Pirimqul Qodirov Yulduzli tunlar 480. indd

«Har kimki vafo qilsa vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo 
topqusidir...»

---

199
Alisher Navoiyga shu she’rni bitirib yuborsa yaxshiroq bo‘larmidi? 
U yana bir satr yozdi, o‘ziga yoqmagandan keyin o‘chirib, yana yozdi, 
yana o‘chirdi, nihoyat uchinchi urinishda:
«Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonliq hargiz»
degan satrni topdi-yu, uni ich-ichidan yoqtirib, ilhom hayajonidan 
nafasida titroq paydo bo‘ldi. Nazarida, Navoiy uning yelkasi osha bu 
yangi satrni o‘qiyotgandek edi. U odamlarga Navoiydek ko‘p yaxshi-
lik qilgan siymoning hech qachon yomonlik ko‘rmasligini istar, endi 
shu istagini she’riga ham singdirmoqchi bo‘lardi. Bobur to‘rtinchi sa-
trni boshlaganda savdarboshi eshikdan bosh egib, qo‘rqa-pisa:
–
Mirzo hazratlari, – dedi.
–
Meni tinch qo‘ying demabmidim?
–
Qulingizni afv eting...
–
Yana ne tashvish?
–
Amirzodam buyurgan edilar. Agar mulla Binoiyni keltirsalar, 
darhol xabar bering, degan edingiz.
–
Shoir Binoiy Shahrisabzdan kelibdirmi?
–
Qosimbek janoblari keltirmishlar.
Bobur bu xabarni eshitdi-yu, yozishdan to‘xtab, qalamni miz 
chetiga qo‘ydi. Pastdagi qabulxonaga tushib borayotganda Binoiyn-
ing taqdiriga oid murakkab voqealar xayolidan takror o‘ta boshladi.
Bobur hirotlik mashhur shoir Kamoliddin Binoiy bilan bundan 
uch yil oldin Samarqandga birinchi gal kelgan paytlarida tanishgan 
edi. Binoiyning san’atkor xattotlar tomonidan ko‘chirilgan nodir 
bir qo‘lyozma kitobi bor ekan. Kitob yig‘ishga havasmand Bobur 
bu kitobga juda havasi keldi. Binoiy kitobini unga sovg‘a qilmoqchi 
bo‘ldi. Bobur Binoiyning Samarqandda musofir ekanini, tanqislik 
tortib qiynalganini bilar edi. Shuning uchun Bobur sahhoflarni cha
-
qirib, bu kitobning eng baland narxi qancha bo‘lishini so‘radi. Sah-
hoflar «eng baland bahosi besh ming dirham», deyishdi. Bobur bu 
pulni Binoiyga yuborishga ulgurmay, qattiq betob bo‘lib yotib qolgan 
edi. Keyin u kasallikdan turib, Andijonga jo‘nash uchun yo‘l hozirlig-
ini ko‘rayotganda «Majmuati Rashidi» deb ataladigan o‘sha kitobni 
ko‘rdi-yu, Binoiyga hali haqini bermagani esiga tushdi. Darhol xazin-
achini chaqirib, besh ming dirham oltinni sanatdi, so‘ng pulni kitob-
dorga berib, Binoiyga yubortirdi.
Bir vaqt kitobdor Binoiyni topolmay qaytib keldi. Musofir shoirn
-
ing Samarqandda muqim turadigan uyi yo‘q, u bugun qayoqqadir 
mehmonga ketgan edi. Boburning odamlari Andijonga tezroq jo‘nash 

