Lakin 1820–1830-cu illərin hüdudunda İrandan 12 Утверждение русского владычества на Кавказе… Т. 4 (ч. 2). Səh. 453-454. 31 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü və Os man lı imperiyasından ermənilərin bu qədər kütləvi surətdə kö çü rül mə si Rusiyaya yeni birləşdirilmiş torpaqlarda bu xalqın nü ma yən də lərinin ərazicə yerləşməsi strukturunu kökündən də yiş dir miş dir. O vaxtadək Zaqafqaziyanın feodal döv lət-ərazi qu rum larında qriqorian ermənilər dağınıq halda yer ləşmiş, heç yer də (hətta İrəvan xanlığında) etnik çoxluq təş kil etməmişlər, an caq 1830-cu ildə Şərqi Anadoludan kö- çü rül dükdən son ra Cə nu bi Qafqazın ayrı-ayrı yerlərində yığ- cam şəkildə məs kun la şa raq, etnik çoxluq təşkil etmişlər. Bu- na misal kimi Osmanlı im pe riyasından çıxmış ermənilərin rus Qaf qaz administrasiyası tə rə fi ndən Gümrü və Lori va di si ət rafl arında məskunlaşmasının təş kil edilməsini 13 gös tər mək olar. Son ralar bu ərazi müasir Er mə ni stan milli döv lət çi li yi- nin özə yini təşkil etmişdir. Görə bilərik ki, Rusiyanın Cənubi Qafqazda geo si ya sə- tinin hə ya ta keçirilməsi üçün başlıca milli-dini vasitə mü səl- man azər bay can lılar deyil, hətta Rusiyaya və onun geosiyasi maraqlarına sə daqətini döyüş meydanlarında əldə silah də- fə lərlə sübut etmiş xris tian gürcülər deyil, məhz qriqorian er mə nilər – dini-kilsə mə ra simlərinin və atributlarının ox- şar lı ğından savayı, Rusiya qar şı sında heç bir xüsusi xidmət gös tər məmiş ermənilər oldular. Bu nun nəyə görə baş verdiyi tədqiqatımızın mövzusu ilə bağlı mə sə lə deyildir. Odur ki, bu vəziyyətin yaranması səbəblərini nə zər dən keçirmədən yalnız məsələnin mövcudluğu faktını qeyd et məklə kifayətlənirik. Bütün XIX əsr ərzində və XX əsrin əvvəllərində Ru si- ya nın Cənubi Qafqaz regionunda geosiyasətinin prio ri tet- lə rini «erməni vektoru» müəyyən etmişdir. O dövrün bü tün Rusiya–Türkiyə müharibələrində rus qoşunlarının Za qaf qa- 13 Yenə orada. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|