Pirimqul Qodirov Yulduzli tunlar 480. indd

TOSH KENT, O‘RATEPA, SO‘X KO‘CHKI BOSGAN BULOQ
Toshkent... O‘n besh-yigirma yildan beri urushning sovuq nafasi 
tegmagan bu shahar Sa-marqandga nisbatan osuda hayot kechirmo-
qda edi. Toshkent qo‘rg‘onining har o‘n
ikki darvozasidan odamlar 
bemalol kirib-chiqib turibdi. Bo‘zsuv va Solor arig‘ining bo‘ylaridagi 
mevali daraxtlar kuz yomg‘irida yuvingan. O‘rik, olcha barglari o‘z 
butoqlari bilan vidolashish oldidan shafaqday qizil tus olgan. Uzo-
qdan ko‘rinib turgan Chotqol tog‘lariga qor tushgan.
Qamal dahshatlarini boshdan kechirib kelayotgan Boburga Tosh-
kentning to‘kin-sochin kuzi, bag‘ri kengligi, tog‘dan esgan sarin shaba-
dasi ma’sud o‘smirlik davrini eslatdi. U o‘n olti yasharligida kelganida 
Xadradan pastdagi Hazrati Ukkosha bulog‘idan suv ichgan. O‘qchi ma-
hallasida Toshkentning jahonga mashhur o‘q-yoylarini yasagan usta-
larga oltin bezakli «Kamoni Shoshiy» buyurtma bergan, Shayhanto-
hurga ko‘milgan bobosi Yunusxonning qabrini ziyorat qilgan edi.
Hozir u elliktacha bek va navkari bilan (qolganlari uni O‘ratepada 
kutib turadigan bo‘lishdi) Besh-og‘och darvozasidan kirib, Qoratosh 
mahallasi orqali xon saroyi tomon borar ekan, yonidagi Qosimbek 
birdan bezovta bo‘ldi:

---

222
– Nechun dorug‘a peshvoz chiqmadi?
Bobur Toshkent xonining jiyani edi, o‘tgan gal kelganlarida sha-
har dorug‘asi ularni qo‘rg‘ondan tashqarida izzat-ikrom bilan kutib 
olib, saroyga boshlab borgan edi.
– Bu gal biz xonumondin ayrilib, mag‘lub bo‘lib kelmoqdamiz, 
janob Qosimbek! – dedi Bobur ma’yus kulimsirab. – Shuning uchun 
ortiqcha ehtirom kutmang.
Chindan ham Mahmudxon saroyida Boburni juda sovuq qarshi 
olishdi. Uning navkarlarini hatto arkka kirgizishmadi. Bobur Qosim-
bekning izzat-nafsga borib asabiylashayotganini ko‘rdi-yu:
–
Siz bilan biz Samarqandda naqd o‘limni zimmamizga olgan 
edik, hatto o‘limdan najot izlagan edik!– dedi. – O‘shal dahshatlarning 
oldida bu mayda behurmatliklar hech gap emas. Kecha O‘ratepada 
bir bayt bitdim, aytaymi?
–
Bajonidil!
–
Eshiting:
Davlat uchun ko‘ngulni zor etma, Izzat uchun o‘zingni xor etma!
– Haq gapni bitibsiz, amirzodam. Bu bevafo dunyo g‘am yem-
akka arzimaydir! Shu bilan ikkovlari bir-birlariga sal tasalli bergan 
bo‘ldilaru, Bobur xonning qabulxonasiga qarab ketdi.
Qo‘liga oltin dastali hassa ushlagan, zarbof to‘n kiygan shig‘ovul 
Mahmudxonning Shayboniyxon elchisi bilan band ekanini aytganda, 
Boburning qalbida birdan noxush tuyg‘ular qo‘zg‘aldi. U qamaldan 
chiqqandan so‘ng ikki oycha O‘ratepada xolasinikida turgan, Shay-
boniyxon Mahmudxonga elchi yuborib, Movarounnahrni bo‘lib olish 
haqida bitim tuzishga intilayotganini o‘sha yerda eshitgan edi. Mish-
mishlarga qaraganda, Shayboniyxon Farg‘ona vodiysini Toshkent 
xoniga berib, O‘ratepani o‘zi ishg‘ol qilmoqchi emish. Agar shu gap 
rost chiqsa, Boburning bu atrofda jon saqlaydigan joyi qolmaydi, Mo-
varounnahrdan bosh olib chiqib ketish kerak bo‘ladi.
Uning bugun Toshkentga kelishidan maqsadi – tog‘asini Shay-
boniyxonning makru hiylalaridan ogoh qilish va uni bosqinchilarga 
qarshi mudofaaga chorlash... Bobur qabulxonada ancha vaqt mun-
tazir turgandan keyin shig‘ovul chiqib, uni xonning huzuriga bosh-
lab kirdi. To‘rda qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan shatranj don-
alari ko‘rindi. Shayboniyxonning elchisi yo‘g‘on gavdali, bahaybat 
Jonibek Sulton xonga ta’zim qilib turibdi. Sarg‘ish yuzli, xushbichim 
Mahmudxon tillarang mo‘ylovini dikkaytirib mamnun kulimsiray-
otganiga qaraganda, hozir Jonibek Sultonni shatranjda yutgan edi. 