---

200
va kuch yig‘ish tashvishi bilan nihoyatda band bo‘lganliklari uchun 
hozir Binoiyni qidirib yurish ularga juda malol keldi. Lekin Bobur:
– Shu qiyomatlik qarzni uzmaguncha Samarqanddan qo‘zg‘al-
maymen! – deb turib oldi. Shundan keyin savdaru navkarlar shaha-
rning har tarafiga ot choptirishib, nihoyat Binoiyni topdilar, unga 
bo‘lgan voqeani aytib, besh ming dinor pulini topshirdilar.
Kishi moliga suq podshohlarni ko‘p ko‘rgan Binoiy o‘n olti yosh-
li Bobur mirzoning bunchalik halolligidan juda qattiq ta’sirlandi-
yu, unga atab bir she’r yozdi. Bu she’rdan bir nusxasini xattotga 
ko‘chirtirib, Bobur jo‘nayotganda unga esdalik qilib berib yubordi. 
Qirq to‘rt yo‘llik bu she’rda u Boburni ko‘p maqtagan: «Shoh sul-
toni Zahiriddin Bobur, Ki jahon shud zi siti adlash pur!» – deb, go‘yo 
jahon Boburning adolat bobidagi shuhratidan nurga to‘lganini ay-
tgan edi. Bobur, «Jahon, qayda-yu, mening shuhratim qayda!» deb, 
bu satrlardagi mubolag‘adan kulgan bo‘lsa ham, lekin zamonadan 
ko‘p jabr ko‘rgan Binoiy uchun shu kichik yaxshilik tufayli, ehtimol, 
butun jahon adolatga to‘lib ko‘ringandir, deb o‘yladi. Biroq keyin-
chalik Samarqandga Shayboniyxon xon bo‘ldi va shahar shoirlar-
ini yig‘ib bir mushoira o‘tkazdi. Bu majlisida Binoiy ham qatnashib, 
she’r o‘qidi. Xon uning she’rini yoqtiradi-yu, Binoiyni o‘ziga mulo-
zim qilib oladi va erishgan g‘alabalarining tarixini yozishni topshi-
radi. Binoiy «Shayboniynoma» degan asarini endi yoza boshlagan 
paytda Samarqand yana qaytadan Boburning qo‘liga o‘tadi. Shay-
boniyxon atrof tumanlar-dan ham quvilib, Buxoroga qarab chek-
ingan kunlarda Binoiy uning qarorgohidan qochib, Samarqandga 
keladi. U Bobur bilan uchrashmoqchi bo‘ladi, lekin Qosimbek uni 
Shayboniyxon tarafdori deb, Boburning huzuriga kiritmay, Shahris-
abzga jo‘natib yuboradi. Bobur bu hodisadan yaqinda xabar topib, 
Qosimbekka:
– Chakki qilibsiz, – dedi. Mulla Binoiy – katta shoir. O‘zi kelgan 
bo‘lsa ruxsat bermoq kerak edi.
Qosimbek vaj ko‘rsatdi:
–
Katta shoiringiz Shayboniyxonni maqtab she’r yozgan. Bobur 
kuldi:
–
Bizni maqtab she’r yozganini bilmasmisiz? Tojdorlar maqtovni 
suysalar, shoir ne qilsin!
Qosimbek jiddiy turib e’tiroz qilmoqda edi:
– Amirzodam, bu odam Shayboniyxonning xufiyasi bo‘lishi mum
-
kin. Bobur o‘ylab turib:

---

201
–
Yo‘q, – dedi. – Hirotda Boyqaroday shohga xufiya bo‘lmagan ki
-
shi Shayboniyxonga xufiya bo‘lmas.
–
Ammo bu shoir Xo‘ja Yahyoning hovlisida turib, uning tuzini 
ichgan, keyin Xo‘ja Yahyoni noinsoflarcha o‘ldirtirgan Shayboniyxo
-
nga mulozim bo‘lgan. Shu yaxshimi?
–
Bu yaxshi bo‘lmasa, yaxshilik qanday bo‘lishini biz 
ko‘rsatmog‘imiz kerak. Odam yuboring, mulla Binoiyni Samarqandga 
beshikast olib kelsinlar.
So‘nggi so‘z farmoyish tarzida aytilgani uchun Qosimbek uni ba-
jarishga majbur bo‘lgan edi.
...Bobur pastga tushib, devoniomga to‘rdagi eshikdan kirdi. Ko‘p 
o‘tmay poygakdagi eshikdan Qosimbek Binoiyni boshlab kirdi.
Binoiyni Bobur bundan ikki-uch yil oldin ham bir ko‘rgan edi. 
O‘shanda u juda salobatli edi. Hozir esa juda ozib, gavdasi allanechuk 
kichrayib qolgan. To‘ni ham, sallasi ham eskirib ketgan. Faqat yirik-
yirik ko‘zlari avvalgiday mag‘rur chaqnab turibdi. Bobur unga pesh-
voz chiqib uy o‘rtasida qo‘l berib ko‘rishdi. O‘ng yoniga Qosimbekni, 
chap yoniga Binoiyni o‘tqazib hol-ahvol so‘radi. Shunda Binoiy yo-
daki bir ruboiy aytib, yegulik g‘allasi yo‘qligini, kiyay desa g‘allaning 
qopi ham topilmasligini aytdi:
Ne g‘alla marokaz tavonam no‘shid,
Ne muhmali g‘alla to tavonam po‘shid degan satrlardagi nozik 
so‘z o‘yinini sezib, Bobur beixtiyor jilmaydi. «Muhmal» aslida noaniq 
degan ma’noni bildirardi. Bu so‘z bilan mulla Binoiy o‘z ahvolining 
noaniqligiga ishora qilmoqchi edi. Ayni vaqtda, «muhmali g‘alla» – 
ya’ni qop kiyadigan darajaga yetganini ham aytib, o‘z ahvoliga kinoya 
qilmoqda edi. «Xon huzurida topgan martabamiz shu bo‘ldi!» demo-
qchi edi.
Bobur buning hammasini tushungan ma’noda bosh irg‘adi-yu, 
panjasini peshonasiga tirab, bir lahza jim qoldi. Uning avzoyidan 
she’rga she’r bilan javob bermoqchi ekanligini sezgan Qosimbek Bi-
noiyga «Shoshmay turing!» deganday ishora qildi. Nihoyat, Bobur 
qo‘lini peshonasidan oldi-yu, Binoiyga kulimsirab qaradi:
In’omu vazifa bori buyrulg‘usidir,
Muhmalga bo‘yu g‘allaga uy to‘lg‘usidir.
Boburda bunchalik she’riy iste’dod bor deb o‘ylamagan Binoiy bir 
lahza hayratlanib turdi-yu, so‘ng tojikcha talaffuz bilan:
– Yana bir takrorlang, amirzodam, faqir radifini uqib olmoqchi
-
man! – dedi.

---

202
Bobur she’rni ikkinchi aytishda ba’zi joylarini silliqlab, «g‘allaga 
uy» jumlasini «g‘alladin uy to‘lg‘usidir», deb to‘g‘riladi. «Bo‘y» va «uy» 
degan ichki qofiyalar o‘ziga ham yoqimli tuyulib, zavqini keltirdi.
– Ta’bi nazmingizga tan berdim, amirzodam! – dedi Binoiy. So‘ng 
u oq oralagan qalin soqolining uchlarini tutamlab birpas javob qidir-
di. Topdi shekilli, boshini tez ko‘tarib, qaddini tikladi:
Bir muhmal uchun muncha inoyat bo‘ldi, Musta’mal agar desam 
nelar bo‘lg‘usidir!
Binoiyning turkiy she’rga ham bunchalik ustaligi endi Boburni 
hayratga soldi. Bu yerda «muhmal» so‘zi uchinchi bir ma’noda ish-
latilgani – Binoiy avvalgi ruboiysiga kamtarona baho berib, uni 
«muhmal», ya’ni «xom» deb atagani ham ajoyib edi. «Muhmal»ga 
«musta’mal», ya’ni «pishiq», «mukammal» so‘zining ichki qofiya qil
-
ingani ham Boburga juda yoqdi, u munshiyni chaqirib, mulla Binoiy 
aytgan ruboiylarni yozib olishni buyurdi. Ikki orada bo‘lib o‘tgan 
mushoiradan Qosimbek ham xiyla ta’sirlangan edi. U o‘sha kuniyoq 
Binoiyni yaxshi bir hovliga joylashtirdi, Boburning buyrug‘i bilan 
aravada un, guruch, bir qo‘y, issiq barra po‘stin berib yubordi. Binoiy 
podshoh mulozimlari qatorida ulufa ola boshladi.
Oradan ikki kun o‘tgach, yangi zira beqasam to‘n ustidan barra 
po‘stin kiygan Binoiy yana Bo‘stonsaroyga keldi. Bobur bu gal uni ik-
kinchi qavatdagi mehmonxonada qabul qildi. Ular dasturxon atrofida 
yakkama-yakka suhbatlashdilar. Binoiy Boburning Shayboniyxon 
haqida savol berishini kutib, xon saroyida ko‘rganlarini kinoya bilan 
gapirib berishga tayyorlanib kelgan edi.
Lekin Bobur Binoiyni o‘ng‘aysizlantirmaslik uchun o‘tgan gal 
ham, bugungi suhbatda ham, Shayboniyxonni ataylab tilga olmadi. 
So‘nggi kunlarda Navoiydan kelgan xatning ta’sirida yurgan Bobur 
Hirotdan gap ochdi. U Navoiy bilan Binoiyning o‘zaro munosabat-
lari haqida ba’zi bir gaplar eshitgan, endi buning tafsilotlarini bilgisi 
kelar edi. Shayboniyxon tilga olinmaganidan yengil tortgan Binoiy 
kulib gap boshladi:
– Alisherbekning quloqlari og‘riganda ko‘k qiyiq bog‘lagan ekan-
lar. Buni bazzoz eshitib, ko‘k ro‘molga «Nozi Alisheriy» deb nom 
qo‘yib sotadigan bo‘ldilar. Alisherbek – ulug‘ siymo, nomlariga yar-
ashadigan ulug‘ ixtirolar qilganlar. Bachkana kishilar arzimagan 
narsalarga ham «Alisheriy» deb nom qo‘yib, pul ishlashlari faqirning 
g‘ashiga tegdi. Eshagimga g‘aroyib bir egar yasatdimu bunga ham 
«Alisheriy» deb ot qo‘ydim. Keyin shu egar ham mashhur bo‘ldi! Men 

---

203
bu bilan savdogarlarning bachkana gaplariga kinoya qilgan edim. 
Ammo ig‘vogarlar buni «Alisherbekka behurmatlik» deb ovoza qildi-
lar, ikki oraga g‘ubor soldilar.
Mulla Binoiy hazilomuz boshlagan gapini hasratli tovush bilan 
tugatdi:
–
Amirzodam, mening Alisher Navoiyga ehtiromim cheksiz! Fa-
qir u zotning suhbatlaridan bahramand bo‘lgan paytlarimni eslasam, 
yuragim ezilur.
–
Yomon odamlar solgan g‘uborni oradan olib tashlash mumkin 
emasmikin?
–
Men hozir shu g‘uborni tarqatish harakatidamen. Musofirotda 
yurib, Alisher Navoiyga atab bir qasida yozdim. Joiz bo‘lsa, ba’zi joy-
larini amirzodamga o‘qib beray.
–
Marhamat!
Mulla Binoiy o‘zi yozgan she’riy asarlarning hammasini yoddan 
bilar edi. Hozir ham bir burchakka tikilib, «Majma’ul g‘aroyib» degan 
qasidasini yodaki ayta boshladi. Mulla Binoiy Navoiydan uzoqda un-
ing suhbatini sog‘inib: