Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış

100
Oleq Kuznetsov
dan bir qədər az erməni yaşayır ki, bu da onların ümumi sayı-
nın dörddə birini təşkil edir. Qalan dörd də üç hissə isə müx-
təlif ölkələrə səpələnmişdir. 
Əsasən səpələnmiş vəziyyətdə  olan  etnosun  kon so li da si-
yası üçün xarici birləşdirici amil zəruridir və Dağlıq Qarabağ 
mü  na  qi  şə  si  məhz belə bir amil rolunda çıxış etmişdir. Mü na-
qi şənin tö rə dil diyi  tarixi  şəraiti yada salmaq lazımdır: SSRİ 
döv ründə so vet Ermənistanının vətəndaşları ilə onların di gər 
həm tayfaları ara sın da  «dəmir pərdə» asılmışdı  və bu pər də-
nin mövcudluğu hə min  etnosun  nümayəndələrinin iki ti rə-
si arasında ideoloji təf ri qə nin  mövcudluğunu nəzərdə tu-
tur du. Uzun illər  ərzində SSRİ-də ermənilər dünyanın digər 
öl kə lə rin də – Livanda, Su ri ya da, ABŞ-da və ya Fransada 
məs kun laşmış  həmtayfaları ilə  mü qa yi sə də tamamilə baş qa 
mə nəvi dəyərlərə və məqsədlərə mü va fi q su rət də ya şa mış dı-
lar. Sovet İttifaqının dağılması  və  bu  nun  nə ti cəsində keç miş 
sovet ermənilərinin öz milli döv lət çi li yi ni  əldə etməsi on ların 
dünya erməniliyinə  ən sürətli bir şə kil də inteqrasiya olun-
ması  zərurətini doğurdu,  çünki  dias po run  sayı suveren Er-
mə nistan  Respublikasının yerli əhalisinin sa yın dan  həmişə 
çox olmuşdur və bu gün də çoxdur. Ermənilər və dias por 
bir ləş məli idilər və ən yeni tarixdə 1991–1994-cü il lə rin  Qa-
ra bağ müharibəsi adını almış Arsax uğrunda si lah lı mü ba-
rizə bu cür birləşmə üçün vadaredici səbəb oldu. Tə sər rü fat 
və sosial infrastrukturu zəif inkişaf etmiş postsovet Er mə ni-
sta nı (Ermənistanın bir çox rayonlarında bu gün heç su kə-
mə ri  yoxdur)  Arsaxsız ümumdünya erməni diasporundan 
olan  in ves tor lar  üçün  indi  onun  təsəvvür etdiyi həcmdə in-
ves tisiya  obyekti  ro  lu  nu  oy naya  bilməzdi.  Əslində, Qa-
ra bağ müharibəsi keçmiş  so  vet  (həm Yerevan, həm də 
Qa ra bağ) erməniləri üçün dünya er mə  ni  bir liyinə bir növ bu-

---

101
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?»
ra xı lış vəsiqəsi  oldu.  Arsaxa  sahiblik  müa  sir  Er mənistan üçün 
diasporun investisiyaları  və ya birbaşa sub  ven  si ya la rı he sa-
bına nisbətən sabit və fi ravan mövcudluğun baş lı ca  üsu lu dur 
(bəlkə də mənasıdır), ona görə də o, Dağlıq  Qa ra bağ  mü na qi-
şə si ni  indiki  permanent  «közərmə» halında mak si mum uzun 
müd dət saxlayacaqdır. 
Dövlət büdcəsinin formalaşması mənbələrinə görə Er mə-
nis tan  kənardan təminatlı yardım alan resipiyent ölkədir. Er-
mə nis tan  Respublikasının maddi rifahının başlıca mənbəyi 
onun öz ümu mi daxili məhsulundan  əlavə, beynəlxalq qey-
ri-hökumət er mə ni  təşkilatları sisteminin müntəzəm spon sor 
yar dımıdır. Bu təş ki latlar  özlərinin «tarixi vətən»ini məq səd-
yön lü  şəkildə  təchiz et mək üçün erməni diasporundan pul 
top layırlar. Həmin vəsaitin il lik məbləği 10 milyard dollara 
ça tır. Başqa sözlə, indiki və ziy yə tində Ermənistan özünü tə-
min edə bilmir, ona görə də tam su veren dövlət deyildir. Er-
mə nis tanın həyat qabiliyyəti  dün ya nın başqa ölkələrində 
ya şa yan  və  həmin ölkələrin vətəndaşları olan həmtayfaları 
sı ra sından onun milli-dövlət maraqlarına  lob bi çi lik  edənlərin 
fəa liy yətinin səmərəliliyindən və yardımının  miq ya sın dan 
bir ba şa asılıdır. Dağlıq Qarabağ  ətrafında erməni–azər bay-
can lı münaqişəsinin həllinə erməni diasporunun, daha dəqiq 
de sək, onun maliyyə elitasının marağı olsaydı, münaqişə çox-
dan  ni za ma  salınardı. Bundan ötrü onun Yerevandakı  in di ki 
rejimi  ma liy yələşdirməyi bir neçə aylığa dayandırması ki-
fa yət edərdi. La kin heç vaxt həmin rejimin ünvanına bu ba-
rə də eyham belə  vu rul mamışdır. Deməli, onu ilk baxışdan 
səmərəsiz xərclərə sövq edən hansısa iqtisadiyyatdan kənar 
səbəblər vardır. 
Erməni diasporunun isteblişmenti üçün ləng gedişli Dağ -
lıq Qarabağ münaqişəsinin nəyə görə  həyati  vacib  ol ma sı 

---

102
Oleq Kuznetsov
sua lı nın cavabı Qafqazdakı bu beynəlxalq gərginlik oca ğı-
nın belə  fəal surətdə  və rasional nöqteyi-nəzərdən dü şün  cə-
siz  şəkildə  sax  la  nıl ma sı nın səbəbini izah edir. Bi zim fi k ri-
mizcə, erməni  dias po ru nun  isteblişmenti Dağlıq Qa 
ra 
ba 
ğa 
(Ar sa xa)  onu  ya xın laş maq da olan qlobal geosiyasi trans for-
ma si yalar  və  me ta mor foz lar  şəraitində cismən xilas edə cək 
özü nə məxsus ikinci Nuh gə misi kimi baxır. Son iyir mi ildə 
bizim də müşahidə  et di yi miz  kimi,  Avropanın fəal su rət də 
islamlaşması,  Ön  Asi ya da  və  Bal kan lar da  siyasi  is la mın ra-
di kallaşması erməni  dias po ru nun  ənə nə vi  yaşadığı öl kə lər də 
– Suriyada, Livanda, Fran sa da, Bal kan döv lət lərində siyasi 
təsir spektrini və bununla bağ lı  ma liy yə imkanlarını ob yek-
tiv olaraq məhdudlaşdırır.  Av ro pa nın apa rıcı ölkələrinin yer-
li (titul) əhalisinin sayının azal ma sı,  on la rın vətəndaşları ara-
sın da  Afrika  və Asiya öl kə lə rin dən (baş lı ca  olaraq,  Məğrib 
re gio nundan)  gəlmiş mü səl man  im miq rant la rın payının art-
ması, bu şəraitdə  Qərbi  Av ro pa  öl kə lə rində xristian tra di sio-
na listlərinin və  islam  fun da men ta list lə ri nin  fəal etirazlarını 
do ğu ran  «liberal  dəyərlər»in durmadan ya yıl ması  ən yaxın 
gə ləcəkdə sosial ixtilafl arın bütün spektrinin kəs kin ləş mə sinə 
və «fundamentalist» dinlərin, ilk növbədə pravoslavlığın və 
is  la mın ardıcıllarının təsirinin və sosial-siyasi fəallığının güc-
lən mə si nə gətirib çıxaracaqdır. 
Qərbi Avropa ölkələrinin bir nəsil, yəni təqribən 20 il 
sonra göz ləməli olduğumuz tam islamlaşması «Bosniya sse-
narisi» üz rə, yəni hələ 1918-ci ildə Osvald Şpenqlerin uzaq-
görənliklə  «Av ro panın süqutu» adlandırdığı radikal for-
ma da  baş verərsə, mü səl manlara  ənənəvi düşmən olan iki 
et nik  və dini azlığın nü mayəndələrinin – ermənilərin və  yə-
hu di lərin qitədən la büd surətdə  və nisbətən sürətlə  sı xış dı-
rı lıb çıxarılmasına gə ti rə cək dir.  Belə bir aqibət Avropa xris-

---