---

223
To‘rt yildan beri jiyanini ko‘rmagan tog‘asi shuncha uzoqdan boshiga 
kulfat tushib kelgan Boburni kuttirib qo‘yib, o‘zi Shayboniyxonning 
elchisi bilan shatranj o‘ynab o‘tirganida qandaydir yashirin ma’no 
bor edi. Mahmudxon mag‘lub bo‘lgan jiyanidan ko‘ra g‘olib Shayboni-
yxonni ortiqroq hurmat qilishini elchiga sezdirib qo‘ymoqda edi.
Buni payqagan Bobur Jonibek Sultonga ataylab salom berma-
di, unga xuddi devorga qaraganday beparvo bir nazar tashladi-da, 
tog‘asiga yuzlandi:
–
Xon hazratlari, men sizni yog‘iylaringizning makru hiylalaridan 
ogoh qilgali keldim! U Jonibek Sultonning chiqib ketishini kutib bir 
lahza sukut qildi. Oraga tushgan noqulaylikni tarqatish uchun Mah-
mudxon elchiga maxsus ehtirom bildirib, uni eshik og‘zigacha ku-
zatib qo‘ydi. So‘ng Boburni zarbof ko‘rpacha ustiga taklif qilib, o‘ng 
yoniga o‘tqazdi:
–
Xush kelibsiz, Mirzam! Ko‘p otashin bo‘lmang. Bu kunlar ham 
o‘tar. Siz hali yoshsiz, o‘n gulingizdan biri ham ochilgan emasdur.
–
Mening ko‘p gullarim ochilmay xazon bo‘ldi, hazratim. Mening 
bir qanotim Ahmad Tanbalning olovida kuydi-yu, ikkinchi qanotimni 
Shayboniyxon kuydirdi. Ilohim, endi siz shu mash’um olovlarning 
orasida qolmang!
Mahmudxon bu gapni sal boshqacha tushundi:
–
To‘g‘ri, Tanbal bizga ham xiyonat qildi. Shuning uchun biz Tan-
bal elchisini emas, Shayboniyxon elchisini qabul qildik.
–
Ammo siz uchun Tanbaldan ko‘ra Shayboniyxon yuz chandon 
xatarliroq, hazratim! Chunki Tanbalga Far-g‘ona vodiysi yetib or
-
tadir. Ammo Shayboniyxon butun Movarounnahrni egallamoqchi. 
Xuroson bilan Eronni ham olmoqchi. E’tibor bergan bo‘lsangiz, uning 
unvo-ni: «Xalifai rahmon, Iskandari soniy!». Shayboniyxon Iskandar 
Zulqarnayndek barcha mamlakatlarni fath etmoqchi, yana bu bilan 
qanoatlanmay, butun musulmon olamining diniy rahbari – xalifai 
zamon bo‘lmoqchi! Shayboniyxonning niyati uning unvonidan ham 
ko‘rinib turishiga Mahmudxon ilgari uncha e’tibor bermagan edi. 
Hozir Boburning so‘zlari ta’sirida bir lahza o‘ylanib oldi, so‘ng boyagi 
xon elchisining so‘zlarini esladi:
–
Nazarimda, Shayboniyxon bizga qarshi yurish qilmoqchi emas. 
Elchisining aytishicha, ular Hisorni, so‘ng Xuroson bilan Eronni egal-
lashmoqchi.
–
Xon hazratlari, bu hammasi sizni g‘aflatda qoldirish uchun 
keltirilgan yolg‘on dalillardir! Tarixni bir eslang: qaysi fotih avval 

---

224
Toshkent bilan Farg‘onani olmay turib, Xurosonu Eronga yurish 
qilgan? Chingizxonmi? Yo‘q! Amir Temurmi? Yo‘q! Axir butun Mo
-
varounnahrni, Samarqandu, Toshkentu, Farg‘onani egallamasdan, 
ularning kuchiga tayanmasdan turib, Xurosonu Eronga yurish qilish 
ahmoqlik bo‘lur-ku! Buni Shayboniyxon bilmagay deysizmi?
Shayboniyxonning Toshkentga hujum qilish ehtimoli Mah-
mudxonni anchadan beri tahlikaga solib kelardi. Shuning uchun u 
Issiqko‘ldan narida hukmronlik qilib yurgan ukasi Olachaxonni o‘n 
besh ming qo‘shini bilan yordamga chaqirgan. Bu qo‘shin hozir yo‘lda, 
biror oy ichida Toshkentga yetib keladi. Shayboniyxonning odamlari 
bundan allaqachon xabar topgan bo‘lishlari kerakki, Toshkentga 
elchi yuborib, murosa yo‘lini izlab qolishdi. Mahmudxon Shayboni-
yxonning sarkardalik qobiliyatini yaxshi biladi va u bilan urushishni 
istamaydi. Jiyani Bobur esa urush bo‘lishini juda naqd qilib qo‘yyapti. 
Nega? Mahmudxon jiyanining niyatini aniqroq bilmoqchi bo‘ldi:
–
Xo‘sh, Mirzam, Shayboniyxonning urushishi aniq bo‘lsa, biz ne 
qilmog‘imiz kerak?
–
Shayboniyxonga qarshi turgan barcha kuchlar to‘planib it-
tifoq tuzmog‘imiz lozim! Mahmudxon qo‘ng‘ir ko‘zlarini Boburga 
sinovchan nazar bilan tikdi.
–
Siz bilan ittifoq tuzaylikmi, Mirzam?
–
Faqat biz emas, kichikxon dodam Olachaxon hazratlari borlar-ku.
–
Ha, Olachaxonning qo‘shini bilan mening qo‘shinim birlashsa 
o‘ttiz ming bo‘lur. Keyin biz sizning qo‘shiningiz bilan birlashurmiz – 
shunda qancha bo‘lg‘ay?
Boburning ikki yuzu elliktagina odami qolgan edi. Buni yaxshi bi-
ladigan Mahmudxon
Boburni kulgi qilmoqchi bo‘lib, shu savolni bermoqda edi. 
Chindan ham o‘ttiz ming qo‘shini bor xonlar bir dasta askari qolgan, 
xonumonidan ayrilgan Bobur bilan ittifoq tuzib o‘tirarmidi? Bobur 
Mahmudxonni o‘ziga yaqin olib, shu gapni aytganidan izza bo‘ldi.
–
Hazratim, o‘gay taqdir hozir meni shu ko‘yga soldi. Ammo biz 
mag‘lubiyat zahrini ichishdan oldin g‘alaba sharobini ham tatib 
ko‘rgan edik. Shuning uchun sizga ko‘nglimni ochib gapirishga jur’at 
etdim!
–
Ochiq gapirganingiz ma’qul, albatta. Qalay, iloj bo‘lsa Shayboni-
yxon bilan yana olishmoqchimisiz?
Mahmudxonning savolida: «Yiqilgan kurashga to‘ymaydi, chama-
si-da!» degan kinoyali ma’no bor edi.

---

225
–
Olishishga mening haqqim bor, – dedi Bobur.– Chunki birda yi
-
qilgan bo‘lsam, birda yiqitganmen! Ammo siz Shayboniyxonga ko‘p 
yordamlar bergansiz!..
–
Bu – rost, rost! – dedi Mahmudxon. Shu topda uning ko‘nglidan: 
«Agar og‘a-ini ikkovimizning o‘ttiz ming qo‘shinimizga Boburni sark-
arda qilib qo‘ysak, jiyanimiz Shayboniyxon bilan urushib, ancha ta-
jriba orttirgan, o‘zi ham dovyurak yigit, yengib chiqishi mumkin», 
degan fikr kechdi.
Mahmudxonning o‘zida sarkardalik iste’dodi yo‘q edi. Agar Bobur 
uning qo‘shiniga bosh bo‘lib Shayboniyxonni yengsa, keyin odamlar 
Mahmudxonni emas, Boburni va uning iste’dodini ulug‘laydi. Undan 
so‘ng, Bobur Toshkentni ham tog‘asidan tortib olishga haqli bo‘ladi. 
Chunki azaldan ma’lum: qo‘shin kimning qo‘lida bo‘lsa, hokimiyat 
o‘shaniki. Mahmudxon shuni o‘yladi-yu, o‘z qo‘shiniga Boburni sark-
arda qilish fikridan darhol qaytdi. Gapni boshqa yoqqa burib:
– Sho‘rlik Xonzoda begim... ne ko‘ylarga tushdi-a?– dedi. – Shay-
boniyxon makkor tulki-da. Xonzoda begim ona tomondan bizga av-
lod, ota tomondan temuriylarga mansub. Begimni olsa obro‘si osh-
ishini bilgan. Samarqandda dabdabali to‘y berib uylanganmish.
Mahmudxonning gap avzoyidan, Bobur go‘yo opasini qurbon 
qilib, o‘zi qutulib chiqqan edi. Bobur voqeaning boshqacha bo‘lganini 
ayta boshlaganda, Mahmudxon ishongisi kelmay bosh chayqadi:
–
Juda uyat bo‘ldi-da, Mirzam, hammamiz malomatga qoldik!
–
Davron mening boshimga toj kiydirgan edi, – dedi Bobur yana 
otashin bo‘lib. – Endi shu toj o‘rnida ta’na toshi! Hammasidan to‘ydim, 
xon hazratlari! Endi borsa kelmas bo‘lib bosh olib ketishdan boshqa 
ilojim qolmadi!
–
Undoq demang, Mirzam! Minba’d siz bizning aziz mehmoni-
mizsiz. Egachim Qutlug‘ Nigor xonim sizga muntazir edilar. Zaifan
-
giz Oyisha begim ham shu yerdalar. Borib ular bilan ko‘rishing, 
dam oling. Ertaga Shayboniyxon elchisi sharafiga qabul marosimi 
o‘tkazmoqchimiz. Siz ham ishtirok eting!
Bobur xon huzuridan chiqar ekan, hamma gapi bekor ketganini, 
Mahmudxon Shayboniyxondan tahlikaga tushib qolganini va u bilan 
dadil olishishga jur’at etolmay, xushomad yo‘liga o‘tganini endi aniq 
sezdi. Ark hovlisidan o‘tib borayotganda Toshkentdagi osudalik hoz-
ir unga dovul oldidan bo‘ladigan xatarli sukunatdek tuyuldi. Yaqin-
lashib kelayotgan dovuldan onasi va xotinini olib chiqib ketish niyati 
bilan arkning to‘ridagi ayollar turadigan ichki hovlilarga qarab ketdi.

---

226
* * *
Oyisha begim Toshkentga bundan ikki oy avval kelgandi. Samar-
qandda ilk farzandining o‘limi ustiga qamal azoblari qo‘shilib, yosh 
juvon kasalmand bo‘lib qolgan edi.
Mahmudxonning suyukli xotini Roziya Sulton singlisiga o‘zi tur-
gan qasrdan joy berib, uni eng yaxshi tabiblarga qaratgan va yaxshi 
parvarish qilib, oyoqqa turg‘izgan edi. Bobur shuning hurmatini qilib, 
avval Roziya Sulton begim huzuriga kirdi. Oyisha begimga qilgan par-
varishlari uchun qaynegachisiga minnatdorchilik bildirdi-yu, endi 
xotinini O‘ratepaga olib ketmoqchi ekanini aytdi. Laqabi «Qorako‘z 
begim» bo‘lgan o‘ttiz yoshlardagi bu chiroyli juvon shahlo ko‘zlaridan 
uchqunlar sochib:
–
Amirzodam, Oyisha begim sargardonlikdan to‘ygan, endi uni 
chekka joyga yubormagaymiz! – dedi.
–
Taqdirimizda bori shu bo‘lsa, nachora, hazrat begim?
–
Meni ma’zur tuting, amirzodam, ammo har kimning taqdiri o‘z 
peshonasiga bitilur.
–
Biroq... kemaga tushganning joni bir bo‘lmasmi?
–
«Jonimiz bir» deb bechora singlimga shuncha azob berganlar-
ingiz yetar. Ozib cho‘p bo‘lib keldi. Endi sog‘ayganda yana sarsonlik, 
yana lomakonlik!
Bobur bugun mayda-chuyda behurmatliklarga bardosh berishni 
zimmasiga olib kelgan bo‘lsa ham, lekin xonning boyagi kinoyalari 
ustiga qaynegachisining bu beandisha gaplari qo‘shilib, jon-jonidan 
o‘tib ketdi.
–
Hazrat begim, maqsadingizni ochiq ayting – endi singlingizni 
mendan ajratib olmoqchimisiz?!
–
Men undoq deganim yo‘q! Siz ham sargardonlikni bas qiling, 
amirzodam. Endi Toshkentda muqim turing!
Bobur: «Sizga sig‘indi bo‘libmi?» degisi keldi-yu, lekin yana o‘zini 
bosib:
–
Taklifingiz uchun tashakkur! – dedi va xayrlashib chiqib ketdi. 
O‘sha kuni oqshom u Oyisha begim bilan yolg‘iz qolganda Roziya Sul-
ton begimning gaplaridan norozi bo‘lganini aytdi:
–
To‘n ilig‘ini egasi bilur, deydilar. Roziya Sulton begim bi-
zni o‘zimizchalik bilmasalar kerak. Ko‘p aralashmasalar yaxshi
bo‘lur edi.
–
Ammo men egachimga hamma gapni aytib berganmen, Mirzam.
–
Er-xotinning hech kimga aytmaydigan sirlari bo‘lmagaymi?

---

227
Oyisha begimning ilgarigi uyatchanliklari endi qayoqqadir 
yo‘qolgandi. U ham opasiga o‘xshab, Boburga tik gapirdi:
– Mening egachimdan yashiradigan sirim yo‘q, Mirzam!
Bir vaqtlar Boburni ulug‘lab, «hazratim» deydigan Oyisha be-
gim endi xonga o‘xshab, balandroqdan kelib, «mirzam» deyishi ham 
g‘alati edi. Bobur kinoya bilan so‘radi:
–
Demak, endi sizga men kerak emasmen, faqat egachingiz kerak?
–
Nechun unday deysiz? Men hali ham sizning nikohingizdamen!
–
Unday bo‘lsa, men sizni bu yerdan olib keturmen. Safar tayyor-
garligini ko‘ring! Yo‘l azobiga chidami yo‘q Oyisha begim ozorlanib 
so‘radi:
–
Yana O‘ratepagami? Men o‘sha yo‘llarni eslasam, ko‘nglim be-
huzur bo‘ladir. Hazratim, mening jonimni yo‘l oldi! Samarqandga 
bejon bo‘lib bormasam edim, jigarporam o‘lmas edi. Mana hozir bir 
yoshga kirib tetapoya bo‘lib yurib ketur edi!
Oyisha begim go‘dak o‘lgan qizalog‘ini eslab, ko‘zlari jiqqa yoshga 
to‘ldi. O‘shandagi o‘limning sovuq nafasi Boburning ham yuziga tegib 
o‘tganday eti uvushdi.
–
Ajalga davo yo‘q ekan, begim. Lekin undan berida bir boshga 
necha qayta oftob tegib, necha marta kulfat tushar ekan. Yosh bo‘lsak 
ham buni ko‘p ko‘rdik. O‘lmasak, hali yana yorug‘ kunlarga yetishur-
miz, farzandlik ham bo‘lurmiz. Shu mushkul damlarda bir-birimizni 
tark etmaylik. Men bilan birga yuring.
–
Birga yurgan paytlarimda siz menga qaradingizmi, Mirzam? 
Hamisha saltanat tashvishiyu urush-yurishlar... Men sizni deb 
shuncha sargardon bo‘ldim. Siz meni oylar davomida ko‘rmasangiz 
ham sog‘inmas edingiz... Balki men sizga munosib emasdurmen?.. 
Suymagan xotiningizning sizga ne keragi bor?!
Bobur xotiniga ko‘ngilsizroq bo‘lib yurgan paytlarini esladi. Hoz-
ir ham Oyisha begimni birga olib ketishga urinayotgani – uni ortiq 
darajada suyganidan yoki usiz yashay olmasligidan emas, balki Oyi-
sha begimni yaqinlashib kelayotgan xavf-xatar girdobiga tashlab ket-
ishni o‘z sha’niga munosib ko‘rmaganidan edi.
–
Xonzoda begimni yog‘iyga oldirganimiz ozmi? – dedi Bobur. – 
Shuning malomati ham menga yetib ortadir, begim! Endi sizni bun-
day balolardan uzoqqa olib ketmoqchimen!
–
Hozir men uchun Toshkentdan tinch joy yo‘q!
–
Bu hammasi – muvaqqat tinchlik, inoning! Ko‘p o‘tmay Shay-
boniyxon bu yerga ham bostirib kelur!

---

228
–
Men egachimning qanoti ostida hech narsadan qo‘rqmaymen! Dar-
gohingizdan adoi tamom bo‘lib kelib, egachimning yonida yana tirildim!
–
Mening dargohimda qiynalganingiz rost. Lekin... yaxshi kunla-
rimiz ham bo‘lgan edi- ku!.. Insof bilan bir eslang axir!..
Oyisha begimning barcha alamlari yangilanib, xotirasi loyqalanib 
turgan shu daqiqalarda birorta yaxshi kun esiga tushmadi.
– Dargohingizda qachon yaxshi kun ko‘ribmen, Mirzam! Mudom 
safar! Mudom tahlika! Mudom sarsonlik! Mudom bemehrlik!
Bobur Oyisha begimdan bunchalik adolatsiz gap kutmagan edi. 
Axir u Samarqandni birinchi marta olganida Oyisha begim «najot-
korimizga» deb sovg‘a yubormaganmidi? Keyingi g‘alabasida «faxrla-
namen» deb shivirlagan kim edi? Bobur bularni eslab o‘tirishni o‘ziga 
ep ko‘rmadi-yu, xotiniga hayrat bilan tikilib:
–
Nahotki hammasini unutgansiz? – dedi.
–
Yo‘q, ko‘rgan azob-uqubatimni umrbod unutmasmen!
–
Faqat azob-uqubat?!
–
Bu ozmi? Oz bo‘lsa, xo‘rlanib yig‘laganlarimni ham unutmasmen! 
Endi qolgan umrimni egachimning duoi jonini qilib o‘tkazurmen. Sar-
gardonlik bas! Xo‘rlik bas! Men ham shoh qizimen!
Bobur oltin kamariga osilgan charm hamyonini titroq qo‘llari 
bilan ochib, nimanidir qidirdi, ammo topolmadi. So‘ng indamay 
tashqari chiqdi-yu, mulozimlari turadigan xonaga o‘tdi.
Dastorpech ertaga bo‘ladigan qabul marosimi uchun Boburn-
ing shohona kiyimlarini sandiqdan olib, dazmollamoqda edi. Oltin-
lar, qimmatbaho gavharlar bilan bezatilgan ipak kiyimlar Bobur 
hozirgina xotini va qaynegachisidan eshitgan beandisha gaplar ala-
mini yanada oshirib ko‘rsatganday bo‘ldi. Shuning ustiga Qosimbek 
Boburga ro‘para bo‘lib shikoyat qildi:
– Xon shig‘ovuli ertangi qabul marosimida Jonibek Sultonni 
sizdan balandroqqa o‘tqazmoqchi emish! Bu ne surbetlik! Axir siz 
shohsiz! Nahotki dashtiy bir bekni sizdan ortiqroq e’zozlasalar?!
Qosimbek hali ham o‘zini Boburning eshik og‘asidek tutar va un-
ing obro‘-izzatini himoya qilishni o‘zining burchi deb bilardi. Xon 
bugun Boburni qabulxonasida muntazir qilib qo‘yib, Shayboniyxo-
nning elchisi bilan shatranj o‘ynab o‘tirganda ham dashtiy sultonni 
jiyanidan baland qo‘ygan emasmidi? Bir kunda shuncha kamsitish!.. 
Ertaga bunday mayda-chuyda kamsitishlar yanada ko‘payishi aniq. 
Buning hammasiga chidab, sig‘indi bo‘lib yurishga bardoshi yetmas-
ligini endi aniq sezgan Bobur:

---

229
– Yo‘q! – dedi. – Hammasidan kechdim! Janob Qosimbek, men 
endi shoh emasmen! Kerak emas menga xon qabuli! Bas! Uloqtiring 
hammasini!
Bobur dastorpechning qo‘lidagi oltin bezakli to‘nni yulqib olib, 
yerga otdi. Nariroqda gavhar va yoqutlar bilan bezatilgan shohona 
salla turgan edi. Bobur sallaga qadalgan ikkita gavhar donasini – bir 
vaqtlar Oyisha begim bergan sovg‘ani sitib, yulib oldi, so‘ng sallani 
eshikka qarab otdi. Salla chuvalib ketib, bir uchi ostona ustiga uzala 
tushdi. Qosimbek sarosima bilan Boburning yelkasiga qo‘lini qo‘ydi:
–
Amirzodam, sizga ne bo‘ldi? Amirzodam! Rangida qon qol-
magan Bobur hansirab xitob qildi:
–
Minba’d men bir darvish bo‘lib kun ko‘rmoqchimen! Janob Qo-
simbek, onamga ayting! Men hozir O‘ratepaga keturmen! Yuz chum-
chuqqa bir kesak! Toju taxt da’vosidan voz kechdim! Kim shunga 
ko‘nsa, men bilan yursin! Qolganlarga javob!
Bobur salladan yulib olgan ikkita gavharni siqimlaganicha ark 
hovlisiga chiqdi. «Suymagan xotiningiz sizga ne kerak?» degan so‘zlar 
qulog‘iga qaytadan eshitilib ketdi. Chindan ham yulduzi to‘g‘ri kel
-
magan begimni endi o‘z ixtiyoriga qo‘ygan ma’qul emasmi? Ammo bu 
begim endi til chiqarib, shuncha achchiq gaplarni aytishi, eridan biron-
ta ham yaxshilik ko‘rmadim, deyishi, Boburning qalb yaralariga sepil-
gan tuzdek vujudini achishtirmoqda edi. U o‘z xonasiga kirib qog‘oz 
va daftarlari saqlanadigan sandiq tagidan Oyisha begim bir vaqtlar 
ipak bilan tikkan xaltachani qidirib topdi. Yillar davomida xaltachan-
ing oq matosi sarg‘ayib, xiralashgan, ammo qizil ipak bilan tikilgan 
«Najotkorimizga» degan kashtasimon yozuv asliday turgan edi. Bobur 
gavharlarni xaltachaga solib, Oyisha begimning oldiga bordi.
– Begim, siz meni najotkor bilib, bu gavharlarni «taxtga chiqqan-
da tojga qadab chiqsinlar» deb yuborgan edingiz. Hozir mening toju 
taxtim yo‘q... Shohlik da’vosidan ham butunlay voz kechdim. Darvish 
bo‘lib tog‘larga chiqib ketmoqchimen. Siz esa shoh qizisiz... Oling 
gavharlaringizni!.. Balki yana boshqa biron... najotkoringizga sovg‘a 
qilursiz!
Oyisha begim xaltachani olar ekan, achchiq bilan bidillab
 
dedi:
–
Meni yana tashlab ketadigan bo‘lsangiz, javobimni berib keting!
–
Shundoqmi? Ajrashmoqchimisiz?
–
Ha. Ajrashamen!
–
Bo‘lmasa... bugundan boshlab menga xotin emassiz! Boshingiz 
ochiq! Shariat bo‘yicha uch taloqsiz!

---

230
O‘ratepaning janubidagi Turkiston tizma tog‘i etaklariga bahor 
ancha kechikib keladi. Hamal oyining oxirlarida dalalarga endi qo‘sh 
chiqadi. Qorli Piryax cho‘qqisining tagida to‘rt tomoni baland te-
paliklar bilan o‘ralgan shamolpana Dahkat qishlog‘ida o‘riklar savr 
oyiga borib gullaydi.
Qishloqning kunbotish tomonida baland tepalikka ko‘tariladigan 
tikyo‘l – baroz bor. Baroz shunchalik balandki, uning yuqorisidan 
Dahkatga qaralsa, qishloq teran bir chuqurlikning tubiga joylashgan-
day ko‘rinadi.
Barozdan yuqoridagi tekis dalada Tohir yalang oyoq bo‘lib, ho‘kiz 
bilan yer haydamoqda. Samarqandda Tohirga qo‘shilib navkar bo‘lib
kelgan bir qulog‘i kesik Mamat esa hali haydalmagan zoyak yerga qu-
lochkashlab urug‘ sochyapti. U ham yalang oyoq bo‘lib ishton pochasi-
ni shimarib olgan. Ulardan narida uch-to‘rtta dahkatlik tojik dehqonlar 
ham yer haydab, ekin ekayotir. Yer yumshoq, havo yoqimli, ishning un-
umi yaxshi. Shuning uchun hammalarining ruhlari ko‘tarinki. Shuncha 
vaqt jangu jadalda yurib, dehqonchilik kasbini sog‘ingan Tohir endi 
yayrab yer haydaydi va birda-yarim ashula xirgoyi qilib qo‘yadi.
Barozdan piyoda ko‘tarilib kelgan Bobur tog‘da qo‘y boqib yur-
gan, dalada qo‘sh haydayotgan yosh-yalanglarga qarar ekan, bir 
narsadan taajjublandi. Tog‘u toshga poyabzal chidamagani uchun 
kambag‘allarning ko‘pisi yalang oyoq yurardi. Ust-boshlari ham yu-
pun, lekin ruhlari tetik, qorinlari to‘yib ovqat yeyishsa, kayflari chog‘.
Bobur o‘zini shu yoshlarga qiyos qiladi: uning ham to‘rt muchasi 
sog‘, o‘zi kuchga to‘lgan yigirma yoshli yigit, qishloq yigitlaridan kam-
ligi yo‘q. Lekin nega u bunchalik g‘amgin?
Mana bu ulug‘vor tog‘lar bag‘rida nega u go‘zal tabiatning tirik bir 
bo‘lagiday yayray olmay-di?
Hamma gap yalang oyoq yurishda bo‘lganiday, Bobur ag‘darma 
etigini yechib marzaga qo‘ydi-yu, haydalgan yer ustida sarpoychan 
yurib ko‘rdi.
Tuproq baxmalday mayin, undan bahor va yoshlikning hidi ke-
ladi. Odamning tuproqdan yaratilgani haqidagi rivoyat esga tushadi.
Navkarlar va dehqonlar Boburning yalang oyoq yurganini avval 
hazilga yo‘yib kulishdi.
Keyin Bobur etigini marzada qoldirib, Dahkatning barozidan 
yalang oyoq tushib ketayotganini ko‘rishdi-yu, hayron bo‘lishdi.
Barozning mayda toshlari Boburning tovonlariga botar, tikjoy-
lardan tushayotganda chaqir toshlar oyog‘iga tikan bo‘lib kirib ket-

---

231
ayotganday og‘riq qo‘zg‘ar edi. Lekin Bobur tishini-tishiga qo‘yib 
og‘riqqa chidab borar edi.
Barozning yarmigacha tushganda ketidan ag‘darma etikni qo‘liga 
olib, sakrab-sakrab
Tohir yetib keldi:
–
Amirzodam, etikni kiying! To‘xtang. Bu toshlar oyog‘ingizni 
yara qilmasin! Bobur to‘xtab, Tohirning tovonlari qoraygan katta-
katta oyoqlariga qaradi:
–
Sizning oyog‘ingiz jarohatsiz-ku?
–
E, amirzodam, biz o‘rganib ketganmiz.
–
Men ham o‘rganmoq istaymen.
–
Nechun?
–
Sizlarga havasim kelur, – dedi Bobur yo‘lida davom etib. Tohir 
undan sal keyinroqda borar ekan, kuldi:
–
Amirzodam, podshohning navkarga havasi kelishi mumkin 
emas. Bobur Tohirdan xiyol ranjib:
–
Siz ham menga ishonmadingizmi? – dedi. – Toshkentda pod-
shohlik da’vosidan voz kechganimni ayt-gan edim-ku!
Bu hodisaga Qosimbek ham, boshqa ko‘pchilik bek va navkarlar 
ham «achchiq ustida shuncha-ki aytilgan gap», deb qarashgan va 
o‘sha ikki yuz ellik kishining hammasi Qutlug‘ Nigorxonim bilan birga 
Boburning ketidan Dahkatga kelishgan edi. Tohir og‘ir tin oldi-yu:
–
Amirzodam, men sizga o‘zimdan ham ortiq ishonurmen, – dedi. 
– Ammo sizning shohlik tashvishidan qutulishingiz mumkin emas.
–
Nechun? Axir shahzodalarning toju taxtsiz o‘tganlari yo‘qmi?
–
Bor. Ammo siz undaylardan emassiz.
–
Ammo men toju taxtning bevafoligini bilganlardanmen. Shoh 
Jamshiddek, Iskandar Zulqarnayndek tojdorlar ham orttirgan davla
-
tu molu dunyolarini tashlab, qabrga bitta kafan bilan ketgan ema-
slarmi?
Tohir yaqinda tog‘ning narigi tomonidagi Obburdon qishlog‘iga 
borganlarini esladi. Boburning toju taxtdan ixlosi qaytganligi behaz-
il bo‘lsa kerakki, shoh Jamshidning tilidan aytilgan tojikcha she’rni 
chashma bo‘yidagi toshga o‘ydirdi. To‘rt satrlik bu she’rning ikki satri 
Tohirning esida turibdi: