Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü
- Oleq Kuznetsov
17 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü borodkonun fi krincə, əvvəlki kimi yenə də Kon stan ti nopol Rusiyanın üç əsr ərzində miras kimi saxladığı və mü ha fi zə etdiyi pravoslavlığın və klassik mədəniyyətin mərkəzinə çev- ril məli idi. Bu isə Rusiya sivilizasiyasının inkişaf vektorunu da də yi şirdi – indi o, I Pyotrun dövründəki kimi Şimal-Qərbə deyil, Cə nuba yönəlmişdi. Nəticədə Rusiyanın geosiyasi maraqları mər kəzi də öz yerini oraya dəyişmişdi. XVIII əsrdə dövlətçilik-dini xilaskarlıq ideyası həm etnik özə yi ruslardan ibarət olan pravoslav slavyanlarına, həm də döv lət yaradan etnosu osmanlılar sayılan Osmanlı im pe ri ya- sının is lam dininə etiqad edən çoxsaylı türk xalqlarına ey ni dərəcədə xas idi. O dövrdə Rusiyada da, Osmanlı im pe ri- ya sında da dini hə yat tamamilə dünyəviləşdirilmişdi, yə ni inzibati baxımdan döv lə tə tabe edilmişdi. Rusiyada müs- təqil (avtokefal) rus pra vos lav kilsəsi de-yure mövcud deyil- di, çünki 1716-cı ildən kil sə dövlət idarəsi (Müqəddəs Ali Sinod) və ya xüsusi dini ida rə (prikaz) sayılırdı, onun baş- çı sı isə patriarx (bugünkü real lı ğa uyğun) deyil, ali dün yə vi (in zi bati-dövlət) və dini (dini-kil sə) ha ki miyyəti bir ləş di rən im perator idi. Tarix elminin ter mi no lo gi ya sında bu na «müt- lə qiyyət» adı verilmişdir. Ona görə də im pe riya dövrünün Ru siyasında istənilən dini-kilsə doktrinası öz-özünə xarici si ya sətin kontekstinə çevrilirdi. Osmanlı im pe ri ya sın da da sul tan yaşayış yerindən asılı olmayaraq bütün mö min mü- səl man ların xəlifəsi, yəni dini rəhbəri idi. XVIII əs rin so- nun cu rübündə Rusiya və Osmanlı imperiyaları öz si ya si- döv lət qu ru luşuna görə bir-birindən mahiyyətcə heç nə ilə fərq lən mirdilər (hər ikisi «klassik» mütləq monarxiya idi), am ma son dərəcə ciddi amil olan dini-siyasi amil istisna təş- kil edirdi: Rusiya slav yan-pravoslav oykumenasında, Os- man lı imperiyası isə ərəb-türk-islam oykumenasında geo- 18 Oleq Kuznetsov si ya si hegemonluğa can atırdı, özü də onların hakimlik id diaları heç də təkcə dini sahəyə aid deyil di. Hələ Bizans dövründən pravoslav xristianlar Cənub-Şər qi Avropanın bir sıra vilayətlərində – müasir Moldova, Bol qa rı stan, Ru mı- niya, Yunanıstan, Makedoniya, Serbiya əra zi lə rin də və di gər əra zi lərdə yaşayırdılar. O dövrdə bu əra zi lər müa sir ad la rın- dan bir qədər fərqlənən öz adları altında Os man lı im pe ri ya sı- nın tərkibinə daxil idilər və dini baxımdan Ru si ya Si no duna deyil, Konstantinopol patriarxına tabe idi lər. XIV əsrin əv- vəl lərindən etibarən müsəlmanlar artıq Ru si ya nın tər ki binə da xil olan Orta və Aşağı Volqaboyu, Şimali Qaf qaz re gion- la rın da ənənəvi yaşayırdılar, ona görə osmanlı ha ki miy yət or qan ları islam barəsində özlərinin siyasi-hüquqi an la yı şı na əsaslanaraq, həmin müsəlmanlar üzərində təkcə di ni de yil, həm də inzibati hakimliyə iddia edirdilər. Osmanlı sul ta nı - nın müsəlman etiqadlı təbəələri barəsində bu cür id dia la rı nın qarşısını almaq üçün Rusiya nəinki osmanlılara qarşı bir sı- ra mü ha ribələr aparmalı, həm də 1774-cü il 10 (21) iyul ta- rix li Kiçik Qaynarca sülh müqaviləsinin mətninə xüsusi bir ar ti kul (maddə) daxil etməli olmuşdur. Nəticədə türk sul ta- nı nın Krım, Kuban, Həştərxan, Kazan, Volqa tatarları, ha be- lə no qay lar, çərkəzlər və Rusiyanın digər müsəlman xalq la rı üzə rin də in zibati-siyasi rəhbərlikdən imtinası həmin mü qa vi- lə də bey nəl xalq hüququn xüsusi norması kimi təsbit edil miş- dir. Doğ ru dur, bu xalqlar «dini etiqad məsələlərində» hə lə bir müd dət sul tanın tabeliyində qalmış və dini məsələlərdə müs- tə qil liyi qə ti olaraq yalnız keçmiş Krım xanlığının və Taman yarı ma da sı nın torpaqlarının və əhalisinin Rusiya imperiyası tər ki bi nə keç mə sini hüquqi cəhətdən təsbit edən 1783-cü il 28 dekabr ta rix li Rusiya–Türkiyə sazişinə uyğun olaraq əl- də et miş lər. Ona görə də biz yəqinliklə söyləyə bilərik ki, 19 Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi maraqlarının və prioritetlərinin təkamülü XVIII yü zil lik də Ru siya ilə Osmanlı imperiyası arasında apa- rılmış bütün mü ha ri bələr mübahisəli sərhədyanı ərazilər və ya iqtisadi-ticarət im ti yaz ları uğrunda silahlı mübarizə xa rakteri daşımaqla yanaşı, həm də Qa ra dəniz, Balkan və Qaf qaz re- gio nunda dini üstünlük və ideo lo ji hakimlik naminə mü ba rizə xüsusiyyətlərinə malik olmuşdur. Gördüyümüz kimi, XVIII əsrin son onilliklərində Ru si- ya dövlətinin «yunan layihəsi»ni həyata keçirməyə baş la ma- sı ilə Rusiya və Osmanlı imperiyaları məcburən hərbi-stra te ji qarşıdurmadan daha çox tərəfl ərdən hər birinin dini xi las- karlıq niyyətinə əsaslanan kəskin ideoloji mübarizə mər hə- ləsinə daxil olmuşlar. Məhz buna görə Qara dəniz – Xə zər regionunda onların geosiyasi rəqabəti bu qədər kəs kin və sü- rək li xarakter daşımışdır. Həqiqətən, əgər Rusiya – Os man lı və ya Osmanlı – Rusiya münasibətlərinin tarixinə obyektiv nə zər salsaq, bu iki ölkənin qarşılıqlı münasibətlərinin bü- tün sonrakı tarixinə imperatriçə II Yekaterinanın «yunan la- yi hə si»nin təsirini 1914–1918-ci illərin Birinci dünya mü ha- ribəsinin hadisələrinədək izləyə bilərik. Ona görə də həmin qarşıdurmanın hərtərəfl i xa rak ter aldığına və Şimali Qara də- niz regionundan başlayaraq, az sonra Qafqaz regionuna, da ha sonra isə Balkan yarımadasına və bu gün Mərkəzi və Cə nubi Qafqaz adlandırılan Zaqafqaziyaya ya yıldığına təəc cüb lən- mək lazım deyildir. Qafqaz Rusiyanın geosiyasi maraqları orbitində Mərkəzi və Cənubi Qafqaz regionları əsas səylərini «yu- nan la yi həsi»ni gerçəkləşdirmək üzərində cəmləşdirən Ru si- ya im periyasının geosiyasi maraqlar dairəsinə müəyyən də- Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|